InfoHub Logo

شەكسپير شىعارماشىلىعىندا پايدا بولعان ۇلكەن وزگەرىستەردى بەينەلەگەن كولەمدى شىعارماسى — «گاملەت» (1601) تراگەدياسى. اتاقتى سىنشى ۆ.گ.بەلينسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «گاملەت» — دراماشى اقىندار پاتشاسىنىڭ باسىنداعى التىن ءتاجىنىڭ ورتاسىنا قاداپ قويىلعان، جارقىراعان اسىل گاۋھار تاس». اۆتور تراگەديانىڭ ماتەريالىن وزىنە دەيىن بولعان ادەبي دەرەكتەردەن، جالپى دانيالىق ساكسون گرامماتيكتىڭ (XIII عاسىردىڭ باسى) حرونيكاسىنان الادى.

تراگەديانىڭ باستى كەيىپكەرى — دانيا كورولىنىڭ ۇلى شاھزادا گاملەت. اكەسى قاستاندىقپەن ولتىرىلگەننەن سوڭ كوپ ۇزاماي، اناسىنىڭ تاقتى يەمدەنگەن كلاۆدييگە تۇرمىسقا شىعۋى گاملەتتى شەكسىز جان ازابىنا دۋشار ەتەدى. ونىڭ كوزىنە بۇكىل دۇنيە «قاراڭعى، تۇڭعيىق، مازمۇنسىز كورىنەدى». اكەسىن ولتىرگەن ءوز تۋىسى كلاۆديي ەكەندىگىن (اكە ارۋاعى ارقىلى) بىلگەن سوڭ، گاملەتتىڭ قايعىسى كۇشەيە تۇسەدى. ءىنىنىڭ اعانى ءولتىرىپ، ونىڭ تاعىن، باقىتىن يەمدەنۋى سياقتى اۋىر قىلمىسقا شىداۋ مۇمكىن ەمەس قوي. سول ءۇشىن گاملەت كلاۆدييدىڭ جيىركەنىشتى كەلبەتىن، وپاسىزدىعىن اشكەرەلەۋ، ودان كەك الۋ ءوز موينىنا تۇسكەندىگىن سەزىنەدى. بەلينسكيي ايتقانداي، «ەندى ونداعى بالالىقتىڭ بەلگىلەرى جويىلادى». قيالي ەلەستەر جوق بولادى، توسىننان بولعان مۇنداي قورقىنىشتى وقيعالار، ونى ادىلەتسىزدىكتەر مەن زۇلىمدىقتار دۇنيەسىنە قارسى كۇرەسكە شاقىرادى. ول ۇزاق ۋاقىت وزىمەن، وزىندەگى قاراما-قارسى، كۇردەلى ويلارمەن، تۇسىنىكتەرمەن ارپالىسادى. ءوز باسىنا تۇسكەن قاسىرەت باسقالار باقىتسىزدىعىن اڭعارۋعا ءماجبۇر ەتەدى. جەكە باس قايعىسى ادامزات قاسىرەتى الدىندا ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويادى. ولاي بولماعاندا، ول سورلى كلاۆدييدەن الدەقاشان كەك قايتارعان بولار ەدى. ءبىراق گاملەت جەكە ءوش الۋدان بۇرىن، كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەر تۋرالى ويلانادى. گاملەت قورقاق، جۇرەكسىز جان بولىپ كورىنگەنىمەن شىندىعىندا ولاي ەمەس. ومىردەگى وتكىر قاراما-قارسىلىقتار، ءبىر جاعىنان، اكەسىنىڭ جاۋىزدىقپەن ءولتىرىلۋى، ەكىنشى جاعىنان كلاۆديي سارايىندا بولىپ جاتقان بۇزىقشىلىقتار، ىشىلگەن ءاربىر كەسە شاراپتى زەڭبىرەك اتۋمەن بەلگىلەۋ جانە باسقا دا كەلەڭسىزدىكتەر ونى تەرەڭ ويعا قالدىرادى. گۋمانيست گاملەت ورتا عاسىر كەكشىلىنە دە، ياكي زامانداستارى لاەرت، فورتينبراستارعا دا مۇلدە ۇقسامايدى. ولار قانعا قان الۋمەن عانا شەكتەلەدى، ال گاملەت نامىسى تاپتالعان جان ءۇشىن كەك العىسى كەلەدى. گاملەت قانىشەردى قورعايتىن مىقتى ساقشىلار بولعانىمەن، ونى ولتىرۋگە مۇمكىندىك تابا الار ەدى. ماسەلەن، كلاۆديي عيبادات قىلىپ جاتقان ۋاقىتتا، گاملەت ءوز بورىشىن ورىنداۋىنا بولادى. ءبىراق ول مۇنى ىستەمەيدى. ويتكەنى، گاملەت قورقىپ، ۇرىكپەي، اشىق كۇرەس جولىمەن كەك قايتارۋدى، قانىشەردى قىلمىس ۇستىندە ۇستاپ، جازالاۋدى قالايدى. كلاۆدييدىڭ قىلمىسىنا ۇقساس وقيعانى كورسەتەتىن «تىشقان قاقيانى» ويىنىنىڭ ساحناعا قويىلۋى گاملەت ماقساتتارىنىڭ ىسكە اسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. وپاسىزدىق اشكەرە بولادى، ءبىراق وسىدان كەيىن گاملەت باتىل قيمىلداي المايدى، تاعى دا جان ازابىنا تۇسەدى. ونىڭ وسى ۋاقىتتاعى كوڭىل-كۇيى اتاقتى «ءومىر ياكي ءولىم» مونولوگىندا ايقىن بەينەلەنگەن.

گاملەت تۇلعاسى كۇردەلى، قايشىلىقتى بولسا دا، بۇل سۇراققا ول باتىل جاۋاپ بەرىپ، ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەسۋ كەرەك، دەگەن شەشىمگە كەلەدى. گاملەت اناسىنىڭ بولمەسىندە ونىمەن اشىق سۇحباتتاسىپ وتىرعانىندا، پەردە ارتىندا كۋا رەتىندە اڭدىپ وتىرعان ادام بار ەكەندىگىن سەزەدى، ونى قىلىشىمەن شاۋىپ ولتىرەدى. گاملەت بۇل ادامدى كورول دەپ ويلاعان ەدى، ءبىراق ول «دەلبە ەسۋاس» پولونيي بولىپ شىعادى.

زالىم كلاۆديي سالىق ءوندىرۋ سىلتاۋىمەن گاملەتتى انگلياعا سۇرگىنگە جىبەرىپ، كوزىن قۇرتۋ ارەكەتىنەن ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ، باسقا ايلاعا كوشەدى. اكەسى مەن وفەليانىڭ ولىمىنە گاملەتتى كۇناھار دەپ كورسەتىپ، ءلاارتتى وعان قارسى قويادى. گاملەت بۇل جاۋىزدىقتىڭ سىرىن تۇسىنەدى. ول ەندى شايقاستان دا، ولىمنەن دە قورىقپايدى. ول ءارقاشان دۇشپانعا قارسى كۇرەسكە دايىن. لاەرتپەن جەكپە-جەك ايقاسقا تۇسكەنىندە، گاملەت وزىنە باعىتتالعان جاڭا قياناتتى اڭعارادى. ۋلانعان قىلىشتان اۋىر جاراقاتتانعانىندا شاپشاڭ قيمىلداپ، بارشا قىلمىستىڭ سەبەپشىسى بولعان كلاۆدييدى قىلىشىمەن شاۋىپ ولتىرەدى. اكەسى ءۇشىن جەكە كەك قايتارۋ تىلەگى كلاۆديي مەن ونىڭ بۇزىلعان سارايىنان كەك الۋ سياقتى ۇلكەن الەۋمەتتىك تارتىسقا دەيىن كوتەرىلەدى. قايعىلى ءولىمى الدىندا دا ۇمىتسىزدىككە سالىنباعان گاملەت گوراسيوعا وسيەت ەتىپ، بولعان وقيعالاردى جانە بۇكىل شىندىقتى ادامدارعا اڭگىمەلەپ بەرۋىن وتىنەدى. سول ارقىلى ول ادىلدىك ءۇشىن كۇرەس ءارقاشان ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ەكەندىگىن تاعى دا ءبىر رەت دالەلدەيدى.

تراگەديادا گاملەت قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ ءىرى قايراتكەرى رەتىندە كورىنىپ، توزىعى جەتكەن فەودالدىق قوعامنىڭ تارتىپتەرىنە قاتتى سوققى بەرەدى، «جولدان شىعىپ كەتكەن» جانە بۇزىلعان عاسىردى «جولعا سالۋدى» ءوز موينىنا جۇكتەلگەن بورىش دەپ بىلەدى. تەك كورول كلاۆدييدى ولتىرۋمەن ءىس بىتپەيتىندىگىن تۇسىنەدى، ونىڭ كوزىنە بۇكىل دۇنيە «قاراڭعى تۇڭعيىق»، اسىرەسە «دانيا-زىندان» بولىپ كورىنەدى.

دەمەك، گاملەت قايتا ورلەۋ رۋحىمەن سۋسىنداعان شەكسپيردىڭ درامالىق شەبەرلىگى تۋعىزعان جاڭا تيپتەگى ادام — ادىلەت ءۇشىن كۇرەسۋشى گۋمانيست وبراز. ونىڭ بەينەسى كۇردەلى جاعدايدا، ىشكى جانە سىرتقى كوپتەگەن وقيعالارعا بايلانىستى دامىپ وتىرادى.

گاملەت تەك قىلمىسكەردى انىقتاۋ جانە ودان كەك الۋ ءۇشىن عانا ۇمتىلمايدى. ول ساراي اقسۇيەكتەرىنىڭ مەنمەندىگىنە، مونارحتىڭ وزبىرلىعىنا قارسى كۇرەسۋ قاجەتتىگىن اڭعارادى. گاملەتتىڭ «ەگەر اركىم قيمىلىنا قاراي سىباعاسىن الاتىن بولسا، وندا تاياق جەۋدەن ەشكىم دە قۇتىلا الماس ەدى!» دەگەن ءسوزى الدىمەن فەودالدىق وزبىرلىقتى ءوز بويىنا جيناقتاعان زالىم كلاۆدييگە جانە ساراي اقسۇيەكتەرىنە قارسى باعىتتالعان. بەلينسكييدىڭ ايتۋىنشا، «گاملەتتىڭ ءاربىر ءسوزى ۋ جالاتقان جەبەنىڭ ۇشىنداي».

---