بەسىككە سالۋ
9 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تەربەلمەلى قوزعالىس جانە ونى سيپاتتايتىن شامالار
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: تەربەلمەلى قوزعالىستىڭ نە ەكەنىن، قانداي شامالارمەن سيپاتتالاتىنىن، ولاردىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار ەكەنى تۋرالى وقيدى تانىسادى.
دامىتۋشىلىق: تەربەلمەلى قوزعالىستى سيپاتتايتىن شامالاردىڭ فورمۋلالارىن تۇرلەندىرە وتىرىپ ەسەپ شىعارۋ داعدىسىن قالىپتاستىرادى، دامىتادى جانە تەربەلمەلى قوزعالىستى باسقا قوزعالىستارمەن سالىستىرادى.
تاربيەلىك: توپپەن جۇمىس جاساۋدى، جولداستار ارا پىكىرىنە قۇلاق اسا وتىرىپ ءوزارا سىيلاستىقتى سەزىنەدى، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەتەدى.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ تەحنولوگياسى: ستو
ساباقتىڭ ءادىسى: بولجام جاساۋ، سۇراق – جاۋاپ، رولدىك ويىن، ۆەنن.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ەو، بەسىك، تۇرعى، شاريك، ءجىپ، سەرىپپە، گىر تاسى، دومبىرا.
ءپان ارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، ادەبيەت
قازاق ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
بالالار، قاي ءپاندى ۇيرەنسەك تە، قاي عىلىمدى يگەرسەك تە بابالار داستۇرىنەن ەش قول ۇزە المايدى ەكەنبىز. سەبەبى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس سالتىندا، ادەت عۇرپىندا قولدانىلعان ۇردىستەر كۇندەلىكتى ومىردە الدىمىزدان ءجيى ۇشىراسىپ جاتادى. ەندەشە ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى ەسكە تۇسىرەيىك.
(ۇلتتىق سالت - داستۇرلەرىمىز، بەسىككە سالۋ ءداستۇرى تۋرالى ۆيدەو كورسەتىلەدى)
ادام بالاسى دۇنيەگە انمەن تەربەلىپ كەلىپ، انمەن تەربەلىپ دۇنيەدەن وتەدى ەكەن. توعىز اي توعىز كۇن انا قۇرساعىندا تەربەلىپ، جارىق دۇنيەگە كەلگەن بالا تۋىلعان سوڭ قانداي ءداستۇر ورىندالادى؟
ارينە، بەسىككە سالۋ ءداستۇرى.
1. بەسىككە سالۋ ءداستۇرىنىڭ قالاي ورىندالاتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟
2. بالانى بەسىككە كىمدەر سالاتىن بولعان؟
3. تىشتىرما دەگەن نە؟
4. بەسىكتىڭ پايداسى قانداي؟
بىرىنشىدەن، قول - اياعىن ەربەڭدەتىپ بوس جاتقان ءسابيدىڭ ۇيقىسى تىنىش بولمايدى. ۇيقىسى قانباعان بالانىڭ زەردەسى تولىق جەتىلمەيدى.
ەكىنشىدەن، بالانى بەسىكتەن شەشكەن كەزدە ءسابي كەرىلىپ - سوزىلىپ، راحاتتانادى.
ۇشىنشىدەن، ءسابيدىڭ تۇلا بويى تازا بولىپ، تازالىققا بويى ۇيرەنەدى.
تورتىنشىدەن، بەسىكتەگى بالانىڭ دەنەسىنە دىمقىل، سىز دارىمايدى. قۇرعاق بولادى. ول مىقتى دەنساۋلىق كەپىلى. ارى قول - اياعى سىپتاي بولىپ وسەدى.
بەسىنشىدەن، بەسىكتەگى بالاعا انا ءالديى ابدەن سىڭەدى. قايىرىمدى مىنەز قالىپتاسادى. بەسىك جىرىن تىڭداعان بالانىڭ قانىنا ۇلتتىق قاسيەت داريدى.
التىنشىدان، بەسىك ءسابيدى سىرتتان كەلەتىن كەرى ەنەرگيا نەمەسە ءتىل - كوزدەن ساقتايدى.
جەتىنشىدەن، بالالار، بەسىك قالاي بولسا سولاي تەربەتىلمەيدى. بەسىك بەلگىلى ءبىر ريتممەن عانا تەربەتىلەدى. ءبىر قالىپتى تەربەلىسكە سازدى انانىڭ ءالديى قوسىلعاندا ادەمى اۋەنگە ەلىتكەن ءسابي بىردەن تىنىشتالىپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتەدى. ءبىر قالىپتى تەربەلىستەن بالانىڭ جۇيكەسى ءبىر جۇيەگە، تارتىپكە تۇسەدى.
جالپى اتا - بابامىز بەسىكتى قاسيەتتى، قۇتتى مۇلىك دەپ ەسەپتەگەن. مۇنى بابالارىڭ تولە ءبيدىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسىنەن بايقاۋعا بولادى: جوڭعارلار شاپقىنشىلىعىنان سوڭ توز - توز بولعان ەل تاۋلى جاققا قاراي بوسىپ، ۇدەرە كوشكەندە، ەكىقابات جاس كەلىنشەك بوس بەسىكتى ارقالاپ بارا جاتقان كورىنەدى. سوندا تولەمەن قاتار كەلە جاتقان كىسى: «مىنا بەيشارانىڭ كورپە - جاستىعىن تاستاپ، بوس بەسىكتى ارقالاپ كەلە جاتقانى - اي»، – دەگەندە، تولە بي: «بالانىڭ بەسىگى – كەڭ دۇنيەنىڭ ەسىگى عوي»، – دەگەن ەكەن.
بالالار، ءدال وسىنداي تەربەلە وتىرىپ دىبىس، اۋەن شىعاراتىن قانداي ۇلتتىق اسپاپتارىمىزدى بىلەسىڭدەر؟
اتادان بالاعا بەرىلىپ كەلە جاتقان مادەني مۇرامىزدىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. مىسالى، دومبىرا، قىلقوبىز، شەرتەر جانە باسقا اسپاپتار ساقتالىپ كەلگەن. حالقىمىز تىرشىلىك تىنىسىن مۋزىكالىق اسپاپتار ارقىلى بەينەلەي بىلگەن.
(ۇلتتىق اسپاپتار جايلى بەينەتاسپا كورسەتىلەدى)
مۋزىكالىق اسپاپتىڭ اۋەنى ەستىلگەندە، ول قانداي دا ءبىر دىبىس كوزىنەن شىعىپ بىزگە جەتتى دەپ ويلايمىز. دىبىس كوزىن قاراستىرعاندا ءارقاشان تەربەلىس بولاتىنىن بايقايمىز.
اسپاپتىڭ دىبىس كوزى – تەربەلگەن اسپاپتىڭ ىشەگى. ال تەربەلىپ تۇرعان اۋا باعانى بولىپ تابىلادى. تارالعان تەربەلىستەر تولقىن. دەمەك، دىبىس تولقىن تۇرىندە تارالادى.
سونداي - اق ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ ءبىرى – التىباقان.
(ۇلتتىق ويىنىمىز – التىباقان تۋرالى بەينەتاسپا كورسەتىلەدى)
1. التىباقان قالاي وينالاتىن بولعان؟
2. التىباقاننىڭ سىرىق سانىنىڭ جەتەۋ بولۋى نە سەبەپتى؟
التىباقان تەپكەندە دە جاستار ءان ايتىپ تەربەلەدى. جاعادا تۇرعان بوزبالا ءان ىرعاعىمەن باياۋ التىباقاندى سۇيەپ، ءوز كەزەگىندە قايتا ەپپەن ارتقا يتەرىپ وتىرادى.
وسى كەزدە التىباقان ەرىكسىز تەربەلىس جاسايدى.
مىنە، بالالار، قازاق حالقى ەرتە زاماندا عىلىم مەن بىلىمگە ەركىن قولى جەتپەسە دە، ومىرلىك تاجىريبەدەن وقىپ ۇيرەنىپ، شەبەرلىكتىڭ نەبىر سان - سالاسىن اسقان ۇقىپتىلىقپەن ساقتاپ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكىزە ءبىلدى. فيزيكا عىلىمىنىڭ قۇپيالارى جايلى ءسوز قوزعاي وتىرىپ، ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزبەن قالاي ساباقتاساتىندىعىن بايقادىق. ساباعىمىزدى ارى قاراي جالعاستىرايىق.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تەربەلمەلى قوزعالىس جانە ونى سيپاتتايتىن شامالار
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: تەربەلمەلى قوزعالىستىڭ نە ەكەنىن، قانداي شامالارمەن سيپاتتالاتىنىن، ولاردىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار ەكەنى تۋرالى وقيدى تانىسادى.
دامىتۋشىلىق: تەربەلمەلى قوزعالىستى سيپاتتايتىن شامالاردىڭ فورمۋلالارىن تۇرلەندىرە وتىرىپ ەسەپ شىعارۋ داعدىسىن قالىپتاستىرادى، دامىتادى جانە تەربەلمەلى قوزعالىستى باسقا قوزعالىستارمەن سالىستىرادى.
تاربيەلىك: توپپەن جۇمىس جاساۋدى، جولداستار ارا پىكىرىنە قۇلاق اسا وتىرىپ ءوزارا سىيلاستىقتى سەزىنەدى، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەتەدى.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ تەحنولوگياسى: ستو
ساباقتىڭ ءادىسى: بولجام جاساۋ، سۇراق – جاۋاپ، رولدىك ويىن، ۆەنن.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ەو، بەسىك، تۇرعى، شاريك، ءجىپ، سەرىپپە، گىر تاسى، دومبىرا.
ءپان ارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، ادەبيەت
قازاق ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
بالالار، قاي ءپاندى ۇيرەنسەك تە، قاي عىلىمدى يگەرسەك تە بابالار داستۇرىنەن ەش قول ۇزە المايدى ەكەنبىز. سەبەبى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس سالتىندا، ادەت عۇرپىندا قولدانىلعان ۇردىستەر كۇندەلىكتى ومىردە الدىمىزدان ءجيى ۇشىراسىپ جاتادى. ەندەشە ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى ەسكە تۇسىرەيىك.
(ۇلتتىق سالت - داستۇرلەرىمىز، بەسىككە سالۋ ءداستۇرى تۋرالى ۆيدەو كورسەتىلەدى)
ادام بالاسى دۇنيەگە انمەن تەربەلىپ كەلىپ، انمەن تەربەلىپ دۇنيەدەن وتەدى ەكەن. توعىز اي توعىز كۇن انا قۇرساعىندا تەربەلىپ، جارىق دۇنيەگە كەلگەن بالا تۋىلعان سوڭ قانداي ءداستۇر ورىندالادى؟
ارينە، بەسىككە سالۋ ءداستۇرى.
1. بەسىككە سالۋ ءداستۇرىنىڭ قالاي ورىندالاتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟
2. بالانى بەسىككە كىمدەر سالاتىن بولعان؟
3. تىشتىرما دەگەن نە؟
4. بەسىكتىڭ پايداسى قانداي؟
بىرىنشىدەن، قول - اياعىن ەربەڭدەتىپ بوس جاتقان ءسابيدىڭ ۇيقىسى تىنىش بولمايدى. ۇيقىسى قانباعان بالانىڭ زەردەسى تولىق جەتىلمەيدى.
ەكىنشىدەن، بالانى بەسىكتەن شەشكەن كەزدە ءسابي كەرىلىپ - سوزىلىپ، راحاتتانادى.
ۇشىنشىدەن، ءسابيدىڭ تۇلا بويى تازا بولىپ، تازالىققا بويى ۇيرەنەدى.
تورتىنشىدەن، بەسىكتەگى بالانىڭ دەنەسىنە دىمقىل، سىز دارىمايدى. قۇرعاق بولادى. ول مىقتى دەنساۋلىق كەپىلى. ارى قول - اياعى سىپتاي بولىپ وسەدى.
بەسىنشىدەن، بەسىكتەگى بالاعا انا ءالديى ابدەن سىڭەدى. قايىرىمدى مىنەز قالىپتاسادى. بەسىك جىرىن تىڭداعان بالانىڭ قانىنا ۇلتتىق قاسيەت داريدى.
التىنشىدان، بەسىك ءسابيدى سىرتتان كەلەتىن كەرى ەنەرگيا نەمەسە ءتىل - كوزدەن ساقتايدى.
جەتىنشىدەن، بالالار، بەسىك قالاي بولسا سولاي تەربەتىلمەيدى. بەسىك بەلگىلى ءبىر ريتممەن عانا تەربەتىلەدى. ءبىر قالىپتى تەربەلىسكە سازدى انانىڭ ءالديى قوسىلعاندا ادەمى اۋەنگە ەلىتكەن ءسابي بىردەن تىنىشتالىپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتەدى. ءبىر قالىپتى تەربەلىستەن بالانىڭ جۇيكەسى ءبىر جۇيەگە، تارتىپكە تۇسەدى.
جالپى اتا - بابامىز بەسىكتى قاسيەتتى، قۇتتى مۇلىك دەپ ەسەپتەگەن. مۇنى بابالارىڭ تولە ءبيدىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسىنەن بايقاۋعا بولادى: جوڭعارلار شاپقىنشىلىعىنان سوڭ توز - توز بولعان ەل تاۋلى جاققا قاراي بوسىپ، ۇدەرە كوشكەندە، ەكىقابات جاس كەلىنشەك بوس بەسىكتى ارقالاپ بارا جاتقان كورىنەدى. سوندا تولەمەن قاتار كەلە جاتقان كىسى: «مىنا بەيشارانىڭ كورپە - جاستىعىن تاستاپ، بوس بەسىكتى ارقالاپ كەلە جاتقانى - اي»، – دەگەندە، تولە بي: «بالانىڭ بەسىگى – كەڭ دۇنيەنىڭ ەسىگى عوي»، – دەگەن ەكەن.
بالالار، ءدال وسىنداي تەربەلە وتىرىپ دىبىس، اۋەن شىعاراتىن قانداي ۇلتتىق اسپاپتارىمىزدى بىلەسىڭدەر؟
اتادان بالاعا بەرىلىپ كەلە جاتقان مادەني مۇرامىزدىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. مىسالى، دومبىرا، قىلقوبىز، شەرتەر جانە باسقا اسپاپتار ساقتالىپ كەلگەن. حالقىمىز تىرشىلىك تىنىسىن مۋزىكالىق اسپاپتار ارقىلى بەينەلەي بىلگەن.
(ۇلتتىق اسپاپتار جايلى بەينەتاسپا كورسەتىلەدى)
مۋزىكالىق اسپاپتىڭ اۋەنى ەستىلگەندە، ول قانداي دا ءبىر دىبىس كوزىنەن شىعىپ بىزگە جەتتى دەپ ويلايمىز. دىبىس كوزىن قاراستىرعاندا ءارقاشان تەربەلىس بولاتىنىن بايقايمىز.
اسپاپتىڭ دىبىس كوزى – تەربەلگەن اسپاپتىڭ ىشەگى. ال تەربەلىپ تۇرعان اۋا باعانى بولىپ تابىلادى. تارالعان تەربەلىستەر تولقىن. دەمەك، دىبىس تولقىن تۇرىندە تارالادى.
سونداي - اق ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ ءبىرى – التىباقان.
(ۇلتتىق ويىنىمىز – التىباقان تۋرالى بەينەتاسپا كورسەتىلەدى)
1. التىباقان قالاي وينالاتىن بولعان؟
2. التىباقاننىڭ سىرىق سانىنىڭ جەتەۋ بولۋى نە سەبەپتى؟
التىباقان تەپكەندە دە جاستار ءان ايتىپ تەربەلەدى. جاعادا تۇرعان بوزبالا ءان ىرعاعىمەن باياۋ التىباقاندى سۇيەپ، ءوز كەزەگىندە قايتا ەپپەن ارتقا يتەرىپ وتىرادى.
وسى كەزدە التىباقان ەرىكسىز تەربەلىس جاسايدى.
مىنە، بالالار، قازاق حالقى ەرتە زاماندا عىلىم مەن بىلىمگە ەركىن قولى جەتپەسە دە، ومىرلىك تاجىريبەدەن وقىپ ۇيرەنىپ، شەبەرلىكتىڭ نەبىر سان - سالاسىن اسقان ۇقىپتىلىقپەن ساقتاپ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكىزە ءبىلدى. فيزيكا عىلىمىنىڭ قۇپيالارى جايلى ءسوز قوزعاي وتىرىپ، ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزبەن قالاي ساباقتاساتىندىعىن بايقادىق. ساباعىمىزدى ارى قاراي جالعاستىرايىق.
You Might Also Like
