بىدىقتىڭ باستان كەشكەندەرى
ەلىكتىڭ لاعى
بىدىق — قوڭىر ايۋ ارشاگۇل اپايدىڭ كەنجەسى. ءوزى شيراق ءارى پىسىق. سوڭعى كەزدەرى سوزدەردى ۇيقاستىرىپ، ولەڭ شىعاراتىن ادەت تاۋىپ الدى. بۇگىن دە وسى جايلى ويلانىپ كەلە جاتقان. كەنەت الدىڭعى جاقتان، قالىڭ شىلىكتىڭ قالقاسىنان لاقتىڭ ماڭىراعان جالىنىشتى داۋسى، كىجىڭدەگەن الدەكىمدەردىڭ ءۇنى ەستىلگەندەي بولدى.
بىدىق ساقتانا باسىپ، مايدا تالداردىڭ اراسىنان ءوتتى. جاپىراقتى بۇتانى ىسىرا بەرگەندە الاڭقايدان تەڭبىلدى ەلىك لاعىن، ونى ورتاعا الىپ، قورشاپ تۇرعان بەس بولتىرىكتى كوزى شالدى.
تىستەرىن اقسيتىپ انتالاعانداردان سىتىلىپ كەتكىسى كەلگەن لاق ولاي دا، بىلاي دا جانتالاسا ۇمتىلادى. ءبىراق انالار وعان مۇرشا بەرەر ەمەس، جاقىنداعاندارى كەۋدەسىمەن قاعىپ، جالپاسىنان تۇسىرەدى دە جەلكەسىنەن، ساۋىرىنان قارپىعان سىڭاي تانىتادى. ازىرگە جارالانا قويماعان سياقتى. الايدا ابدەن دىڭكەسى قاتىپ شارشاعان، شالدىققان ءتارىزدى. ءبىر كەزدە جاتا قالدى دا ورنىنان قوزعالماي قويدى.
— تۇر! ايتپەسە موينىڭدى بۇراپ جۇلىپ الامىن، — دەدى ءبولتىرىكتەر اراسىنداعى بىرەۋى اكىرەڭدەپ. — جانىڭدى جاھاننامعا جىبەرمەسىن دەسەڭ قيمىلدا.
— ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن، اياقتارىنىڭ قالتىراۋىن قاراشى.
— كوزىن جۇمىپ الىپتى.
— ەندى مۇنى بولشەكتەپ جۇتا سالۋدان باسقا جول جوق، — دەپ العاشقى بولتىرىك اۋزىن اشا بەرگەندە اعاش اراسىنان بىدىق شىعا كەلدى.
بەيتانىس ماقۇلىقتى كورگەن بولتىرىكتەر اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. سالدەن سوڭ ەس جيعانداي بولعان بىرەۋى:
— سەن كىمسىڭ؟ — دەدى تۇتىعا ءتىل قاتىپ.
— مەن قونجىقپىن...
— اداسىپ ءجۇرسىڭ بە؟
— جوعا. سەندەردى كورىپ بۇرىلدىم.
— سونشالىق ءبىزدىڭ نەمىز ۇناپ قالدى؟ — دەدى بولتىرىكتەردىڭ باسشىسى سياقتى بولىپ كورىنگەنى ەرنىن جالاپ قويىپ.
— شىنىن ايتقاندا، جۇدىرىقتاي لاقتى سونشالىقتى قيناعاندارىڭ، قورلاعاندارىڭ جانىما باتىپ كەتتى.
— سولاي دە. — بىدىقتى ءبىر اينالىپ شىققان باستاپقى بولتىرىك قارسىلاسىنىڭ ءقاۋىپ توندىرە المايتىنىنا، بەسەۋمەن بەلدەسۋگە جارامايتىنىنا كوزى جەتكەندەي بولدى. ءارى بوسبەلبەۋ، ىنجىقتاۋ ەكەندىگى اڭعارىلدى. ول ەندى ءسوزدىڭ تۋراسىنا كوشتى. — ءبىز اركىمءنىڭ ءوز جولىمەن، ءوز جونىمەن ءجۇرىپ، شاماسى كەلەتىن ىسپەن اينالىسقانىن قۇپ كورەمىز. مىنە، سوندىقتان شارۋامىزعا ارالاسپاي تايىپ تۇر!
— مىناۋ ءوزىن قونجىقپىن دەيدى، تۇرىنە قاراسام بورسىقتىڭ كۇشىگىنەن اۋمايدى. — ەكىنشىسى سىقىلىقتاپ تۇرىپ كۇلىپ الدى.
— بۇل بورسىق تا ەمەس، ايۋ دا ەمەس، قايدان شىققانى بەلگىسىز دومالانعان بىردەڭە سياقتى، — دەدى سويديعان تىستەرىن كورسەتىپ، ەسىنەگەن تاعى ءبىرى.
باستاپقىدا بايسالدى قالىپ تانىتقان بىدىق مىنالاردىڭ مازاقتاۋىنا شىداماي، بىرتىندەپ اشۋى قوزا باستادى. بۇلار كىمدەر، بار-جوعى بولتىرىكتەر. سوزدەرىنە قاراعاندا بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋدىڭ مۇمكىندىگى جوقتاي سەزىلدى.
— كوزدەرىڭدى اشىپ قاراڭدار، مەنى ايۋ ەمەس دەپ كىم ايتادى، ا! — بىدىق قوس جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ايبارلانعان سىڭاي بايقاتتى.
— كىم بولساڭ ول بول، بىزگە ءبارىبىر. ءبىراق مىنا جارىق دۇنيەءنى كورە باستاعانىڭا قانشا ۋاقىت ءوتتى؟ — مانادان بەرى پىسىقتىق تانىتىپ تۇرعان بولتىرىك مۇنىڭ قۇلاعىنان شەرتىپ قالدى.
— ءۇش اي...
— مەن ءۇش كۇن بولعان ەكەن دەسەم...
كەمسىتۋگە بۇدان ءارى توزە الماعان بىدىق تىرناقتى جۇدىرىقپەن بەسەۋىن بەس جاققا ۇشىرىپ جىبەرىپ، ەلىك لاعىن قولتىعىنا قىسقان كۇيى:
— تىلدەرىڭدى قالاي بولسا سولاي بەزەي بەرسەڭدەر، بۇدان دا اسقان سوراقىعا تاپ بولاسىڭدار. و،كەي؟ — دەپ قويدى ءوزى بىلەتىن اعىلشىنشاسىن قوسىپ.
ءبىراز ۇزاپ شىققاسىن لاقتى جەرگە ءتۇسىرىپ، وعان العاشقى سۇراعىن قويدى.
— بۇلاردىڭ قولىنا قالاي ءتۇسىپ ءجۇرسىڭ؟
— سەرۋەندەۋگە شىققانمىن. قورشاپ الدى.
— قاسقىر بولتىرىكتەرىن اڭ اۋلاۋعا ۇيرەتۋ ءۇشىن قوزى، لاقتى تىرىدەي اكەلەدى دەۋشى ەدى. مەن سوندايلاردىڭ ءبىرى مە دەپ ويلاپ قالدىم.
— راقمەت سىزگە، — دەدى لاق جاۋتاڭداي قاراپ، — مۇمكىن ءسىز بولماعاندا مەنى جەپ قويۋلارى دا عاجاپ ەمەس ەدى.
— ورماننىڭ اتى — ورمان. مۇنىڭ ىشىندە نەبىر قانقۇيلى جىرتقىشتار بار. سوندىقتان ابايلاپ ءجۇرىپ، ابايلاپ تۇرۋ كەرەك. بۇدان بىلاي مۇنداي اڭعالدىق جاساۋعا بولمايدى، وسىنى مىقتاپ ۇعىپ ال. جارايدى، ءورىسىڭدى، ەنەڭدى تابا الاسىڭ با؟
— انە، انا توبەنىڭ ار جاعىندا شەشەم بار. ەندى اداسپايمىن، — لاق العىسىن قايتا-قايتا جاۋدىرىپ، زىمىراي جونەلدى.
وزەن جاعاسىندا
كوكتەمدە، جازدىڭ اق جاۋىندى كۇندەرى بۋسانىپ، بۋىرقانىپ تاسي اعاتىن بۇل وزەن ءقازىر جۇپ-جۋاس، موپ-موماقان. ارناسىنداعى تاياز سۋ تىزەدەن اسا قويمايدى. بەرگى بەتتە كولەڭكەلەي قوياتىن جايلى ورىن تابىلماعاسىن بىدىق ارعى جاعالاۋعا ءوتتى. مۇندا ەتەگىن تاسقىن شايىپ اكەتكەن بيىكتىگى جيىرما مەترگە جۋىق جار بار. سونىڭ كولەڭكەسىندە جاتىپ، ەركىن دەمالۋعا، ءتىپتى ۇيىقتاپ الۋعا بولادى.
ول كەزىندە جوعارىدان قۇلاپ تۇسكەن، ءشوبى ءالى قۋراي قويماعان شىمداۋىتتىڭ ۇستىندە جامباستاعان كۇيى قالعىپ كەتتى. تۇسىنە باۋىرلارى، شەشەسىنىڭ الدەنەگە رەنىش ءبىلدىرىپ جاتقانى كىردى. باياعى قاڭعىباستىعىن كىنالايتىن سياقتى. مۇنىڭ ءبارى دۇرىس-اۋ، ءبىراق اينالاداعى بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى، ورماندى، تاۋدى كورىپ، كەيدە بۇتالار اراسىندا ويعا شومىپ وتىرعىسى كەلەتىنىن، وسى ۇلكەندەر نەگە تۇسىنبەيدى ەكەن؟ بەينە وزدەرى بالا بولىپ كورمەگەندەي، ىلعي تەجەۋ سالادى دا وتىرادى...
بىدىق الدەنەگە ەلەڭ ەتىپ، كوزىن اشىپ الدى. ءبىر ءتۇرلى كۇڭگىرلەگەن جات دىبىس ەستىلەتىن ءتارىزدى. ول دۇرىستاپ جايعاستى دا اينالاسىنا مۇقيات كوز جىبەردى. قاۋىپتەنەردەي، سەكەم الارلىقتاي ەشتەڭە بايقالا قويمادى. ءسال تىنىشتىقتان كەيىن الگى دىبىس قايتالانعانداي بولدى، شاماسى جار جاقتان ەستىلەتىن سياقتى، تاعى دا تىنتە قاراپ شىقتى، جىپ-جىلماعاي، كۇدىكتەنەردەي ەشتەڭەنىڭ بەلگىسى جوق.
ۇلكەندەردىڭ: «جىن، پەرى بولادى. ولار دا ءوزىمىز ءتارىزدى سويلەپ، اڭقاۋلاردى ارانداتىپ، پالەگە ۇشىراتۋى مۇمكىن»، — دەگەندەرىن تالاي رەت ەستىگەن، الايدا وعان جوندەپ ءمان بەرىپ كورمەپتى. سول ويىنا ءتۇسىپ، ورنىنان قارعىپ تۇردى. ءمانىن ءتۇسىنىپ بولمايتىن كۇڭگىرلەگەن داۋىس ءالى ەستىلىپ جاتتى. بايقاۋىنشا، دىبىس جاردىڭ ەتەگى، ورتا تۇسىنان ەمەس، جوعارعى جاعىنان شىعاتىن سياقتى.
«قۇداي قولداسا، مەنىڭ بۇل بالام جاۋجۇرەك، ناعىز باتىر بولىپ وسەدى»، — دەپ شەشەسى ۇنەمى كورشىلەرگە ماقتاپ وتىراتىن. سول دەم بەردى مە، ايتەۋىر بىدىق بۇرىنعىدان گورى باتىلدانا ءتۇستى. كوڭىلىندەگى كۇدىكتى تولىق ىسىرىپ تاستاماسا دا بەلگىسىز قۇپيانىڭ سىرىن اشقىسى كەلىپ كەتتى.
الدەكىمنىڭ ءۇنى ۇستىڭگى جاقتان ەستىلگەنى ايقىن. ەندەشە الدىمەن سول تۇستى بارلاپ، بايقاپ العاندى ءجون سانادى. جاردى جاعالاپ، جوعارىعا شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تۇستى تاپتى. تىرمىسىپ ءجۇرىپ بيىككە كوتەرىلدى. ازداپ دەمالعان سوڭ وزىنە تانىس ماڭايعا باردى. جاردىڭ وپىرىلىپ كەتپەيتىندەي جەرىنە جايعاسىپ، تومەنگى جاققا كوز جىبەردى. جاۋىن سۋىنىڭ ۇنەمى اعا بەرۋىنەن پايدا بولعان قۇدىق سياقتى شۇقاناقتى بايقادى. الگى كۇڭگىرلەگەن داۋىس سونىڭ ىشىنەن شىعىپ جاتقان ءتارىزدى.
— كىمسىڭ؟ الباستىمىسىڭ، پەرىمىسىڭ؟ — دەدى بۇل داۋىسىن بارىنشا قاتتى شىعارىپ. سوندا دا ۇنىنەن ۇرەي ۇشقىنى قىلاڭ بەرىپ تۇرعانداي ەدى.
بىردەڭە-بىردەڭە دەدى، ءبىراق تۇسىنە قويۋ وتە قيىنعا سوقتى.
— نە؟
— قو... قو... — بەلگىسىز جاننىڭ ءۇنى وسىلاي ەستىلگەندەي بولدى.
— ءار دىبىستى ءبولىپ-بولىپ ايتشى.
— ق... و... ن... ج... ى... ق...
— قونجىق پا؟
— ءيا، — بۇل ءسوز انىقتاۋ ەستىلدى.
— ورتاشا ەكپىنمەن سويلەسەڭشى. ايتپەسە داۋسىڭ كۇڭگىرلەپ كەتەدى ەكەن، ءسوزىڭدى اجىراتۋ وڭاي بولماي تۇر.
— جاسىرىنباق ويناپ ەدىك، — دەدى اناۋ.
— سوندا باسقا تىعىلاتىن جەر تاپپادىڭ با؟
— تايىپ كەتىپ قۇلادىم.
— اياعىڭ جەرگە ءتيىپ تۇر ما؟
— جوق. بوكسەم قىسىلىپ قالدى.
— تىرناعىڭمەن قابىرعانى نەگە ويىپ جىبەرمەيسىڭ.
— سوندا قالاي، قولىم دا، باسىم دا كەپتەلىپ تۇر عوي، قوزعالۋعا مۇمكىندىك جوق.
بىدىق قاپ-قاراڭعى تەسىككە قانشا ۇڭىلگەنىمەن، قونجىقتىڭ قاي تۇستا ەكەنىن اڭعارا المادى.
— شامامەن قانشا مەتر تەرەڭدىكتەسىڭ؟
— بىلمەيمىن.
ول ءسال ويلانىپ وتىردى دا، دالا شىرماۋىقتارىن جيناپ، ۇزىن ساباقتارىن بىر-بىرىنە جالعاپ، ۇشىنا شاعىن عانا تاس بايلادى. سونان سوڭ ساۋمالداپ تەسىككە تۇسىرە باستادى.
— تاس باسىڭا نەمەسە قولىڭا تيگەندە ايت، جاراي ما؟
— مۇنىڭ نە كەرەگى بار، ودان دا مەنى شىعارىپ المايسىڭ با؟
— قاي جەرگە كەپتەلگەنىڭدى بىلمەي تۇرىپ قالاي قۇتقارامىن. الدىمەن قاي تۇستى قازۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلۋىم كەرەك ەمەس پە؟
— ايتقانىڭ دۇرىس، رەنجىمە، باۋىرىم... ءتيدى... ءتيدى، قولىما ءتيدى، — دەدى اناۋ قۋانعانىن جاسىرا الماي.
بىدىق ءجىپ سياقتى شىرماۋىقتى شىعارىپ الدى دا جاردى جالاتا تومەن جىبەردى.
— بويىڭنىڭ ۇزىندىعى قانشا؟
— ونى كىم ولشەپ كورىپتى، — دەدى اناۋ.
شاماسى كەلگەنشە ءبارىن ىشتەي ەسەپتەپ، جار ەتەگىنە تۇسكەن بىدىق قازاتىن تۇستى بەلگىلەپ قويدى.
العاشىندا تىرناعىمەن شۇقىلاپ بايقادى. كوپتەن ىلعال تيمەي كەبەرسىگەن جار توپىراعى قاتتى ەكەن، يكەمگە كونە قويمادى. بىدىق وزەن جاعاسىنان سىنعان جۇدىرىقتاي ۇشكىر تاس تاۋىپ اكەلدى دە سونىمەن ۇرعىلاي باستادى. ءبىر قارىستاي بەتى الىنعان جاردىڭ ارعى جاعى جۇمساق سارى توپىراق بولىپ شىقتى. ەندىگى ۇڭگۋ سونشالىق قيىندىققا تۇسە قويعان جوق...
بىدىق ءوز دەنەسى سىياتىنداي مولشەرمەن كولدەنەڭ قازىلعان قۋىستىڭ ۇزىندىعى ءبىر جارىم مەتر شاماسىنا جەتكەندە تىرناعى سۇعىلعان تۇس مۇلدە بوس سياقتى كورىندى. ساۋساعىن ارى-بەءرى قوزعاپ، اعاش، ءشوپ تامىرى ءتارىزدى بىردەڭەلەردىڭ بارلىعىن اڭعاردى.
— قىتىعىم كەلىپ كەتتى عوي، — دەدى اناۋ كۇڭگىرلەگەن داۋىسپەن.
تامىر ەمەس، بەيتانىس قونجىقتىڭ جۇنىنە قولى تيگەنىن ول ەندى عانا سەزگەندەي بولدى.
— شىدا، از قالدى. — بىدىق بوس توپىراقتى ارى قاراي يتەرىپ تۇسىرە باستادى. دەنەسى تەسىككە كەپتەلىپ، جارىق ساۋلەنىڭ ەركىن تۇسۋىنە بوگەت جاسادى. ءبىراق ول بۇعان قاراعان جوق، ارى قاراي قازىپ، ۇڭگىردى كەڭىتە بەردى. اقىرى قۋىس تۇتقىنى بولعان بەيشارانى ارەڭ شىعارىپ الدى.
ءوزى ءتارىزدى قوڭىر ءتۇستى ەكەن، اجەپتاۋىر ازىپ كەتىپتى. بىدىق جيناپ اكەلىپ بەرگەن باقباقتىڭ جاپىراعى مەن ساباعىن قوسا اشقاراقتانا جەپ جاتتى.
— اش قارىنعا تويعانشا قورەكتەنۋگە بولمايدى، زيانى تيەدى، —
شەشەسىنەن ەستىگەن اقىلىن ايتىپ، سابىرعا شاقىردى. — مۇندا جاتقانىڭا كوپ بولدى ما؟
— بۇگىن ءتورتىنشى كۇن.
— ونى قالاي ءبىلدىڭ؟
— قاراڭعىلىق قويۋلانسا — ءتۇن، جارىق تۇسسە كۇن دەپ ەسەپتەدىم.
— باسىڭ تومەن قاراپ قۇلاماعانىڭا، جاڭبىر جاۋماعانىنا ءشۇكىرشىلىك ەت. ايتپەسە شارۋاڭ باياعىدا-اق بىتەر ەدى.
— سەن كەزىكپەسەڭ ءبارىبىر قۇريتىن ەدىم. باتىل ءارى اقىلدى ەكەنءسىڭ، قايتكەندە دە قۇتقارۋدىڭ جولىن تاپتىڭ عوي.
— ەگەر سەنىڭ ورنىڭدا مەن بولسام نە ىستەر ەدىڭ؟
جاڭا تانىس كادىمگىدەي ويلانىپ قالدى. ءبىرازدان كەيىن عانا تومەن قاراپ وتىرىپ:
— سايتان با، الباستى ما، بالەسىنەن اۋلاق دەپ بەزىپ كەتۋىم مۇمكىن ەدى.
— ءار نارسەنىڭ نەگىزىنە كوزىڭدى جەتكىزبەي تۇرىپ، شولاق شەشىمگە كەلۋگە بولمايدى، — دەدى كورشى اۋپىلدەك اتايدىڭ ايتقانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، — ونداي شەشىم قاشاندا وپىق جەگىزەدى. ءۇيىڭ قايدا؟
— توعايدا.
— ءجۇر، ەندەشە ۇيىڭە جەتكىزىپ سالايىن. ايتپاقشى، اتىڭ كىم؟
— سىدىق.
— مەنى بىدىق دەپ اتايدى.
اينالاسى كىرپىشپەن قورشالعان كەڭ اۋلاعا كەلىپ كىرگەندە دوپ قۋىپ جۇرگەن ەكى قونجىق، كۇبى جۋىپ جاتقان ەرەسەك ايۋ كوزگە شالىندى. ءۇي ادەمى ەكەن، ۇقىپتى قولدان شىققانى بايقالادى.
قونجىقتار بۇلاردى كورىپ اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. تەك سالدەن كەيىن اعالاپ كەلىپ سىدىقتى قۇشاقتاي الىستى. دابىرانى قۇلاعى شالىپ، جالت بۇرىلعان ەرەسەگى كوزىن قايتا-قايتا ۋقالاپ، ورنىنان قوزعالۋعا شاماسى كەلمەگەندەي تەڭسەلىپ كەتتى.
باۋىرلارىنىڭ قورشاۋىنان ارەڭ سىتىلىپ شىققان سىدىق جۇگىرىپ كەلىپ ونى قۇشاقتاپ الدى. ەندى عانا ەسىن جيناپ ۇلگەردى مە، ايتەۋىر:
— بالام-اۋ، بارمىسىڭ، ءتىرىمىسىڭ؟! — دەگەن داۋىس ەستىلدى. ۇلىنىڭ ءار جەرىن سيپاپ كورىپ جاتقانعا ۇقسادى.
ەرەسەك ايۋ — سىدىقتىڭ شەشەسى، قونجىقتار باۋىرلارى ەكەنىن بىدىق ەندى اڭعاردى.
ەشكىم ارنايى شاقىرا قويماسا دا، جينالعان كورشى-قولاڭدار قاراسى بارعان سايىن كوبەيە ءتۇستى. ولاردىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا، اياق استىنان جوعالىپ كەتكەن سىدىقتى ءۇش كۇن بويى تىنىمسىز ىزدەگەن، تاپپاعان سوڭ ولدىگە ساناپ قويعان ەكەن.
ابىر-دابىر باسىلىپ، جينالعاندار تىنىشتالعان سوڭ سىدىق باسىنان وتكەن جاعدايدى تاپتىشتەپ تۇرىپ اڭگىمەلەپ بەردى.
— سىزدەر مەنى ىزدەپ جۇرگەندەرىڭىزدى بىلگەن جوقپىن، مۇمكىن ول كەزدە ەسىمنەن تانىپ قالعان شىعارمىن. قالاي دەگەنمەن دە مىنا بالانىڭ ارقاسىندا امان قالدىم، — دەدى بىدىقتى كورسەتىپ.
كوپشىلىك ونىڭ باتىلدىعىنا، تاپقىرلىعىنا ريزا بولىپ گۋىلدەسىپ كەتتى.
— شەشەم مەنى مۇنداي جاقسى كورەدى دەپ ءومىرى ويلاعان جوق ەدىم. ەندى ونى ەشقاشاندا جالعىز قالدىرمايمىن، — دەدى سىدىق بىدىقتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ.
«انا دەگەن وسىنداي بولادى ەكەن عوي، مەن دە ۇيگە بارعاسىن ءسويتەمىن» دەدى ول ىشتەي تولقىپ تۇرىپ.
You Might Also Like
-
ايدانا بيىل بەسكە شىقتى. اجەسى الپىسقا كەلدى. باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى، بالالار باقشاسىندا ىستەگەن ادام. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەنشە جاستىق شاعى اۋىلدا وتكەن. بالاجان، كوپشىل، مەيىرىمدىلىگىنەن بە، ...
-
شەشەندىگىمەن اۋىل-ايماققا بەلگىلى سۇقسىردىڭ «اعايىندى» كۇشىكتەرى — جىلپىڭ مەن قىلتىڭ ءتاپ-تاۋىر ەسەيىپ قالىپ ەدى. ەكەۋى ۇيالاس بولعانىمەن ءجيى-جيى ءوزارا داۋلاسىپ قالا بەرەدى.
