ءبىلىم كىلتى تانىمدىلىقتا
“تىرشىلىك - ءنارۋىزدى دەنەلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋى” (بيولوگيا اپتالىق)
“ءبىلىم كىلتى تانىمدىلىقتا” دەپ اتالاتىن ءبىلىم سايىسى 8ا، ب، ۆ سىنىپتار اراسىندا
ماقساتى: ءبىلىمدى جۇيەلەپ، ويلاۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرا وتىرىپ، تانىمدىق قىزىعۋىن دامىتۋ ماقساتىندا وقۋشىلاردىڭ ۇجىمداسىپ جۇمىس جاساۋى، بەلسەندىلىكتەرى ارتۋى، جىلدام قيمىلعا، ۇشقىر ويلاۋعا داعدىلانۋى.
سايىستىڭ بارىسى:
1. ويلى بولساڭ، وزىپ كور.
2. تانىمدىق تاپسىرما.
3. عالىمداردى تانيمىز با؟
4. مىقتى بولساڭ، تاۋىپ كور.
5. قورىتىندى.
ءى. ويلى بولساڭ، وزىپ كور. (شاپشاڭدىققا سۇراق)
8“ا” “فاگوسيتوز” توبىنا.
1. كونە گرەسيادا مەديسينا سالاسىن جان جاقتى زەرتتەگەن عالىم. (گيپپوكرات)
2. بارلىق ورگانويدتەردى بىرىكتىرەتىن جاسۋشا زاتى. (سيتوپلازما)
3. وندا دنق تۇرىندەگى تۇقىم قۋالاۋشىلىق اقپارات ورنالاسقان. (يادرو)
4. بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردى ءوندىرىپ شىعاراتىن ارنايى مۇشەلەر. (ىشكى سەكرەسيا بەزدەرى)
5. بۇل جۇلىننىڭ جالعاسى. (سوپاقشا مي)
6. ونىمەن ويلاۋ بايلانىستى. (ۇلكەن مي سىڭارلارىنىڭ ماڭداي ءبولىمى)
7. لەيكوسيتتەر فاگوسيتوز قۇبىلىسىندا ميكروبتاردى ءولتىرىپ نەگە اينالادى. (ىرىڭگە)
8. جۇيكە ۇشتارى. (رەسەپتور)
9. ميكروبتاردىڭ ءوسۋىن تەجەپ، ولاردى جوياتىن زاتتار. (انتيبيوتيك)
10. ورگانيزمدەگى ماڭىزدى تىرشىلىك قاسيەتىن رەتتەيتىن بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتار. (گورموندار)
8 “ب” “گەموگلوبين” توبىنا
1. ۇيقىبەزدەن بولىنەتىن قانداعى كانت مولشەرىن رەتتەيتىن گورمون. (ينسۋلين)
2. ادام اعزاسىندا قان سۇزگىسى قىزمەتىن اتقاراتىن مۇشە. (بۇيرەك)
3. ادامنىڭ پايدا بولۋىن، تاريحي دامۋ كەزەڭدەرىن زەرتتەيتىن عىلىم. (انتروپولوگيا)
4. لاتىن تىلىندە “ادامگەرشىلىك” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ءسوز. (گۋمانيزم)
5. كوڭىل كۇي گورمونى. (ادرەنالين)
6. ارالىق ميدىڭ استىڭعى جاعىنا جىڭىشكە ءوسىندى ارقىلى بەكىنەتىن بەز. (گيپوفيز)
7. سۇيەك قانداي ۇلپا؟ (دانەكەر)
8. سۇيىق دانەكەر ۇلپا.(قان)
9. اتا - بابالارىنان ۇرپاقتارىنا بەرىلەتىن تۇقىم قۋالاۋ بەلگىلەرى جازىلادى. (گەن)
10. جاسۋشانىڭ ەنەرگەتيكالىق ستانسياسى. (ميتوحوندريا)
8 “ۆ” “لەيكوسيت” توبىنا
1. ادامنىڭ دەنە جاسۋشاسىنداعى حروموسوما سانى. (46)
2. جوعارى جۇيكە جۇيەسىنىڭ قاتىسۋىمەن اعزانىڭ تىتىركەندىرۋگە جاۋاپ قايتارۋى. (رەفلەكس)
4. ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى، بەس بولىمنەن تۇرادى. (مي)
5. ادامدا سيرەك كەزدەسەتىن قان ۇيىمايتىن اۋرۋ. (گەموفيليا)
6. قاننىڭ قىزىل ءتۇستى پيگمەنتى. (گەموگلوبين)
7. امەبا ءتارىزدى قان جاسۋشاسى. (لەيكوسيت)
8. جۇيكە جاسۋشاسىنىڭ ۇزىن ءوسىندىسى. (اكسون)
9. جۇيكە قوزۋ تولقىندارىنىڭ رەفلەكستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءجۇرىپ وتەتىن جولى. (رەفلەكتورلىق دوعا)
10. تۇقىم قۋالاۋ بەلگىسىن ساقتايتىن ءجىپ، تاياقشا ءتارىزدى ءتۇزىلىس. (حروموسوما)
ءىى. تانىمدىق تاپسىرما.
“فاگوسيتوز” توبىنا:
سۇراق: سكريپكاشىنىڭ ميشىعىندا ىسىك پايدا بولدى. ول بۇرىنعىشا ويناي الا ما؟
جاۋاپ: ميشىق قاڭقا بۇلشىقەتتەرىنىڭ ۇيلەسىمدى جيىرىلۋىن رەتتەيدى. اسىرەسە مويىن، تۇلعا، اياق - قول بۇلشىقەتتەرىنىڭ قوزعالىسىن، دەنەنىڭ تەپە - تەڭدىگىن ساقتايدى. ەگەر ميشىق جاراقاتتانسا، ادامنىڭ قول - اياعى تەز شارشايدى، قوزعالىسى، تەپە - تەڭدىگى، ءسوزى بۇزىلادى.
“گەموگلوبين” توبىنا:
سۇراق: ەگەر عارىشتا ادام قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن زەڭبىرەك اتسا، ول ونىڭ داۋسىن ەستىمەيدى. نەلىكتەن؟
جاۋاپ: سەبەبى عارىشتا اۋا قاباتى اتموسفەرا جوق. ال دىبىس تەربەلىستەرى اۋا ارقىلى كەلەدى.
“لەيكوسيت ” توبىنا
سۇراق: 1492 جىلى ريم پاپاسى يننوكەتيي VII - ءنى جاسارتۋ ماقساتىندا وعان ون جاسار ءۇش ۇل بالانىڭ قانىن ىشكىزگەنىن بىلەسىڭ بە؟ بۇل وعان قان قۇيۋدىڭ ورنىن الماستىرا الار ما ەدى؟
جاۋاپ: جوق، سەبەبى ىشكەن قان اس قورىتۋ جولىنا ءتۇسىپ قورىتىلىپ كەتەدى. قان قۇيۋ بۇل تىكەلەي تامىرعا جىبەرىلەدى.
ءىىى. عالىمداردى تانيمىز با؟
(سۇراقتار ءۇش توپقا ورتاق قويىلادى. سلايدتا عالىمداردىڭ سۋرەتتەرى كورسەتىلەدى)
1. بۇل عالىم اناتوميا، فيزيولوگيا، گيگيەناعا بىردەي كوڭىل بولگەن. ءار مۇشەنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ايتقان وسيەتتەرى ءبىر توبە.“ادامنىڭ ءتان تىرلىگى” ەڭبەگىن جازعان. (حالەل دوسمۇحامەدوۆ)
2. كونە گرەسيادا مەديسينا سالاسىن جان - جاقتى زەرتتەگەن عالىم. اناتوميا عىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان عالىم.(گيپپوكرات)
3. اريستوتەلدەن كەيىنگى ويشىل، كەمەڭگەر فيلوسوف. ونى سول كەزدە“ ەمدەۋ شەبەرلىگى عالىمى”دەپ اتاعان.(ءابۋ ناسىر ءال - فارابي)
IV. مىقتا بولساڭ تاۋىپ كور.
“فاگوسيتوز” توبىنا
مىنا كىتاپتاردا مۇشەلەردىڭ قانداي جۇيەلەرى تۋرالى جازىلعان
1) گەماتولوگيا
2) نەيرولوگيا
3) گاستروەنتەرولوگيا
4) ۋرولوگيا
5) كارديولوگيا نەگىزدەرى
6) ەندوكرينولوگيا
7) وفتالمولوگيا
“گەموگلوبين” توبىنا
سۇراق: مەشەل اۋرۋى قانداي ءۆيتاميننىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ءورشيدى؟ وسىنداي ناۋقاستى بۇل ءۆيتاميندى ىشكە قابىلداماستان ەمدەپ جازۋعا بولا ما؟
جاۋاپ: مەشەل اۋرۋى جاس سابيدە د ءۆيتامينى جەتىسپەگەننەن بولادى، ادام تەرىسىندە كۇننىڭ ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىنىڭ اسەرىنەن تۇزىلەدى. ادام اعزاسى د ءۆيتامينىن تاعامنىڭ قۇرامىنان دا قابىلدايدى.
“لەيكوسيت” توبىنا
سۇراق: نەلىكتەن سكريپكاشىلاردىڭ سول قۇلاعى ەستىمەيدى؟
جاۋاپ: سكريپكاشى سكريپكانى سول جاق يىعى مەن سول جاق قۇلاعىنىڭ اراسىنا قىستىرىپ تارتادى. سكريپكانىڭ ۇنەمى سول جاق قۇلاق تۇبىنەن كەلگەن قاتتى دىبىسى دابىل جارعاعىنا زيانىن تيگىزەدى. ناتيجەسى سكريپكاشىنىڭ سول جاق قۇلاعىنىڭ ەستىمەۋىنە الىپ كەلەدى.
V. قورىتىندى: ءپان ءمۇعالىمى ءادىلقازىلار القاسىمەن بىرىگىپ، سايىستى قورىتىندىلادى. بيولوگيالىق اپتالىق كەزىندە وتكىزىلگەن ءبىلىم سايىسى وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن كۇشەيتەدى، ويلاۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرى ارتادى، ۇجىمداسىپ جۇمىس جاساي وتىرىپ، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعى داميدى. ءبىلىم سايىسى ءوز ماقساتىنا جەتتى.
ءى ورىن - فاگوسيتوز
ءىى ورىن - لەيكوسيت
ءىىى ورىن - گەموگلوبين
ءار توپ بىلىمدەرىنە سايكەس ماراپاتتالدى.
“ءبىلىم كىلتى تانىمدىلىقتا” دەپ اتالاتىن ءبىلىم سايىسى 8ا، ب، ۆ سىنىپتار اراسىندا
ماقساتى: ءبىلىمدى جۇيەلەپ، ويلاۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرا وتىرىپ، تانىمدىق قىزىعۋىن دامىتۋ ماقساتىندا وقۋشىلاردىڭ ۇجىمداسىپ جۇمىس جاساۋى، بەلسەندىلىكتەرى ارتۋى، جىلدام قيمىلعا، ۇشقىر ويلاۋعا داعدىلانۋى.
سايىستىڭ بارىسى:
1. ويلى بولساڭ، وزىپ كور.
2. تانىمدىق تاپسىرما.
3. عالىمداردى تانيمىز با؟
4. مىقتى بولساڭ، تاۋىپ كور.
5. قورىتىندى.
ءى. ويلى بولساڭ، وزىپ كور. (شاپشاڭدىققا سۇراق)
8“ا” “فاگوسيتوز” توبىنا.
1. كونە گرەسيادا مەديسينا سالاسىن جان جاقتى زەرتتەگەن عالىم. (گيپپوكرات)
2. بارلىق ورگانويدتەردى بىرىكتىرەتىن جاسۋشا زاتى. (سيتوپلازما)
3. وندا دنق تۇرىندەگى تۇقىم قۋالاۋشىلىق اقپارات ورنالاسقان. (يادرو)
4. بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردى ءوندىرىپ شىعاراتىن ارنايى مۇشەلەر. (ىشكى سەكرەسيا بەزدەرى)
5. بۇل جۇلىننىڭ جالعاسى. (سوپاقشا مي)
6. ونىمەن ويلاۋ بايلانىستى. (ۇلكەن مي سىڭارلارىنىڭ ماڭداي ءبولىمى)
7. لەيكوسيتتەر فاگوسيتوز قۇبىلىسىندا ميكروبتاردى ءولتىرىپ نەگە اينالادى. (ىرىڭگە)
8. جۇيكە ۇشتارى. (رەسەپتور)
9. ميكروبتاردىڭ ءوسۋىن تەجەپ، ولاردى جوياتىن زاتتار. (انتيبيوتيك)
10. ورگانيزمدەگى ماڭىزدى تىرشىلىك قاسيەتىن رەتتەيتىن بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتار. (گورموندار)
8 “ب” “گەموگلوبين” توبىنا
1. ۇيقىبەزدەن بولىنەتىن قانداعى كانت مولشەرىن رەتتەيتىن گورمون. (ينسۋلين)
2. ادام اعزاسىندا قان سۇزگىسى قىزمەتىن اتقاراتىن مۇشە. (بۇيرەك)
3. ادامنىڭ پايدا بولۋىن، تاريحي دامۋ كەزەڭدەرىن زەرتتەيتىن عىلىم. (انتروپولوگيا)
4. لاتىن تىلىندە “ادامگەرشىلىك” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ءسوز. (گۋمانيزم)
5. كوڭىل كۇي گورمونى. (ادرەنالين)
6. ارالىق ميدىڭ استىڭعى جاعىنا جىڭىشكە ءوسىندى ارقىلى بەكىنەتىن بەز. (گيپوفيز)
7. سۇيەك قانداي ۇلپا؟ (دانەكەر)
8. سۇيىق دانەكەر ۇلپا.(قان)
9. اتا - بابالارىنان ۇرپاقتارىنا بەرىلەتىن تۇقىم قۋالاۋ بەلگىلەرى جازىلادى. (گەن)
10. جاسۋشانىڭ ەنەرگەتيكالىق ستانسياسى. (ميتوحوندريا)
8 “ۆ” “لەيكوسيت” توبىنا
1. ادامنىڭ دەنە جاسۋشاسىنداعى حروموسوما سانى. (46)
2. جوعارى جۇيكە جۇيەسىنىڭ قاتىسۋىمەن اعزانىڭ تىتىركەندىرۋگە جاۋاپ قايتارۋى. (رەفلەكس)
4. ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى، بەس بولىمنەن تۇرادى. (مي)
5. ادامدا سيرەك كەزدەسەتىن قان ۇيىمايتىن اۋرۋ. (گەموفيليا)
6. قاننىڭ قىزىل ءتۇستى پيگمەنتى. (گەموگلوبين)
7. امەبا ءتارىزدى قان جاسۋشاسى. (لەيكوسيت)
8. جۇيكە جاسۋشاسىنىڭ ۇزىن ءوسىندىسى. (اكسون)
9. جۇيكە قوزۋ تولقىندارىنىڭ رەفلەكستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءجۇرىپ وتەتىن جولى. (رەفلەكتورلىق دوعا)
10. تۇقىم قۋالاۋ بەلگىسىن ساقتايتىن ءجىپ، تاياقشا ءتارىزدى ءتۇزىلىس. (حروموسوما)
ءىى. تانىمدىق تاپسىرما.
“فاگوسيتوز” توبىنا:
سۇراق: سكريپكاشىنىڭ ميشىعىندا ىسىك پايدا بولدى. ول بۇرىنعىشا ويناي الا ما؟
جاۋاپ: ميشىق قاڭقا بۇلشىقەتتەرىنىڭ ۇيلەسىمدى جيىرىلۋىن رەتتەيدى. اسىرەسە مويىن، تۇلعا، اياق - قول بۇلشىقەتتەرىنىڭ قوزعالىسىن، دەنەنىڭ تەپە - تەڭدىگىن ساقتايدى. ەگەر ميشىق جاراقاتتانسا، ادامنىڭ قول - اياعى تەز شارشايدى، قوزعالىسى، تەپە - تەڭدىگى، ءسوزى بۇزىلادى.
“گەموگلوبين” توبىنا:
سۇراق: ەگەر عارىشتا ادام قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن زەڭبىرەك اتسا، ول ونىڭ داۋسىن ەستىمەيدى. نەلىكتەن؟
جاۋاپ: سەبەبى عارىشتا اۋا قاباتى اتموسفەرا جوق. ال دىبىس تەربەلىستەرى اۋا ارقىلى كەلەدى.
“لەيكوسيت ” توبىنا
سۇراق: 1492 جىلى ريم پاپاسى يننوكەتيي VII - ءنى جاسارتۋ ماقساتىندا وعان ون جاسار ءۇش ۇل بالانىڭ قانىن ىشكىزگەنىن بىلەسىڭ بە؟ بۇل وعان قان قۇيۋدىڭ ورنىن الماستىرا الار ما ەدى؟
جاۋاپ: جوق، سەبەبى ىشكەن قان اس قورىتۋ جولىنا ءتۇسىپ قورىتىلىپ كەتەدى. قان قۇيۋ بۇل تىكەلەي تامىرعا جىبەرىلەدى.
ءىىى. عالىمداردى تانيمىز با؟
(سۇراقتار ءۇش توپقا ورتاق قويىلادى. سلايدتا عالىمداردىڭ سۋرەتتەرى كورسەتىلەدى)
1. بۇل عالىم اناتوميا، فيزيولوگيا، گيگيەناعا بىردەي كوڭىل بولگەن. ءار مۇشەنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ايتقان وسيەتتەرى ءبىر توبە.“ادامنىڭ ءتان تىرلىگى” ەڭبەگىن جازعان. (حالەل دوسمۇحامەدوۆ)
2. كونە گرەسيادا مەديسينا سالاسىن جان - جاقتى زەرتتەگەن عالىم. اناتوميا عىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان عالىم.(گيپپوكرات)
3. اريستوتەلدەن كەيىنگى ويشىل، كەمەڭگەر فيلوسوف. ونى سول كەزدە“ ەمدەۋ شەبەرلىگى عالىمى”دەپ اتاعان.(ءابۋ ناسىر ءال - فارابي)
IV. مىقتا بولساڭ تاۋىپ كور.
“فاگوسيتوز” توبىنا
مىنا كىتاپتاردا مۇشەلەردىڭ قانداي جۇيەلەرى تۋرالى جازىلعان
1) گەماتولوگيا
2) نەيرولوگيا
3) گاستروەنتەرولوگيا
4) ۋرولوگيا
5) كارديولوگيا نەگىزدەرى
6) ەندوكرينولوگيا
7) وفتالمولوگيا
“گەموگلوبين” توبىنا
سۇراق: مەشەل اۋرۋى قانداي ءۆيتاميننىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ءورشيدى؟ وسىنداي ناۋقاستى بۇل ءۆيتاميندى ىشكە قابىلداماستان ەمدەپ جازۋعا بولا ما؟
جاۋاپ: مەشەل اۋرۋى جاس سابيدە د ءۆيتامينى جەتىسپەگەننەن بولادى، ادام تەرىسىندە كۇننىڭ ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىنىڭ اسەرىنەن تۇزىلەدى. ادام اعزاسى د ءۆيتامينىن تاعامنىڭ قۇرامىنان دا قابىلدايدى.
“لەيكوسيت” توبىنا
سۇراق: نەلىكتەن سكريپكاشىلاردىڭ سول قۇلاعى ەستىمەيدى؟
جاۋاپ: سكريپكاشى سكريپكانى سول جاق يىعى مەن سول جاق قۇلاعىنىڭ اراسىنا قىستىرىپ تارتادى. سكريپكانىڭ ۇنەمى سول جاق قۇلاق تۇبىنەن كەلگەن قاتتى دىبىسى دابىل جارعاعىنا زيانىن تيگىزەدى. ناتيجەسى سكريپكاشىنىڭ سول جاق قۇلاعىنىڭ ەستىمەۋىنە الىپ كەلەدى.
V. قورىتىندى: ءپان ءمۇعالىمى ءادىلقازىلار القاسىمەن بىرىگىپ، سايىستى قورىتىندىلادى. بيولوگيالىق اپتالىق كەزىندە وتكىزىلگەن ءبىلىم سايىسى وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن كۇشەيتەدى، ويلاۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرى ارتادى، ۇجىمداسىپ جۇمىس جاساي وتىرىپ، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعى داميدى. ءبىلىم سايىسى ءوز ماقساتىنا جەتتى.
ءى ورىن - فاگوسيتوز
ءىى ورىن - لەيكوسيت
ءىىى ورىن - گەموگلوبين
ءار توپ بىلىمدەرىنە سايكەس ماراپاتتالدى.
You Might Also Like
-
“تىرشىلىك ءنارۋىزدى دەنەلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋى” اتتى مەكتەپىشىلىك بيولوگيا اپتالىعى
