بىلگەنگە مارجان
“تىرشىلىك ءنارۋىزدى دەنەلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋى” اتتى مەكتەپىشىلىك بيولوگيا اپتالىعى
“بىلگەنگە مارجان”اتتى ءبىلىم سايىسى 9 سىنىپ
سايىستىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ، جىلدام ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، ۇجىمداسىپ جۇمىس جاساي وتىرىپ ناتيجە شىعارۋ، بىلىمگە قىزىعۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
قاتىساتىن توپتار:
گەنەتيكا توبى. ەۆوليۋسيا توبى
سايىستىڭ بارىسى:
1. وي سەرگىتۋ.(سۇراق - جاۋاپ)
2. ءبىلىم بيرجاسى.(ويلانىپ جاۋاپ بەرۋ)
3. فانتاستيكالىق جانۋار.(سلايد بويىنشا)
4. بايگە.(گەنەتيكا جانە حالىقتىق پەداگوگيكاعا بايلانىستى ماقال - ماتەل جانە جۇمباقتار)
ءى. وي سەرگىتۋ.
“گەنەتيكا” توبىنا
1. بەيورگانيكالىق قوسىلىستاردان ورگانيكالىق قوسىلىستاردى سينتەزدەيتىن نە؟ (اۆتوتروفتار)
2. ورگانيزمدەردىڭ ناقتىلى ورتادا تىرشىلىك ەتىپ، ۇرپاق قالدىرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جاڭا قاسيەتتەردىڭ پايدا بولۋى.(اداپتاسيا)
3. ءبىرىنشى بولىپ عىلىمعا بيولوگيا تەرمينىن ەنگىزگەن كىم؟ (ج. ب. لامارك)
4. چ. ءدارۆيندى كىشكەنتايىنان قانداي عىلىمدار قىزىقتىردى؟ (جاراتىلىستانۋ، گەولوگيا، بوتانيكا، زوولوگيا)
5. جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ قازبا قالدىقتارىن زەرتتەيتىن عىلىم. (پالەونتولوگيا)
6. تۇقىم قۋالاۋشىلىق پەن وزگەرگىشتىكتى زەرتتەيتىن عىلىم. (گەنەتيكا)
7. جاڭا بەلگىلەر مەن قاسيەتتەرگە يە بولۋ. (وزگەرگىشتىك)
8. تۇقىم قۋالامايتىن وزگەرگىشتىك. (موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىك)
“ەۆوليۋسيا” توبىنا
1. ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ كۇردەلى جانە ۇزاققا سوزىلعان تاريحي دامۋ پروسەسسى.(ەۆوليۋسيا)
2. ەۆوليۋسيالىق تەوريانى قۇراستىرعان دانىشپان كىم؟(چ. دارۆين)
3. ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى.(تابيعي سۇرىپتالۋ)
4. داراقتار سانىنىڭ، جۇيەلەنگەن سان الۋاندىقتىڭ ارتۋى جانە ايماقتىڭ كەڭەيۋى.(بيولوگيالىق پروگرەسس)
5. داراقتار سانى مەن ولاردىڭ جۇيەلەنگەن توپتارى سانىنىڭ كەمۋى جانە ايماقتىڭ تارىلۋى.(بيولوگيالىق رەگرەسس)
6. تۇقىمقۋالاۋشىلىقتى ىسكە اسىراتىن نە؟(حروموسومادا ورنالاسقان گەندەر)
7. اتا - انا بەلىلەرى مەن قاسيەتتەرىنىڭ ۇرپاققا بەرىلۋى.(تۇقىم قۋالاۋشىلىق)
8. تۇقىم قۋالايتىن وزگەرگىشتىك.(مۋتاسيالىق)
ءىى. ءبىلىم بيرجاسى.
“گەنەتيكا” توبىنا
1 - سۇراق. “جورعالاۋشىلار عاسىرى” قاي زامان؟ ول زامان نەگە “جورعالاۋشىلار عاسىرى” دەپ اتالدى؟
جاۋاپ: مەزوزوي زامانى. ۇزاقتاعى 165 ملن جىلعا سوزىلعان مەزوزوي زامانىن ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ دامۋ تاريحىندا “جورعالاۋشىلاردىڭ عاسىرى” دەپ اتايدى. ويتكەنى جورعالاۋشىلار تىرشىلىك ورتاسىنا جاقسى بەيىمدەلىپ، ءوسىپ، كەڭىنەن تارالا باستايدى.
2 - سۇراق. ەڭ العاش پايدا بولعان ءتىرى ورگانيزمدەر اۆتوتوفتار ما، الدە گەتەروتروفتار ما؟
جاۋاپ: العاشقى ءتىرى ورگانيزمدەر دايىن ورگانيكالىق زاتتارمەن قورەكتەنەتىن گەتەروتروفتار بولعان.
3 - سۇراق: ەڭ العاش فوتوسينتەز وسىمدىكتىڭ قاي تۇرىندە ءجۇردى؟
جاۋاپ: كوك جاسىل بالدىردا.
“ەۆوليۋسيا” توبىنا
1 - سۇراق. اتاقتى امەريكاندىق ەكونوميست سميت وسى زات تۋرالى بىلاي دەگەن ەكەن:“بۇل زاتتىڭ قاجەتتىلىگى سونشالىقتى، ونسىز ءومىر ءسۇرۋ دە مۇمكىن ەمەس جانە وتە ارزان، ال ومىرگە ەشقانداي دا پايدا كەلتىرمەيتىن الماز وتە قىمبات باعالانادى”. بۇل قانداي زات؟
جاۋاپ: سۋ
2 - سۇراق. بۇرىنىراقتا گرۋزيندەر مەن چەركەستەر قىزدارىنا ينەنىڭ ۇشىن شەشەك ىرىڭىنە باتىرىپ، ونى قىزدارىنىڭ دەنەسىنە ينەمەن جىرىپ جىبەرەتىن بولعان. شەشەك ەپيدەمياسى ادامداردى قىرىپ جىبەرەتىن بولسا، نەگە بۇلاي جاساعان؟
جاۋاپ: شەشەك اۋرۋىنا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ ءۇشىن.
3 - سۇراق. قاراعايلار اراسىنداعى جارىق ءۇشىن كۇرەس، قاسقىرلاردىڭ جەمتىگى ءۇشىن ءبىر - بىرىمەن قاقتىعىسى كۇرەستىڭ قاي تۇرىنە جاتادى؟
جاۋاپ: تىرشىلىك ءۇشىن تۇرىشىلىك كۇرەس.
ءىىى. فانتاستيكالىق جانۋار.
سلايدتا دەنە مۇشەلەرى ءارتۇرلى جانۋاردان قۇراستىرىلعان سۋرەت بەرىلەدى. قاي مۇشە قانداي جانۋاردىكى ەكەنىن اجىراتۋ قاجەت.
“گەنەتيكا” توبىنا
فانتاستيكالىق قۇس: باسى ‒ بۇركىت
موينى ‒ اققۋ
دەنەسى ‒ پينگۆين
اياعى ‒ تۇيەقۇس
“ەۆوليۋسيا” توبىنا
فانتاستيكالىق جانۋار: باسى ‒ بۇعى
موينى ‒ كەرىك
دەنەسى ‒ جولبارىس
اياعى ‒ لاما
قۇيرىعى ‒ ات
IV. بايگە.
ماقالدىڭ جالعاسىن تابۋ.
1. تەكتىدەن تەكتى تۋار....(سارالانىپ)
2. تەرىڭدى وزگەرتە الساڭ دا،...(تەگىڭدى وزگەرتە الماسسىڭ)
3. اياعىن كورىپ اسىن ءىش،...(اناسىن كورىپ قىزىن ال).
4. جەتى اتاسىن بىلگەن ەر،...(جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر).
جەتى اتاسىن بىلمەگەن،...(قۇلاعى مەن جاعىن جەر).
5. جۇرتىڭدى اۋىستىرا الساڭ دا،...(ۇلتىڭدى اۋىستىرا المايسىڭ).
6. سالتىڭدى اۋىستىرا الساڭ دا،...(حالقىڭدى اۋىستىرا المايسىڭ).
ماتەلدەر
1. اعاش كوركى ‒ جاپىراق،...(ادام كوركى شۇبەرەك).
2. ءدارى شوپتەن ‒ شىعادى،...(دانا كوپتەن شىعادى).
3. دالا كوركى ‒ مال،...(وزەن كوركى تال).
4. تاۋ بۇلاعىمەن كورىكتى،...(بۇلاق كۇراعىمەن كورىكتى).
5. قوراڭدا مالىڭ بولسىن،...(كوشەڭدە تالىڭ بولسىن).
6. اعاش ەكسەڭ ايالاپ،...(باسىڭا بولار ساياباق).
جۇمباقتار.
1. جازدا جاينايدى، كۇزدە جايرايدى.(جاپىراق)
2. موينى سۇراق بەلگىسى، بۇل قانداي كول قۇسى.(اققۋ)
3. بۇيرا تۇلىمى جەلمەن وينايدى، قىزىل مۇرىنى جەرگە بويلايدى.(ءسابىز)
4. قۇيرىعى ون قارىس، بۇل ايباتتى...(جولبارىس)
5. ايبات شەگەر الىستان، اڭ پاتشاسى...(ارىستان)
6. ۋىلجىعان البىرت، ءدامى عاجاپ...( المۇرت)
قورىتىندى: ءادىلقازىلار القاسى ءپان مۇعالىمىمەن بىرىگىپ سايىستى قورىتىندىلادى. سايىس كەزىندە وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى كۇشەيدى. پانگە بۇرىنعىدان دا قىزىعا ءتۇستى. توپ مۇشەلەرى ۇجىمداسىپ جۇمىس جاساي وتىرىپ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارى دامىدى.
ءى ورىن ‒ گەنەتيكا
ءىى ورىن ‒ ەۆوليۋسيا
ءبىلىم سايىسى ءوز ماقساتىنا جەتتى. ءار توپ بىلىمدەرىنە سايكەس ماراپاتتالىپ ريزا بولىپ قايتتى.
“بىلگەنگە مارجان”اتتى ءبىلىم سايىسى 9 سىنىپ
سايىستىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ، جىلدام ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، ۇجىمداسىپ جۇمىس جاساي وتىرىپ ناتيجە شىعارۋ، بىلىمگە قىزىعۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
قاتىساتىن توپتار:
گەنەتيكا توبى. ەۆوليۋسيا توبى
سايىستىڭ بارىسى:
1. وي سەرگىتۋ.(سۇراق - جاۋاپ)
2. ءبىلىم بيرجاسى.(ويلانىپ جاۋاپ بەرۋ)
3. فانتاستيكالىق جانۋار.(سلايد بويىنشا)
4. بايگە.(گەنەتيكا جانە حالىقتىق پەداگوگيكاعا بايلانىستى ماقال - ماتەل جانە جۇمباقتار)
ءى. وي سەرگىتۋ.
“گەنەتيكا” توبىنا
1. بەيورگانيكالىق قوسىلىستاردان ورگانيكالىق قوسىلىستاردى سينتەزدەيتىن نە؟ (اۆتوتروفتار)
2. ورگانيزمدەردىڭ ناقتىلى ورتادا تىرشىلىك ەتىپ، ۇرپاق قالدىرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جاڭا قاسيەتتەردىڭ پايدا بولۋى.(اداپتاسيا)
3. ءبىرىنشى بولىپ عىلىمعا بيولوگيا تەرمينىن ەنگىزگەن كىم؟ (ج. ب. لامارك)
4. چ. ءدارۆيندى كىشكەنتايىنان قانداي عىلىمدار قىزىقتىردى؟ (جاراتىلىستانۋ، گەولوگيا، بوتانيكا، زوولوگيا)
5. جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ قازبا قالدىقتارىن زەرتتەيتىن عىلىم. (پالەونتولوگيا)
6. تۇقىم قۋالاۋشىلىق پەن وزگەرگىشتىكتى زەرتتەيتىن عىلىم. (گەنەتيكا)
7. جاڭا بەلگىلەر مەن قاسيەتتەرگە يە بولۋ. (وزگەرگىشتىك)
8. تۇقىم قۋالامايتىن وزگەرگىشتىك. (موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىك)
“ەۆوليۋسيا” توبىنا
1. ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ كۇردەلى جانە ۇزاققا سوزىلعان تاريحي دامۋ پروسەسسى.(ەۆوليۋسيا)
2. ەۆوليۋسيالىق تەوريانى قۇراستىرعان دانىشپان كىم؟(چ. دارۆين)
3. ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى.(تابيعي سۇرىپتالۋ)
4. داراقتار سانىنىڭ، جۇيەلەنگەن سان الۋاندىقتىڭ ارتۋى جانە ايماقتىڭ كەڭەيۋى.(بيولوگيالىق پروگرەسس)
5. داراقتار سانى مەن ولاردىڭ جۇيەلەنگەن توپتارى سانىنىڭ كەمۋى جانە ايماقتىڭ تارىلۋى.(بيولوگيالىق رەگرەسس)
6. تۇقىمقۋالاۋشىلىقتى ىسكە اسىراتىن نە؟(حروموسومادا ورنالاسقان گەندەر)
7. اتا - انا بەلىلەرى مەن قاسيەتتەرىنىڭ ۇرپاققا بەرىلۋى.(تۇقىم قۋالاۋشىلىق)
8. تۇقىم قۋالايتىن وزگەرگىشتىك.(مۋتاسيالىق)
ءىى. ءبىلىم بيرجاسى.
“گەنەتيكا” توبىنا
1 - سۇراق. “جورعالاۋشىلار عاسىرى” قاي زامان؟ ول زامان نەگە “جورعالاۋشىلار عاسىرى” دەپ اتالدى؟
جاۋاپ: مەزوزوي زامانى. ۇزاقتاعى 165 ملن جىلعا سوزىلعان مەزوزوي زامانىن ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ دامۋ تاريحىندا “جورعالاۋشىلاردىڭ عاسىرى” دەپ اتايدى. ويتكەنى جورعالاۋشىلار تىرشىلىك ورتاسىنا جاقسى بەيىمدەلىپ، ءوسىپ، كەڭىنەن تارالا باستايدى.
2 - سۇراق. ەڭ العاش پايدا بولعان ءتىرى ورگانيزمدەر اۆتوتوفتار ما، الدە گەتەروتروفتار ما؟
جاۋاپ: العاشقى ءتىرى ورگانيزمدەر دايىن ورگانيكالىق زاتتارمەن قورەكتەنەتىن گەتەروتروفتار بولعان.
3 - سۇراق: ەڭ العاش فوتوسينتەز وسىمدىكتىڭ قاي تۇرىندە ءجۇردى؟
جاۋاپ: كوك جاسىل بالدىردا.
“ەۆوليۋسيا” توبىنا
1 - سۇراق. اتاقتى امەريكاندىق ەكونوميست سميت وسى زات تۋرالى بىلاي دەگەن ەكەن:“بۇل زاتتىڭ قاجەتتىلىگى سونشالىقتى، ونسىز ءومىر ءسۇرۋ دە مۇمكىن ەمەس جانە وتە ارزان، ال ومىرگە ەشقانداي دا پايدا كەلتىرمەيتىن الماز وتە قىمبات باعالانادى”. بۇل قانداي زات؟
جاۋاپ: سۋ
2 - سۇراق. بۇرىنىراقتا گرۋزيندەر مەن چەركەستەر قىزدارىنا ينەنىڭ ۇشىن شەشەك ىرىڭىنە باتىرىپ، ونى قىزدارىنىڭ دەنەسىنە ينەمەن جىرىپ جىبەرەتىن بولعان. شەشەك ەپيدەمياسى ادامداردى قىرىپ جىبەرەتىن بولسا، نەگە بۇلاي جاساعان؟
جاۋاپ: شەشەك اۋرۋىنا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ ءۇشىن.
3 - سۇراق. قاراعايلار اراسىنداعى جارىق ءۇشىن كۇرەس، قاسقىرلاردىڭ جەمتىگى ءۇشىن ءبىر - بىرىمەن قاقتىعىسى كۇرەستىڭ قاي تۇرىنە جاتادى؟
جاۋاپ: تىرشىلىك ءۇشىن تۇرىشىلىك كۇرەس.
ءىىى. فانتاستيكالىق جانۋار.
سلايدتا دەنە مۇشەلەرى ءارتۇرلى جانۋاردان قۇراستىرىلعان سۋرەت بەرىلەدى. قاي مۇشە قانداي جانۋاردىكى ەكەنىن اجىراتۋ قاجەت.
“گەنەتيكا” توبىنا
فانتاستيكالىق قۇس: باسى ‒ بۇركىت
موينى ‒ اققۋ
دەنەسى ‒ پينگۆين
اياعى ‒ تۇيەقۇس
“ەۆوليۋسيا” توبىنا
فانتاستيكالىق جانۋار: باسى ‒ بۇعى
موينى ‒ كەرىك
دەنەسى ‒ جولبارىس
اياعى ‒ لاما
قۇيرىعى ‒ ات
IV. بايگە.
ماقالدىڭ جالعاسىن تابۋ.
1. تەكتىدەن تەكتى تۋار....(سارالانىپ)
2. تەرىڭدى وزگەرتە الساڭ دا،...(تەگىڭدى وزگەرتە الماسسىڭ)
3. اياعىن كورىپ اسىن ءىش،...(اناسىن كورىپ قىزىن ال).
4. جەتى اتاسىن بىلگەن ەر،...(جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر).
جەتى اتاسىن بىلمەگەن،...(قۇلاعى مەن جاعىن جەر).
5. جۇرتىڭدى اۋىستىرا الساڭ دا،...(ۇلتىڭدى اۋىستىرا المايسىڭ).
6. سالتىڭدى اۋىستىرا الساڭ دا،...(حالقىڭدى اۋىستىرا المايسىڭ).
ماتەلدەر
1. اعاش كوركى ‒ جاپىراق،...(ادام كوركى شۇبەرەك).
2. ءدارى شوپتەن ‒ شىعادى،...(دانا كوپتەن شىعادى).
3. دالا كوركى ‒ مال،...(وزەن كوركى تال).
4. تاۋ بۇلاعىمەن كورىكتى،...(بۇلاق كۇراعىمەن كورىكتى).
5. قوراڭدا مالىڭ بولسىن،...(كوشەڭدە تالىڭ بولسىن).
6. اعاش ەكسەڭ ايالاپ،...(باسىڭا بولار ساياباق).
جۇمباقتار.
1. جازدا جاينايدى، كۇزدە جايرايدى.(جاپىراق)
2. موينى سۇراق بەلگىسى، بۇل قانداي كول قۇسى.(اققۋ)
3. بۇيرا تۇلىمى جەلمەن وينايدى، قىزىل مۇرىنى جەرگە بويلايدى.(ءسابىز)
4. قۇيرىعى ون قارىس، بۇل ايباتتى...(جولبارىس)
5. ايبات شەگەر الىستان، اڭ پاتشاسى...(ارىستان)
6. ۋىلجىعان البىرت، ءدامى عاجاپ...( المۇرت)
قورىتىندى: ءادىلقازىلار القاسى ءپان مۇعالىمىمەن بىرىگىپ سايىستى قورىتىندىلادى. سايىس كەزىندە وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى كۇشەيدى. پانگە بۇرىنعىدان دا قىزىعا ءتۇستى. توپ مۇشەلەرى ۇجىمداسىپ جۇمىس جاساي وتىرىپ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارى دامىدى.
ءى ورىن ‒ گەنەتيكا
ءىى ورىن ‒ ەۆوليۋسيا
ءبىلىم سايىسى ءوز ماقساتىنا جەتتى. ءار توپ بىلىمدەرىنە سايكەس ماراپاتتالىپ ريزا بولىپ قايتتى.
You Might Also Like
-
“تىرشىلىك - ءنارۋىزدى دەنەلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋى” (بيولوگيا اپتالىق)
