ءبىلىمدى ۇرپاق – ەل بولاشاعى
جوسپارى.
I. كىرىسپە
ءبىلىمدى ۇرپاق – ەل بولاشاعى.
II. نەگىزگى ءبولىم
1. وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن پايدالانۋ – ساپالى ءبىلىم نەگىزى.
2. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ساباقتارىندا جاڭا تەحنولوگيانى ءتيىمدى پايدالانۋ ۇلگىلەرى.
III. قورىتىندى.
جەكە تۇلعانى دامىتۋداعى باعدارلامانىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ناتيجەلەرى.
«... ادامزات ءۇشىن ءححى عاسىر جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ عاسىرى بولماق، ال وسى جاڭا تەحنولوگيالاردى جۇزەگە اسىرىپ، ومىرگە ەنگىزۋ، يگەرۋ جانە جەتىلدىرۋ - بۇگىنگى جاس ۇرپاق، سىزدەردىڭ ەنشىلەرىڭىز... ال جاس ۇرپاقتىڭ تاعدىرى - ۇستازداردىڭ قولىندا» ”
ن. نازاربايەۆ
كىرىسپە
“ءبىلىمدى ۇرپاق - بولاشاقتىڭ كەپىلى”،-[1] دەمەكشى، قازىرگى تاڭدا ەلدىڭ بولاشاق ازاماتتارىن قالىپتاستىرۋ باعىتىنداعى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى - مەملەكەتىمىزدىڭ باستى ساياساتىنىڭ ءبىرى. ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ەل دامۋىنا وڭتايلى اسەر ەتۋى ءۇشىن دەموكراتيالاندىرۋ، وقىتۋ جۇيەسىن زامان تالابىنا ساي ۇيلەستىرە الۋ مىندەتى تۋىنداپ، بىلىمگە، بۇكىل وقۋ - ادىستەمەلىك جۇيەگە جاڭا تالاپتار قويىلۋدا. سوندىقتان ۇستاز ءىس - ارەكەتىن جاڭا تالاپ تۇرعىسىنان ۇيىمداستىرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. ءمۇعالىم ءوز ءبىلىم - بىلىگىن، وقىتۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋى جانە جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيانى مەڭگەرۋى. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ەكونوميكانىڭ ءوسىپ - وركەندەۋىنە وراي، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دا ەلەۋلى وزگەرىستەر جۇرگىزىلۋدە. وقىتۋ مەن تاربيەلەۋگە تىڭ ءادىس - تاسىلدەر جاسالدى. ناتيجەسىندە تۇتاس پەداگوگيكالىق ۇردىستەر وزگەرتىلىپ، ءبىلىم بەرۋدىڭ ءتيىمدى دەپ تانىلعان جاڭا تەحنولوگيالارى دۇنيەگە كەلۋدە.
جاڭا تەحنولوگيالاردى كۇندەلىكتى ساباق ۇردىسىندە پايدالانۋ ءۇشىن ءار ۇستاز الدىندا وتىرعان بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ ءوزىنىڭ شەبەرلىگىنە وراي تاڭداپ الادى.
ءححى عاسىر - جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ، ىزگىلەندىرۋ، دامىتۋ عاسىرى. ولاي بولسا، مۇعالىمدەردىڭ الدىندا تۇرعان بىردەن - ءبىر ماقسات - وقۋشىلار العان بىلىمدەرىن پايداعا اسىرىپ، ءوزارا ارەكەت ەتە الاتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مەڭگەرگەن جەكە تۇلعا تاربيەلەۋ.
II. نەگىزگى ءبولىم
بۇگىنگى تاڭدا باستى ماسەلە دە باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ۇرپاق تاربيەلەۋ. قوعامنىڭ ءاربىر دامۋ كەزەڭى ەڭ الدىمەن سول قوعامعا سايكەس جاڭا ادامدى قالىپتاستىرۋدى كوزدەيتىنى - ەشقاشان ماڭىزىن جويمايتىن تاريحي قۇبىلىس.
مىنە، قازىرگى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ، وقىتۋ ءۇردىسىن جەتىلدىرىپ، ونى اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن ۇيىمداستىرىپ وتىرۋ كەرەكتىگى تۋرالى ويلاردى ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. جۇمابايەۆ[8، 9] سىندى الاش ارىستارى سول كەزدىڭ وزىندە - اق ايتىپ كەتكەن.
قازىرگى تاڭدا پەداگوگيكالىق جاڭاشا ۇردىستەردە ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدەگى ىزگىلەندىرۋ، جاريالىلىق، پەداگوگيكالىق ىنتىماقتاستىق، عىلىمي - ادىستەمەلىك تىڭ ىزدەنىستەرگە سۇيەنە وتىرىپ، جاڭاشىلدىققا تالپىنۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتادى.
وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ، ءبىلىم بەرۋدى اقپاراتتاندىرۋ، حالىقارالىق، عالامدىق. كوممۋنيكاسيالىق جەلىلەرگە شىعۋ - XXI عاسىردىڭ باستى تالابى.
ساباقتى جاڭاشىل ۇردىسپەن وتكىزۋ - وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىق جانە ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتىپ وتىرادى، ال پەداگوگتار ءۇشىن كاسىبي شەبەرلىكتەرىنىڭ وسۋىنە جاردەمدەسەدى.[4]
وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالىق ادىستەرىن پايدالانا وتىرىپ، وزدىكتەرىنەن ويلانا الاتىن، ىزدەنگىش، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەيتىن تۇلعانى تاربيەلەۋ ءتيىمدى. وقۋشىلاردىڭ رۋحاني - شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ بەرىك نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋدا، كەشەگى مەن بۇگىنگىنى سالىستىرا ايتا بىلۋدەگى قابىلەتتەرىن شىڭداۋدا ءپان ءمۇعالىمنىڭ اتقارار جۇگى اۋىر. وقۋشىلاردىڭ وي ەركىندىگىن جەتىلدىرۋ عىلىمي شىعارماشىلىققا باۋلۋ - ءبىلىم بەرۋ ءىسىن دەموكراتيالاندىرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى شىن مانىندەگى باستى جاڭالىق پەن جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولدى. XXI عاسىر دەڭگەيىندە ءبىلىم بەرۋ مەن كاسىپتىك دايارلاۋ تاقىرىبى - جولداۋدىڭ باستى بولىمدەرىنىڭ ءبىرى “ءقازىر بوي جارىستاراتىن ەمەس، وي جارىستىراتىن زامان”، -[1]دەپ ەلباسىمىز ايتقانداي، دارىندى، ءبىلىمدى ۇرپاق ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى ەكەنى داۋسىز ەلباسىنىڭ جولداۋى كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ، ەل بولاشاعىن ويلايتىن ءار ۇستازعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.“ساباق بەرۋ ۇيرەنشىكتى جاي شەبەرلىك ەمەس، ول ۇنەمى جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن، ۇنەمى جاڭانى تاباتىن ونەر”،-[8] دەپ ج. ايماۋىتوۆ ايتقانداي، ساباق بەرۋدى ونەر دەپ باعالاۋ تەگىن ەمەس. سونىڭ ىشىندە ادەبيەت ساباعى – اسىل ونەر ساباعى. اسىل ءسوز ونەرىن تەرەڭ وي مەن ەموسيا، سەزىمگە بەرىلىپ، شابىتتانا قيالداۋ، ەلەستەتۋ، بولجاۋ مەن وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا جەتەلەيتىن ونەر ساباعى. ساباق ۇردىسىندە بەرىلەتىن مازمۇندى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى پروبلەماسىنىڭ بايلانىستىرا ءوتۋ – بالاعا وي سالۋ، ويلانتۋ، ءومىر ساباعى. وقىتۋ - ارنايى تانىمدىق ءىس - ارەكەت.[4] ول – نەگىزگى ويدىڭ، اقىلدىڭ جۇمىسى. وقىتۋ ارقىلى بالاعا قوعام ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى جيناعان اسىل مۇراسىن، داعدى، تاجىريبەسىن بەرەدى. وقىتۋ پروسەسىنىڭ جۇيەلى، تۇسىنىكتى، ناقتى قالىپتاسۋى تانىمدىق ءىس - ارەكەتتىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتىرادى. ولاي بولسا، «بىلىمدەندىرۋدى جۇزەگە اسىراتىن - ءمۇعالىم»، –[8]دەيدى ج. ايماۋىتوۆ. ەندەشە، ءمۇعالىم وقۋشىلاردى ءبىلىم جۇيەسىمەن، ىسكەرلىكپەن، داعدىمەن قارۋلاندىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ تانىمدىق، شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتادى. بۇگىنگى تاڭدا تەحنولوگيالار ءوز قولداۋلارىن تاۋىپ، وقۋ ۇردىسىندە قولدانىلۋدا. تەحنولوگيا – بۇل قانداي دا ءبىر جۇمىستى، ونەردى شەبەرلىكپەن ىسكە اسىرۋ جيىنتىعى.[4] ادەبيەت ساباقتارىندا سىني تۇرعىدان ويلاۋ تەحنولوگياسى قولدانۋعا ىڭعايلى، بىلايشا ايتقاندا، بارشا ءۇشىن قوعامدىق ماڭىزى مەن ءمانى زور يدەيالاردى يگەرۋگە بولاتىن ناقتىلى ادىستەر جانە تاسىلدەر.
سىني تۇرعىدان ويلاۋ دەگەنىمىز نە؟
«وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ» باعدارلاماسى بويىنشا ول:
- شىڭدالعان ويلاۋ، كەز كەلگەن دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى ماسەلەلەرگە سىن كوزبەن قاراۋ؛
- كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋگە، اسا ماڭىزدى، جاۋاپتى شەشىم قابىلداۋعا قۇشتارلىق؛
- ۇيرەتۋ مەن ۇيرەنۋ بىرلىگىنىڭ، ۇيرەنۋدىڭ قىزىعۋشىلىعىنان تۇراتىن، ۇيرەنۋشىنىڭ سەنىمىنە نەگىزدەلگەن قۇرىلىم.
“سىني تۇرعىدان ويلاۋدى دامىتۋ” تەحنولوگياسى ءۇش كەزەڭ بويىنشا قولدانىلادى:
قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ؛
ماعىنانى تانۋ؛
وي تولعاۋ.
ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدە الەم دەڭگەيىندەگى ينتەراكتيۆتى تەحنولوگيالاردى وقىتۋ ۇردىسىنە ەنگىزە وتىرىپ، جان - جاقتى دامىعان جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ ءار ءمۇعالىمنىڭ باستى ماقساتى. وسى باعىتتا ءوزىم قولدانىپ جۇرگەن جاڭا تەحنولوگيا «وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىني تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ» جوباسىمەن جۇمىس جاساپ، جاقسى ناتيجەگە جەتكەن ءوز تاجىريبەممەن ءبولىسۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىن. مەن ءوز تاجىريبەمدە بۇل جوبامەن تانىسىپ، وقىپ - ۇيرەنە باستاعاندا ەڭ ءبىرىنشى كۇندەلىكتى ساباق جوسپارىن باسقاشا جازۋدان باستادىم. كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى ءۇش بولىمنەن تۇرادى:
ءى.. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
ءىى. ماعىنانى تانۋ.
ءىىى. تولعانىس
جالپى قىزىعۋشىلىق دەگەن نە؟ قىزىعۋشىلىق - ءبىر نارسە تۋرالى جاعدايعا قاراي بىلۋگە قۇمارلىق، دۇنيەدەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى تانىپ - بىلۋگە باعىتتالعان ادامنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىر كورىنىسى. ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنە، كوزقاراسى مەن تالعامىنا، مۇرات - مۇددەسىنە بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارى ءار ءتۇرلى بولادى. قىزىعۋشىلىق تۇراقتى قاسيەتكە اينالعاندا عانا ادام ءوز ءىس - ارەكەتىنەن جاقسى ناتيجە شىعارا الادى.[12، 482 بەت] سوندىقتان قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ بولىمىنە ۇلكەن ءمان بەرەمىن. بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، پسيحولوگيالىق جاعداي قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن ويىن تۇرلەرىن، ترەنينگتەر قولدانامىن. ول ويىندار جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبىمەن ۇشتاسىپ جاتۋى كەرەك. «سىني تۇرعىسىنان ويلاۋ» ادىستەرىن ساباقتىڭ تاقىرىبىنا، مازمۇنىنا بايلانىستى سارالاپ، بىرنەشە مارتە قولدانىپ كورگەننەن كەيىن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
مىسالى: 9 سىنىپ قازاق ادەبيەتى پانىندەگى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «قىپشاق سەيىتقۇل» اڭگىمەسىن بلۋم تاكسونومياسىنا نەگىزدەپ قۇردىم. بۇل ءادىس بويىنشا ساباق مىناداي توپتارعا بولىنەدى. ءبىلىم، ءتۇسىنۋ، قولدانۋ، تالداۋ، جيناقتاۋ، باعالاۋ. ساباعىمنىڭ ۇيىمداستىرۋ بولىمىندە وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ماقساتىندا «تۇلعانى تانى» وقىتا ۇيرەتۋ ويىنىن قولداندىم. ىبىراي التىنسارين سۋرەتىن وقۋشىلارعا كورسەتىپ، بۇل تۇلعا تۋرالى نە بىلەتىندىكتەرىن جازۋعا تاپسىرما بەردىم. ونىڭ قانداي ولەڭدەرى مەن ەڭبەكتەرىن بىلەسىڭدەر؟ - دەپ سۇرادىم. وقۋشىلار: «كەل، بالالار وقىلىق»، «وزەن»، «اكە مەن بالا»، «باقشا اعاشتارى» - دەپ جاۋاپ بەردى.
ءبىلىم بولىمىندە ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان ماعلۇمات بەردىم. بۇل ءۇشىن تۋعان جىلى مەن ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالارى، قايتقان جىلىنىڭ ساندارىن جازىپ كورسەتۋ. قايدا تۋعاندىعى جونىندە جازدىرۋ. ءتۇسىنۋ بولىمىندە العان بىلىمدەرىن ناقتىلاۋ ءۇشىن جۇمىستى ءۇش توپقا ءبولىپ وقىتتىم.
I توپ «مەنى ءتۇسىن» مودۋلدىك تەحنولوگياسى بويىنشا ءماتىن مازمۇنىن اشاتىنداي ون ءسوز جازۋ كەرەك بولاتىن. وقۋشىلار: قىپشاق سەيىتقۇل، وتىز ءۇيلى، كەدەي، بايىتۋ، قابىرعا وزەنى، كەتپەن، ەگىن، باي، جۇرت اعاسى، سەيىتقۇل ەلى،- دەپ جازدى.
II توپ «ەكى جاقتى كۇندەلىك» ءادىسى بويىنشا ماتىننەن ءۇزىندى بەرىلەدى. وقۋشى ءوز وي پىكىرىن جازادى، سوعان سايكەس ماقال – ماتەل جازۋ كەرەك. مىسالى مىنا ءبىر ءۇزىندى «قىپشاق سەيىتقۇل وتىز ءۇيلى توبىرمەن، جۇرتتىڭ تەگىس اتتانىس بارىمتاسى بار ۋاقىتتا، بۇل وتىز ءۇي كەدەيدى قالايىنشا ەتسەم بايىتىپ، حالىق قاتارىنا قوسامىن دەپ ويعا قالدى.»
وقۋشى پىكىرى: قىپشاق سەيىتقۇل انە ءبىر قيىن زاماندا، حالقىن قالاي باي قىلىپ، قازىرگىدەي بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامانعا جەتكىزسەم دەپ ويلايدى. ماقال – ماتەل: «ەل باردا - ەر قور بولماس، ەر باردا - ەل قور بولماس"
I. كىرىسپە
ءبىلىمدى ۇرپاق – ەل بولاشاعى.
II. نەگىزگى ءبولىم
1. وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن پايدالانۋ – ساپالى ءبىلىم نەگىزى.
2. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ساباقتارىندا جاڭا تەحنولوگيانى ءتيىمدى پايدالانۋ ۇلگىلەرى.
III. قورىتىندى.
جەكە تۇلعانى دامىتۋداعى باعدارلامانىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ناتيجەلەرى.
«... ادامزات ءۇشىن ءححى عاسىر جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ عاسىرى بولماق، ال وسى جاڭا تەحنولوگيالاردى جۇزەگە اسىرىپ، ومىرگە ەنگىزۋ، يگەرۋ جانە جەتىلدىرۋ - بۇگىنگى جاس ۇرپاق، سىزدەردىڭ ەنشىلەرىڭىز... ال جاس ۇرپاقتىڭ تاعدىرى - ۇستازداردىڭ قولىندا» ”
ن. نازاربايەۆ
كىرىسپە
“ءبىلىمدى ۇرپاق - بولاشاقتىڭ كەپىلى”،-[1] دەمەكشى، قازىرگى تاڭدا ەلدىڭ بولاشاق ازاماتتارىن قالىپتاستىرۋ باعىتىنداعى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى - مەملەكەتىمىزدىڭ باستى ساياساتىنىڭ ءبىرى. ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ەل دامۋىنا وڭتايلى اسەر ەتۋى ءۇشىن دەموكراتيالاندىرۋ، وقىتۋ جۇيەسىن زامان تالابىنا ساي ۇيلەستىرە الۋ مىندەتى تۋىنداپ، بىلىمگە، بۇكىل وقۋ - ادىستەمەلىك جۇيەگە جاڭا تالاپتار قويىلۋدا. سوندىقتان ۇستاز ءىس - ارەكەتىن جاڭا تالاپ تۇرعىسىنان ۇيىمداستىرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. ءمۇعالىم ءوز ءبىلىم - بىلىگىن، وقىتۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋى جانە جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيانى مەڭگەرۋى. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ەكونوميكانىڭ ءوسىپ - وركەندەۋىنە وراي، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دا ەلەۋلى وزگەرىستەر جۇرگىزىلۋدە. وقىتۋ مەن تاربيەلەۋگە تىڭ ءادىس - تاسىلدەر جاسالدى. ناتيجەسىندە تۇتاس پەداگوگيكالىق ۇردىستەر وزگەرتىلىپ، ءبىلىم بەرۋدىڭ ءتيىمدى دەپ تانىلعان جاڭا تەحنولوگيالارى دۇنيەگە كەلۋدە.
جاڭا تەحنولوگيالاردى كۇندەلىكتى ساباق ۇردىسىندە پايدالانۋ ءۇشىن ءار ۇستاز الدىندا وتىرعان بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ ءوزىنىڭ شەبەرلىگىنە وراي تاڭداپ الادى.
ءححى عاسىر - جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ، ىزگىلەندىرۋ، دامىتۋ عاسىرى. ولاي بولسا، مۇعالىمدەردىڭ الدىندا تۇرعان بىردەن - ءبىر ماقسات - وقۋشىلار العان بىلىمدەرىن پايداعا اسىرىپ، ءوزارا ارەكەت ەتە الاتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مەڭگەرگەن جەكە تۇلعا تاربيەلەۋ.
II. نەگىزگى ءبولىم
بۇگىنگى تاڭدا باستى ماسەلە دە باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ۇرپاق تاربيەلەۋ. قوعامنىڭ ءاربىر دامۋ كەزەڭى ەڭ الدىمەن سول قوعامعا سايكەس جاڭا ادامدى قالىپتاستىرۋدى كوزدەيتىنى - ەشقاشان ماڭىزىن جويمايتىن تاريحي قۇبىلىس.
مىنە، قازىرگى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ، وقىتۋ ءۇردىسىن جەتىلدىرىپ، ونى اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن ۇيىمداستىرىپ وتىرۋ كەرەكتىگى تۋرالى ويلاردى ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. جۇمابايەۆ[8، 9] سىندى الاش ارىستارى سول كەزدىڭ وزىندە - اق ايتىپ كەتكەن.
قازىرگى تاڭدا پەداگوگيكالىق جاڭاشا ۇردىستەردە ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدەگى ىزگىلەندىرۋ، جاريالىلىق، پەداگوگيكالىق ىنتىماقتاستىق، عىلىمي - ادىستەمەلىك تىڭ ىزدەنىستەرگە سۇيەنە وتىرىپ، جاڭاشىلدىققا تالپىنۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتادى.
وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ، ءبىلىم بەرۋدى اقپاراتتاندىرۋ، حالىقارالىق، عالامدىق. كوممۋنيكاسيالىق جەلىلەرگە شىعۋ - XXI عاسىردىڭ باستى تالابى.
ساباقتى جاڭاشىل ۇردىسپەن وتكىزۋ - وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىق جانە ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتىپ وتىرادى، ال پەداگوگتار ءۇشىن كاسىبي شەبەرلىكتەرىنىڭ وسۋىنە جاردەمدەسەدى.[4]
وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالىق ادىستەرىن پايدالانا وتىرىپ، وزدىكتەرىنەن ويلانا الاتىن، ىزدەنگىش، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەيتىن تۇلعانى تاربيەلەۋ ءتيىمدى. وقۋشىلاردىڭ رۋحاني - شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ بەرىك نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋدا، كەشەگى مەن بۇگىنگىنى سالىستىرا ايتا بىلۋدەگى قابىلەتتەرىن شىڭداۋدا ءپان ءمۇعالىمنىڭ اتقارار جۇگى اۋىر. وقۋشىلاردىڭ وي ەركىندىگىن جەتىلدىرۋ عىلىمي شىعارماشىلىققا باۋلۋ - ءبىلىم بەرۋ ءىسىن دەموكراتيالاندىرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى شىن مانىندەگى باستى جاڭالىق پەن جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولدى. XXI عاسىر دەڭگەيىندە ءبىلىم بەرۋ مەن كاسىپتىك دايارلاۋ تاقىرىبى - جولداۋدىڭ باستى بولىمدەرىنىڭ ءبىرى “ءقازىر بوي جارىستاراتىن ەمەس، وي جارىستىراتىن زامان”، -[1]دەپ ەلباسىمىز ايتقانداي، دارىندى، ءبىلىمدى ۇرپاق ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى ەكەنى داۋسىز ەلباسىنىڭ جولداۋى كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ، ەل بولاشاعىن ويلايتىن ءار ۇستازعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.“ساباق بەرۋ ۇيرەنشىكتى جاي شەبەرلىك ەمەس، ول ۇنەمى جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن، ۇنەمى جاڭانى تاباتىن ونەر”،-[8] دەپ ج. ايماۋىتوۆ ايتقانداي، ساباق بەرۋدى ونەر دەپ باعالاۋ تەگىن ەمەس. سونىڭ ىشىندە ادەبيەت ساباعى – اسىل ونەر ساباعى. اسىل ءسوز ونەرىن تەرەڭ وي مەن ەموسيا، سەزىمگە بەرىلىپ، شابىتتانا قيالداۋ، ەلەستەتۋ، بولجاۋ مەن وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا جەتەلەيتىن ونەر ساباعى. ساباق ۇردىسىندە بەرىلەتىن مازمۇندى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى پروبلەماسىنىڭ بايلانىستىرا ءوتۋ – بالاعا وي سالۋ، ويلانتۋ، ءومىر ساباعى. وقىتۋ - ارنايى تانىمدىق ءىس - ارەكەت.[4] ول – نەگىزگى ويدىڭ، اقىلدىڭ جۇمىسى. وقىتۋ ارقىلى بالاعا قوعام ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى جيناعان اسىل مۇراسىن، داعدى، تاجىريبەسىن بەرەدى. وقىتۋ پروسەسىنىڭ جۇيەلى، تۇسىنىكتى، ناقتى قالىپتاسۋى تانىمدىق ءىس - ارەكەتتىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتىرادى. ولاي بولسا، «بىلىمدەندىرۋدى جۇزەگە اسىراتىن - ءمۇعالىم»، –[8]دەيدى ج. ايماۋىتوۆ. ەندەشە، ءمۇعالىم وقۋشىلاردى ءبىلىم جۇيەسىمەن، ىسكەرلىكپەن، داعدىمەن قارۋلاندىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ تانىمدىق، شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتادى. بۇگىنگى تاڭدا تەحنولوگيالار ءوز قولداۋلارىن تاۋىپ، وقۋ ۇردىسىندە قولدانىلۋدا. تەحنولوگيا – بۇل قانداي دا ءبىر جۇمىستى، ونەردى شەبەرلىكپەن ىسكە اسىرۋ جيىنتىعى.[4] ادەبيەت ساباقتارىندا سىني تۇرعىدان ويلاۋ تەحنولوگياسى قولدانۋعا ىڭعايلى، بىلايشا ايتقاندا، بارشا ءۇشىن قوعامدىق ماڭىزى مەن ءمانى زور يدەيالاردى يگەرۋگە بولاتىن ناقتىلى ادىستەر جانە تاسىلدەر.
سىني تۇرعىدان ويلاۋ دەگەنىمىز نە؟
«وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ» باعدارلاماسى بويىنشا ول:
- شىڭدالعان ويلاۋ، كەز كەلگەن دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى ماسەلەلەرگە سىن كوزبەن قاراۋ؛
- كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋگە، اسا ماڭىزدى، جاۋاپتى شەشىم قابىلداۋعا قۇشتارلىق؛
- ۇيرەتۋ مەن ۇيرەنۋ بىرلىگىنىڭ، ۇيرەنۋدىڭ قىزىعۋشىلىعىنان تۇراتىن، ۇيرەنۋشىنىڭ سەنىمىنە نەگىزدەلگەن قۇرىلىم.
“سىني تۇرعىدان ويلاۋدى دامىتۋ” تەحنولوگياسى ءۇش كەزەڭ بويىنشا قولدانىلادى:
قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ؛
ماعىنانى تانۋ؛
وي تولعاۋ.
ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدە الەم دەڭگەيىندەگى ينتەراكتيۆتى تەحنولوگيالاردى وقىتۋ ۇردىسىنە ەنگىزە وتىرىپ، جان - جاقتى دامىعان جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ ءار ءمۇعالىمنىڭ باستى ماقساتى. وسى باعىتتا ءوزىم قولدانىپ جۇرگەن جاڭا تەحنولوگيا «وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىني تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ» جوباسىمەن جۇمىس جاساپ، جاقسى ناتيجەگە جەتكەن ءوز تاجىريبەممەن ءبولىسۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىن. مەن ءوز تاجىريبەمدە بۇل جوبامەن تانىسىپ، وقىپ - ۇيرەنە باستاعاندا ەڭ ءبىرىنشى كۇندەلىكتى ساباق جوسپارىن باسقاشا جازۋدان باستادىم. كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى ءۇش بولىمنەن تۇرادى:
ءى.. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
ءىى. ماعىنانى تانۋ.
ءىىى. تولعانىس
جالپى قىزىعۋشىلىق دەگەن نە؟ قىزىعۋشىلىق - ءبىر نارسە تۋرالى جاعدايعا قاراي بىلۋگە قۇمارلىق، دۇنيەدەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى تانىپ - بىلۋگە باعىتتالعان ادامنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىر كورىنىسى. ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنە، كوزقاراسى مەن تالعامىنا، مۇرات - مۇددەسىنە بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارى ءار ءتۇرلى بولادى. قىزىعۋشىلىق تۇراقتى قاسيەتكە اينالعاندا عانا ادام ءوز ءىس - ارەكەتىنەن جاقسى ناتيجە شىعارا الادى.[12، 482 بەت] سوندىقتان قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ بولىمىنە ۇلكەن ءمان بەرەمىن. بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، پسيحولوگيالىق جاعداي قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن ويىن تۇرلەرىن، ترەنينگتەر قولدانامىن. ول ويىندار جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبىمەن ۇشتاسىپ جاتۋى كەرەك. «سىني تۇرعىسىنان ويلاۋ» ادىستەرىن ساباقتىڭ تاقىرىبىنا، مازمۇنىنا بايلانىستى سارالاپ، بىرنەشە مارتە قولدانىپ كورگەننەن كەيىن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
مىسالى: 9 سىنىپ قازاق ادەبيەتى پانىندەگى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «قىپشاق سەيىتقۇل» اڭگىمەسىن بلۋم تاكسونومياسىنا نەگىزدەپ قۇردىم. بۇل ءادىس بويىنشا ساباق مىناداي توپتارعا بولىنەدى. ءبىلىم، ءتۇسىنۋ، قولدانۋ، تالداۋ، جيناقتاۋ، باعالاۋ. ساباعىمنىڭ ۇيىمداستىرۋ بولىمىندە وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ماقساتىندا «تۇلعانى تانى» وقىتا ۇيرەتۋ ويىنىن قولداندىم. ىبىراي التىنسارين سۋرەتىن وقۋشىلارعا كورسەتىپ، بۇل تۇلعا تۋرالى نە بىلەتىندىكتەرىن جازۋعا تاپسىرما بەردىم. ونىڭ قانداي ولەڭدەرى مەن ەڭبەكتەرىن بىلەسىڭدەر؟ - دەپ سۇرادىم. وقۋشىلار: «كەل، بالالار وقىلىق»، «وزەن»، «اكە مەن بالا»، «باقشا اعاشتارى» - دەپ جاۋاپ بەردى.
ءبىلىم بولىمىندە ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان ماعلۇمات بەردىم. بۇل ءۇشىن تۋعان جىلى مەن ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالارى، قايتقان جىلىنىڭ ساندارىن جازىپ كورسەتۋ. قايدا تۋعاندىعى جونىندە جازدىرۋ. ءتۇسىنۋ بولىمىندە العان بىلىمدەرىن ناقتىلاۋ ءۇشىن جۇمىستى ءۇش توپقا ءبولىپ وقىتتىم.
I توپ «مەنى ءتۇسىن» مودۋلدىك تەحنولوگياسى بويىنشا ءماتىن مازمۇنىن اشاتىنداي ون ءسوز جازۋ كەرەك بولاتىن. وقۋشىلار: قىپشاق سەيىتقۇل، وتىز ءۇيلى، كەدەي، بايىتۋ، قابىرعا وزەنى، كەتپەن، ەگىن، باي، جۇرت اعاسى، سەيىتقۇل ەلى،- دەپ جازدى.
II توپ «ەكى جاقتى كۇندەلىك» ءادىسى بويىنشا ماتىننەن ءۇزىندى بەرىلەدى. وقۋشى ءوز وي پىكىرىن جازادى، سوعان سايكەس ماقال – ماتەل جازۋ كەرەك. مىسالى مىنا ءبىر ءۇزىندى «قىپشاق سەيىتقۇل وتىز ءۇيلى توبىرمەن، جۇرتتىڭ تەگىس اتتانىس بارىمتاسى بار ۋاقىتتا، بۇل وتىز ءۇي كەدەيدى قالايىنشا ەتسەم بايىتىپ، حالىق قاتارىنا قوسامىن دەپ ويعا قالدى.»
وقۋشى پىكىرى: قىپشاق سەيىتقۇل انە ءبىر قيىن زاماندا، حالقىن قالاي باي قىلىپ، قازىرگىدەي بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامانعا جەتكىزسەم دەپ ويلايدى. ماقال – ماتەل: «ەل باردا - ەر قور بولماس، ەر باردا - ەل قور بولماس"
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ب. مومىش ۇلىنىڭ ءوز بەينەسى، باتىرلىق تۇلعاسى «باتىردىڭ بيىك تۇلعاسى»
