InfoHub Logo

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پوزيسيالىق شايقاستار دامۋىنىڭ باستاماسى بولدى، ونى بارلىق مايدانداردى ءىس جۇزىندە تىعىرىققا تىرەدى. ورىن العان داعدارىستى جاعدايدىڭ شەشىمىن تابۋدا الدىڭعى قاتارلى اسكەريلەر اسكەري ءىس-قيمىلداردىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ويلاپ شىعارۋدا ويلانۋمەن بولدى. ءدال سول ۇلى سوعىستا العاش تانكىلەر، بروندى اۆتوموبيلدەر، سۋ استى قايىقتارى پايدا بولادى، قالالاردى ديريجابلدەن دە، ۇشاقتاردان دا اۋەدەن بومبالاۋ باستالادى، جاياۋ اسكەر بولىمىنە جاپپاي پۋلەمەتتەر كەلىپ تۇسەدى... الايدا مۇنىڭ ءبارى سوعىستىڭ سوڭىنا قاراي بولادى. ال بارلىق وسى جاڭادان ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە دەيىن «يەسىز جەردىڭ» ناعىز قوجايىندارى مەرگەندەر بولدى. سونىمەن قاتار ولار ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاپپاي تارالدى، الايدا، تۋرا سول تانكتەردەن ايىرماشىلىعى، ولاردى جاپپاي قاتارعا قوسۋعا الدەقايدا از ۋاقىت تالاپ ەتىلدى.

ۇلى سوعىس باستالار الدىندا پسيحولوگيالىق نايزالاسۋ شابۋىلى مەن كەنەتتەن جاسالاتىن ايبارلى كاۆالەريالىق شابۋىلدار ەكىنشى ورىنعا ىعىستىرىلدى، ال بارلىق نەگىزگى ارميالاردا ۆينتوۆكامەن كوزدەپ اتۋ مەن جولدى بوگەيتىن پۋلەمەنت اتىسى تەڭىنەن قولدانىلا باستادى. وسىلايشا،  رەسەيلىك بولىگىندە «ۆينتوۆكادان، كارابيننەن جانە ريەۆولۆەردەن اتۋعا ۇيرەتۋ» كەڭىنەن ەتەك جايا باستادى. مۇندا سولداتتارعا ءاربىر جاۋىنگەر جەكە وزىنە نىسانا تاڭداۋعا، كوزدەۋگە الۋعا جانە كومانديردىڭ باسقا بۇيرىقتارى بولماسا وزدىگىنەن اتۋعا ءتيىس ەكەندىگى ءتۇسىندىرىلدى. ۇرىس جۇرگىزۋدىڭ جاڭا پرينسيپتەرىن جاساۋ 1914 جىلى-اق ءوزىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن كورسەتتى، بۇل كەزدە 68-بورودينو جاياۋ اسكەرلەر پولكىنىڭ سولداتتارى، ءىس جۇزىندە قارۋمەن ءدال كوزدەپ وق اتۋ ارقىلى ۆەنگر كاۆالەريالىق ديۆيزياسىنىڭ بەس شابۋىلىن تويتارىپ، دۇشپاندى تولىقتاي تالقانداعان بولاتىن.

مەرگەندەردىڭ كاسىبي بولىمشەلەرى العاش گەرمان يمپەرياسىندا پايدا بولدى، ول كەزدە سوعىستىڭ ءبىرىنشى جىلىندا 20 مىڭنان استام مەرگەن دايارلىقتان وتكەن بولاتىن. سول كەزدىڭ وزىندە-اق ولار ەركىن «اڭشى» رەتىندە پايدالانىلدى جانە وزدەرىنە ورنىعاتىن ورىندى دا، نىسانانى دا وزدىگىنەن تاڭدادى. وسىعان ۇقساس بولىمشەلەر تىپتەن ءدال سول ۋاقىتتا «قىزىل مۋنديرلىلەردە» پايدا بولدى، الايدا ولاردا مەرگەندەردى دايارلاۋعا الدەقايدا كوبىرەك ۋاقىت جۇمسالدى. بۇل جەردە ەكى يمپەريانىڭ اقسۇيەكتىك داستۇرلەرى بايقالدى – گەرمانيادا، ۇلىبريتانيادان ايىرماشىلىعى، اڭشىلىق بايلاردىڭ ارتىقشىلىعى بولىپ تابىلعان جوق، جانە اڭشىلىق مول تاجىربەلەرى بار نەمىس قورىقشىلارىنىڭ كوبىسى جاڭا ماماندىقتى ءبىرشاما جىلدامىراق يگەرىپ الدى. وسى سەبەپتەن كسرو-نىڭ كوپتەگەن ۇلاعاتتى مەرگەندەرى قيىر سولتۇستىك جانە سىبىردەگى اۋدانداردان شىققاندار بولدى.

العاشىندا مەرگەندەر وزدەرىنىڭ ورىندارىن تىكەلەي وكوپتاردا ورنىقتىردى، بۇل ولارعا بۇركەمەلەۋمەن ايرىقشا اۋرەلەنبەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن. ۇرىستىڭ مۇنداي ءتۇرىنىڭ ءوزىنىڭ ۇتىمدى جاقتارى دا، جاعىمسىز جاقتارى بولدى – ترانشەيادا ورنالاسقان ورنىن وزگەرتۋ ىڭعايلى، ءقاۋىپسىز جانە ەلەۋسىز بولدا، الايدا مەرگەن اتىس جاساعان ساتتە-اق، بىردەن ءوزىن تاۋىپ الاتىن. ارينە، ول تۋرا سول كەزدە جاۋدىڭ مەرگەنى ءۇشىن نىساناعا اينالاتىن. مۇنداي امال مەرگەندەردىڭ ادىس-تاسىلدەرى مەن ولاردى قارۋلاندىرۋدى ودان ءارى دامىتۋ جولدارىنىڭ بىردەن ءۇش تۇجىرىمداماسىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى.

مەرگەننىڭ باسى – وكوپتاعى مەرگەننىڭ دەنەسىنىڭ جاۋعا كورىنەتىن جالعىز عانا بولىگى. ارينە، ولاردىڭ وسى باستارىن ءقاۋىپسىز ەتۋ تاسىلدەرىن ىزدەۋ ءىس جۇزىندە بىردەن باستالدى، بۇل اجالدى ۇرىستىڭ ۆينتوۆكاسى دەپ اتالعان – وكوپتان باسىن كوتەرمەي-اق اتىس جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن پەريسكوپيالىق كوزدەۋىشى بار قارۋدىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. مەرگەندەردىڭ قاۋىپسىزدىگى جوعارى دەڭگەيدە بولدى، الايدا بۇل ۆينتوۆكالار ءدال تيگىزۋىمەن ەرەكشەلەنگەن جوق، بۇل سنايپينگتىڭ بارلىق تۇجىرىمداماسىن جوققا شىعاردى.

باسقا دا نۇسقالارى– مەرگەندەردىڭ جاندى جەرلەرىن برونداپ تاستاۋ ءتاسىلى بولدى، بۇل گەرمان ارمياسىندا شتالشەلمدەرگە ارنالعان برونەپلاتيندىڭ جانە فرانسيا مەن انگليادا پۋلەمەتشىلەر مەن مەرگەندەرگە ارنالعان تەمىر بەتپەردەلەردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى. بۇل ءادىس تە اسكەريلەر اراسىندا ۇزاق قولدانىلا المادى – جان-جاعىن شولۋدىڭ وتە ناشارلىعى مەن شامادان تىس اۋىرلىق ۆينتوۆكالىق وقتىڭ قۋاتتىلىعى قورعانىستى بۇزىپ وتپەي، سوققىسىمەن قۇرباندىعىنىڭ جەلكەسىن سىندىرۋعا جەتەتىندىگىمەن كۇشەيتىلدى. باسقا دا ءوزىن-وزى ولتىرەتىن نۇسقالارى بولدى – قوزعالتىلاتىن بروندى بەتتاقتايلار مەن جىلجىمالى بروندالعان باقىلاۋ پۋنكتتەرى. دەگەنمەن، ۇلى سوعىستىڭ «اينالى» دالالارىندا ولاردىڭ بايقالۋى بىردەن وزدەرىنە ارتيللەريانىڭ وق جاۋدىرۋىن تۋىنداتاتىن.

ال ءۇشىنشى جولى اسا تىعىرىققا تىرەيتىن جول ەمەس بولىپ شىقتى. بارىنشا ءتيىمدى جانە ەلەۋسىز ۇرىس جۇرگىزۋ ءۇشىن ءدال كوزدەپ اتۋدىڭ شەبەرلەرى بۇركەنە باستادى. ناق وسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە بريتان ارمياسىندا العاش رەت گيلليدىڭ بۇركەنىش كوستيۋمى پايدا بولادى، ول قازىرگى ءبىزدىڭ كەزەڭىمىزدە دە ەرەكشە تانىمال. الايدا ەۋروپانىڭ ارتيللەريامەن كۇيدىرىلگەن دالالارىنا بۇل ءتاسىل ۇنەمى سايكەس كەلە بەرمەيتىن.

جەرگىلىكتى جەرگە قاراي بۇركەمەلەنۋدەن باسقا، بريتاندىقتار جەرگىلىكتى جەردى وزدەرىنە ۇقساس ەتىپ بۇركەمەلەي باستادى – سكۋلپماكەتتەر سول ۋاقىتتارداعى مەرگەندەردى ناعىز قۇتقارۋشىسى بولدى.

وسىلايشا، ايرىقشا تانىمال بولعان بۇركەمە «ولگەن ات» بولدى. ءولى جانۋاردىڭ ماكەتى پاپە-ماشەدەن، بىلعارىدان، ماتادان نەمەسە باسقا دا كۇندەلىكتى قولدانىستاعى ماتەريالداردان ازىرلەنىپ، ءىشى مەرگەننىڭ ورنىعاتىن ورنى رەتىندە جابدىقتالدى. مۇنداي بۇركەمەلەۋ ءىس جۇزىندە بارلىق جەردە قولدانىلدى، ويتكەنى ءولى جانۋارلار «يەسىز جەردە» وتە كوپ بولاتىن. ءبىراق تا قايعىلى وقيعالار دا ورىن الىپ جاتاتىن. مايداننىڭ تەلىمدەرىنىڭ بىرىندە فرانسۋز سولداتتارى تۇندە وسىعان ۇقساس ماكەتتى ورناتىپ، مەرگەن كەزەكشىلىككە كىرىسەدى. ءبىراق مەرگەن بىرنەشە وق اتقاننان كەيىن، ونىڭ جاسىرىنعان ورنىنا بوراعان اتىس وقتارى جاۋىپ كەتەدى. نەمىستەر ءشول دالادا ءولى جانۋاردىڭ پايدا بولعانىنا قاتتى تاڭىرقاعان، ويتكەنى بۇل تەلىمدە فرانسۋز كاۆالەرياسى ەشقاشان شابۋىلعا شىقپاعان.

سكۋلپماكەتتەردىڭ كەڭىنەن تانىمالدىلىعى، سولداتتاردىڭ ءىس جۇزىندە ۇنەمى جاساندى بولىپ تابىلۋى مۇمكىن كەز-كەلگەن نارسەنى اتقىلاۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. بۇل بولات، شويىن جانە بەتون ماكەتتەردىڭ شىعۋىنا اكەلدى. بريتان مەرگەندەرى ورماننىڭ شەتتەرىندە شويىن «اعاش تۇبىرلەرى» مەن «اعاشتار» ورناتىپ، وزدەرى سونىڭ ىشىندە جاسىرىندى.

فرانسۋز ارمياسىنان، بەيتاراپ القاپتا ءىرى تاستان جاسالعان جول بەلگىسى پايدا بولعانى تۋرالى وقيعا بەلگىلى. ءبىر تۇندە فرانسۋزدار بايقاتپاي ءتۇپنۇسقانى بەتوننان جانە قۇرىشتان جاسالعان ءىشى قۋىس كوشىرمەسىنە اۋىستىرىپ قويعان، سودان كەيىن بىرنەشە كۇن بويى «بەلگىگە» جاسىرىن جول قازعان، الايدا بارلىق جۇمسالعان كۇش ءوزىن اقتادى – بىرنەشە اي بويى نەمىستەر فرانسۋزداردىڭ مەرگەندىك اتىستى قاي جەردەن جاساپ جۇرگەنىنەن كۇماندانعان دا جوق. وسىعان ۇقساس باسقا ءبىر وقيعا باۆار گرەنادەرىنىڭ ولىگىمەن ورىن الدى. بىرنەشە اپتا بويى قازا تاپقان قوماقتى كولەمدەگى نەمىس سولداتى ۇرىس جۇرگىزىپ جاتقان قاراما-قارسى ەكى جاقتىڭ ورتاسىندا جاتتى، الايدا قاراڭعى ءبىر تۇندە فرانسۋزدار ونى شويىننان جاسالعان كوشىرمەسىمەن ايىرباستاپ، ونىڭ ىشىنەن وزدەرىنىڭ مەرگەندەرىنە ورىن جابدىقتادى.

مەرگەندەردى ازىرلەۋ مەن ولاردى جاراقتاندىرۋعا كوپتەگەن رەسۋرستار جۇمسالدى، الايدا ولاردىڭ تيىمدىلىگى كەز-كەلگەن كۇتىلگەن ناتيجەدەن اسىپ تۇسەتىن. نەمىس تاراپىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، تەك باتىس مايدانىندا عانا مەرگەننىڭ اتقان وعىنان كۇندەلىكتى جارتى مىڭعا دەيىن سولدات قازا تاباتىن. سونىمەن ءبىر مەزەتتە كوزى ءتىرى كۇشتى شىعىنداي وتىرىپ، مەرگەندەر جاۋلارىنىڭ قاتارىندا ۇنەمى قورقىنىش ۇيالاتاتىن، تىپتەن ناعىز تىنىش كۇندەردىڭ وزىندە ەشكىم ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنىپ جانە بويىن ەركىن ۇستاي المايتىن.

---