بورىلەر مەن بورىكتىلەر
جاز بۇرىمىن تارقاتىپ، قىس ءمۇيىزىن كورسەتىپ، كوكتەم قىرىق بەلدىڭ استىندا قالعان.
ەل جايلاۋدان ەڭكەيگەن،كۇزدىڭسونداي ءبىر سۇرەڭسىز شاعى ەدى. قاپالاقتاپ قار جاۋعان. تاستىبۇلاق باسىنداعى قوس اق بوز ءۇيدىڭ اينالاسى بارانعا تولى. تىستا ماتاۋلى تۇيەلەر. بۇنىڭ ءوزى ەرتەڭگى كوشتەن حابار بەرەتىندەي. ۇيدەن ءسال قاشىقتاۋ جەردە مويىندارىنا تەمىر شىنجىر باينالعان قوس بولتىرىك،قار جاۋا تۇسسە ەكەن دەگەندەي،تاۋ جاققا قاراپ ۇلىپ قويادى. ءبورى بورىلىگىن ىستەيدى دەگەن وسى دا. الدە ءبىر قانسوناردى اڭساعان اقيىق قىراننىڭ ەگەلەرى ىسپەتتى، ءبىر ورىندارىندا تۇراقتاپ بايىز تاپپاي، جاساندى ىندەرىنىڭ اۋزىندا شىر اينالىپ بوستاندىقتى اڭساۋدا. بولتىرىك قار جاۋا جەتىلەدى دەگەن اڭشىلاردىڭ قاعيداسى راستا بولار. كوزدەرى قانتالاپ، وزدەرىنەن سان ەسە ۇلكەن ساحارانىڭ ءسانى بولعان ايىر وركەشتى تۇيەلەرگە قاراپ ازۋ تىستەرىن اقسيتىپ قويادى. تۇيەلەر بولسا بىزگە ءبارىبىر دەگەندەي كۇيسەپ جاتىر.نار جولىندا جۇك قالماس دەگەن. قانشاما جىل بويى وسى قارا اتاندار قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىن ارقالاپ كەلگەن جوق پا؟! ماڭعاز كەرەناۋ كەيپىنە قاراپ اق سۇيىنەسىڭ. ماڭ ماڭ باسىپ ءجۇرىپ اق قانشاما جول شەگىپ،ادام بالاسىنىڭ قىزمەتىنە جارادى ەمەس پە! قىرىق كۇنشىلىك شولگە دە شىدايتىن وسى تۇيەلەر عوي. ساحارانىڭ سەتەرى بولعان قازاقتار ءۇشىن جىلقى مەن تۇيەنىڭ ورنى ەرەكشە-تىن. قازاقسىز ساحارانى، ساحاراسىز تۇيەنى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس تە. ءۇي ءىشى تىم جۇپىنى. ۋىقتىڭ اياعىن شالعان الا جىپتەر شەشىلىپ،توردەگى اباجاداي بوپ ۇيىلگەن تەڭدەردىڭ بەلىنە بۋىلعان. قار وسى قالپى قاپالاقتاپ جاۋا بەرسە، تۇيەلى كوشكە بوگەت بولارى ءسوزسىز. «قۇدايدىڭ كۇنى دە باسىلمايتىن بولدى-اۋ» دەپ ورتا جاستارداعى موسقال ادام كۇڭكىلدەي سويلەپ، وڭ جاقتا تىزەرلەي وتىرىپ ەرتوقىم جوندەگەن بوپ جاتىر. “اللا،جاراتقان اي، قۇلىڭا ءوزىڭ ءتاۋپيىق بەرە گور، ءبىر اللاعا شەك كەلتىرمە بالام”، — دەپ بەتىن ايقىش-ۇيقىش تارام سىزىقتار قاپتاعان، كوز جانارى سولعان گۇل ىسپەتتى اقباستى انا وتباسىنداعى قاباتتاپ سالعان توسەنىشتىڭ ۇستىندە قيسايىپ جاتقان قالپىندا ۇلىنىڭ كۇڭكىلىن قۇلاعى شالىپ،بەرەزەپ بولۋدا. قازان جاقتا اياعىنىڭ ۇشىمەن قۇراق ۇشىپ جۇرگەن اققۇباشا ايەل،وتاعاسىنا قويسايشى دەگەندەي كوزىنىڭ قيىعىمەن نازدانا قاراپ قويادى. ال، ءتور الدىنداعى تەكەمەتتە بۇلاردىڭ ومىردەگى جالعىز كوز قۋانىشتارى نۇراسىل كۇڭكىل-شۇڭكىلدىڭ بارىنەن بەيحابار قۇيرىعىمەن سىرعاناپ قىبىر ەتكەن نارسەنى ۇستاپ العىسى كەلىپ ەكى قولى ەربەڭ-ەربەڭ ەتەدى. كۇزگى سۋىق ءتيىپ قالماسىن دەپ اناسى يتجەيدەسىنىڭ سىرتىنان قاباتتاپ كۇرتەشە كيگىزىپ، ونىڭ سىرتىنان دەنەسىنە شاقتاپ كىشكەنە بەشپەت تىگىپ بەرىپتى دە، سىلدىرماق تاعىپ قويىپتى. جاسقا تولا بەرمەگەن رياسىز ءسابي ەلبەڭ ەتكەنگە ۇمتىلعان سايىن سىلدىرماعى سىلدىرلاپ، ءۇي ىشىندەگىلەرگە جاعىمدى اسەر قالتىرۋدا. قارت انا مەن جاس بالا توڭىپ قالماسىن دەپ ءالسىن-الى كۇزگى سيىردىڭ قاتتى تەزەگىن اققۇباشا ايەل تىستان اكەپ وتقا جاققان سايىن ءۇي ءىشى مازداي تۇسۋدە. «جاڭبىر جاۋسا، جاۋسا ەكەن، قار جاۋماسىن، ەل ەڭكەيىپ كوشكەندە تۇيە اۋماسىن» دەپ وتاعاسى ماناعىداي ەمەس اناسىنىڭ ەسكەرتۋىنەن بە ەكەن، جوق الدە اجارلى جارىنىڭ نازدى قىلىعىنان با، نە بولماسا سىلدىرماعى سىلدىرلاعان جالعىز ۇلىنىڭ جورگەگى يسىنەن ءلاززات الدى ما ەكەن قارا ولەڭدى مۇرنىنان ايتىپ، تومسىرايعان توڭ مىنەزىن وتتىڭ جىلۋى جىلىتقانداي جايدارلانا ءتۇستى. ءيا،بۇل قاسقىرباي قىرىقتان اسقانشا نە كورمەدى دەيسىڭ؟ قۇيرىعى جوق، جالى جوق قۇلان دا بولدى ءبىر مەزەت. بۇعان جۇكتى بولعاندا اناسى قاسقىر ەتىنە جەرىك بولىپتى. اكەسى كۇرەڭ اتىنا ەر سالىپ، مۇزتاۋدىڭ بوكتەرىنەن ءبورى اتىپ اكەپ، جارىنا جەرىك اسىن جەگىزگەن ەكەن. مۇنىڭ اتىن سول سەبەپتى اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى قاسقىرباي قويىپتى. دۋالى اۋىز قاريالار بۇنى جاقسى ىرىمعا جورىپ، ءبورى مىنەزدى ابادان العىر ازامات بولادى دەپ ات شاپتىرىپ توي ىستەپتى. الايدا وسە كەلە قاسقىربايدان ونداي مىنەز بايقالمادى. اكە جولىن قۋىپ اڭشى بولماي، قاراپايىم مالشى ازامات بوپ ءوستى. سول مومىندىقتىڭ سالدارىنان كەشىگىپ ۇيلەندى. وتىز اسىپ ۇيلەنسە دە،وزىنەن جاس اجارلى اجاربيكەمەن ءدام تۇزى جاراسىپ ون نەشە جىل ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تىرلىك قۇرعانىمەن شىر ەتەرگە زار بولىپ، جاراتقانعا جالبارىنىپ كۇن كەشكەن-تۇعىن.
ءبورى كيەسىنە جولىققان دەپ ءسوز ەتتى كەيبىرەۋلەر. اكەسى ءبىر ۇيانى ءتۇپ تۇقيانىمەن قۇرتقان. بۇل ەندى ۇرپاقسىز وتەدى دەدى سىرتىنان. جازمىشتان وزىمىش جوق دەگەن راس تا. اجاربيكەمەن وتاسقان ون جىل كولەمىندە جارى بىرنەشە رەت بالا كوتەرگەنمەن، جارىق دۇنيەنى كورمەستەن بەس-التى ايلىقتارىندا انا قۇرساعىمەن قوشتاسا بەرگەن. اناسى دا جالعىزىنا جالعىز ۇل بەرە گور دەپ جاراتقانعا ءتاۋ ەتكەن. ءتاڭىر تىلەۋلەرىن بەرىپ ءسويتىپ جۇرگەندە اجاربيكە قۇلاننىڭ ەتىنە جەرىك بولماسى بار ما؟!
قاسقىرباي قايتەرىن بىلمەگەن. ءومىرى تىشقان مۇرىنىن قاناتىپ كورگەن جان ەمەن. نە ىستەمەك كەرەك؟ ومالىپ ۇيدە وتىرا بەرە مە؟ جوق،جوق قارەكەت جاساۋ كەرەك، جاساۋ كەرەك! قايدا بارادى سوندا؟ قۇبىنىڭ شولىنە مە؟ وعان جەتىپ، قۇلان اتىپ اكەلۋ بارسا كەلمەستەن سامۇرىق قۇستىڭ بالاپانىن اكەلگەنمەن بىردەي-تىن. قاسقىرباي راسىمەن قاتتى ساسقان ەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە قوڭسىلاس وتىراتىن اپەرباقانداۋ، ازداپ اششى سۋ ءىشىپ قوياتىن دوعا دەگەن دوسى كەزىكپەسى بار ما؟ جاسى دا قۇرالىپتاس، دوعانىڭ شىن اتىن كوپ ەل بىلە بەرمەيتىن. داۋىسى دا جۋان، كۇجىلدەپ سويلەيتىن، ءبىرمويىن، بەت اۋىزىن تۇك باسقان، كوزى شەگىر، قىران جانارلى، ازداپ سايات قۇراتىن اڭكوستىگى دە بار دوعادان سىرت ەل قايمىعاتىن. ءارى مىنەزىنىڭ نويىستىعى دا بار. دەيتۇرعانمەن قۇرداستىڭ قۇدايى ءبىر دەگەندەي قاسقىرباي ەكەۋى ءوزارا جاقسى دوستار بولاتىن. دوعا قاسقىربايدان ءمان-جايدى بىلگەن زامات، «وندا تۇرعان نە بار» دەپ گۇج ەتكەن. قاسقىرباي انتەك تاڭ قالعان پىشىنمەن دوسىنا ۇمىتتەنە قاراعان. — ءبىزدىڭ بايبىشە اششىعا جەرىك بولدىم دەگەن سوڭ، دوستار ارا باس قوسىپ وتىرعانبىز. ۇيدە دۇنگەر دوسىمنىڭ قول تارتقان ساموگون اراعى بار بولاتىن. ءيا بۇل سوياندار قىراعى جۇرت عوي. مالدان شىعاتىن ءسۇت، قۇرتتى پايدالانىپ اق تاعامنان ساموگون تارتادى. سول ساموگوننان ورتا شىنىداي قاقتىرىپ جىبەردىم. وزىمە ۇقساعان ۇل تابار دەپ ۇمىتتەنىپ ءجۇرمىن، — دەپ دوعا ماقتانعان كەيىپپەن دوسىنا ءبىر ءجايدىڭ شەتىن بۇلك ەتكىزدى. دوعانىڭ ايەلى ءۇش قۇرساق كوتەرسە دە، اتۇستارلى بولمادىم دەپ كوبىندە سىنىققا سىلتاۋ تاۋىپ، قۇداي قوسقان قوساعىمەن كەرمالداسا بەرەتىن. “استاعپىراللا” دوسىنىڭ سوزىنەن ىشتەي قاتتى تىكسىنگەن قاسقىرباي،ەكى كوزى جىپىلىقتاپ، قوي ءارى ويىنىڭ شىعار، دەپ ءوڭى سۇرلانىپ كەتتى. — راس، ءوي، مەنىڭ جارىما سەن باس قاتىرماي اق قوي. ال،باسىڭدى تاۋعا ۇرساڭ دا قۇلان ەتىن تابۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر جول بار. ارقار اتىپ اكەلەيىك. الايدا جۇبايىڭا ايتپا. ەكەۋى ءبىر تاقىلەتتەس. دالانىڭ تاعىلارى. قۇلان اتىپ اكەلەمىز دەپ، ۇيدەن اتتانامىز، — دەدى دوعا تاعى دا گۇج ەتىپ جول تاپقانداي. — بولاما سوندا؟ — دەگەن كەكەشتەنىپ. — ءوي، جىندىسىڭ با؟ نە ىستەمەكشىسىڭ باسقا؟ قۇبىنڭ ءشولىن كەزىپ قۇلان اتىپ اكەلگەنشە ءبىر جىل وتەر! ەكى دوس ەرتەڭىندە تاڭسارىمەن قورجىن-قوپساقتارىن تەڭدەپ، مويىندارىنا اڭشى مىلتىعىن اسىنىپ جولعا شىققان. كوڭىلدە ءبىر كۇدىك، ءبىر ءۇمىت. «ە، جاراتقان، ءبارى دە ۇرپاق قامى عوي، ءوزىڭ كەش»، — دەپ ىشتەي ءبىر اللاعا سىيىنىپ، تاۋ جاقتى بەتكە العان ەدى. «اڭ كيەسىنە جولىقپاڭدار، ول دا اللانىڭ جاراتقان ماقۇلىعى قىرا بەرمەڭدەر»، — دەپ اناسى قالعان زار بولىپ. قۇلان دەگەن قۇدىقتاعى قۇرباقا ەمەس ەكەنىن قايدان ءبىلسىن، قارت انا؟ سول كۇنى تۇندە اجاربيكە ءتۇس كورگەن. تۇسىندە قولىندا اساتاياعى بار، ۇزىن بويلى اتجاقتى، اقساقالدى قاريا ادام كەلىپ: — ءاي بالام، بەكەر بولدى، بەكەر بولدى! جىبەرمەۋىڭ كەرەك ەدى، جىبەرمەۋىڭ كەرەك ەدى — دەپ ءار ءسوزىن ەكى قايتالاپ، ۇزىن ساقالىن ساۋمالاپ كەيىس ءبىلدىردى. بۇل بۇلاقتان سۋ الىپ جاتىر ەكەن دەيدى. قولىنداعى شەلەگى سۋعا كەتىپ قالا جازداپ ساسقالاقتاپ، سۋدان بوس الىپ شىعىپتى. — انە،كوردىڭ بە بالام. ولار دا سولاي! قۇلان جوق جەردەن قۇلان اۋلايمىز دەپ وتىرىك ايتىپ كەتكەن. ەشقانداي دا ولجا ىلىكتىرە المايدى. قۇلان اتامىز دەپ ارقار اتسا اڭ كيەسىنە جولىعادى. وندا ۇرپاقسىز وتەسىڭدەر. بەكەر دەۋىمنىڭ سەبەبى وسىدان ەدى، ەندى مەن كەتەيىن دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەرگەندە، بۇل جىلاپ توقتاتىپ الادى. — اتا، اتا اۋ، مەن جەرىكپىن عوي، جەرىكپىن. ەندى قايتەمىن — دەپ كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ ەگىلدى دەيسىڭ. اقساقال ساقالىن ساۋمالاپ ءسال ويلانىپ تۇرادى دا: — ءبىر جول بار، سونى ورىنداساڭ دۇرىس پەرزەنتتى بولاسىڭدار. جەرىكتىكتىڭ ءجونى وسى دەپ كوز الداپ كوزگە كورىنگەندى جەۋگە بولمايدى. سەندەردىڭ انا دوعا دوستارىڭنىڭ ايەلى دۇرىس بالا تاپپايدى اۋ. ول نەگىزىنەن كوك بيەنىڭ سۇتىنە جەرىك بولعان ەدى. اششىعا جەرىك دەپ قول تارتقان اراق ىشكىزىپ جىبەردى. بولماعاندا اق تاعام عوي، مالدان شىعاتىن، قۇرت جەسە بولار ەدى. ەندى كوكبيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرماسا وڭالمايدى، وڭالمايدى! — دەپ ءسوزىن تاعى دا ەكى قايتالاپ اياقتادى. — اتا،اتا اۋ،سوندا مەن قايتەم، ءبىر جول ايتىپ كەتىڭىزشى — دەپ تىزەرلەي وتىرا قاپ ەگىلدى-اي كەپ دەرسىڭ. — جاقسىلىق، جامانشىلىق ءبارى دە اللانىڭ قۇزىرىندا. ال،بولدىرۋ بولدىرماۋ ادامنىڭ پيعىلىندا. «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدى» دەگەن اتالى ءسوزدى ەستۋىڭ بار ما؟ قۇلاننىڭ قۇلاعى ءبورىنىڭ قۇلاعى ىسپەتتى بولادى. سەنىڭ جۇبايىڭا جۇكتى بولاردا ەنەڭ قاسقىر ەتىنە جەرىك بولعان. ياعني بويىندا ءبورىنىڭ قانى بار.سوندىقتان سەن جەرىك اسىڭا قولىڭ جەتپەيتىن سەبەپتى، ءبورىقۇلاعىنىڭ قانىن ىشسەڭ دۇرىس ءسابيلى بولاسىڭ. وسى ايتقانىمدى ورىندا، ءبىراق سوڭى بۇلدىر... — دەپ كوزدەن عايىپ بولادى. ويانا كەلسە جاستىعى سۋعا تولىپ، راسىندا ەگىلىپ جىلاپ جاتىر ەكەن. ءتۇسىن ويانا سالىسىمەن اپاسىنا ايتقان ەدى. بايعۇس كەمپىر جاراتقانعا جالبارىنىپ شىر-پىر بولدى دا قالدى. قۇددى تۇسىنە ەنگەن اقساقالدى شالدىڭ ءسوزىن ايتىپ، «جىبەرمەۋىمىز كەرەك ەدى، جىبەرمەۋىمىز كەرەك ەد» دەپ ىشتەي كۇبىرلەپ الدەنەلەردى ايتىپ جەتى داننەن ساداقا دەپ كەلىنىنىڭ باسىنان جەتى اينالدىرىپ الىسقا تاستادى. قاسقىربايلار بۇل جايدان بەيحابار ءسابي داراسىنا جەتكەن كەزدە كۇن كىشى بەسىننەن اۋعان ەدى. قاراشانىڭ قارا سۋىعى باستالعان كەز .
ارعى بەتتىڭ ارقارى بەرگى بەتكە ءوتىپ، توپ-توبىمەن جۇرەتىن ءسۇمبىل شاقتا تاۋلى التايعا قار قالىڭ تۇسكەن جىلدار، قوڭىر اڭ قوبدا بەتىنە وتەتىن. الەمگە ايگىلى بەسبوعدامەن جالعاساتىن اقباس شىڭدار، تىم سۇستى، تىم ايبارلى. اق شاربى بۇلتتار شىڭ باستارىنا قوناقتاعان. وسىدان نەبارى بەس-التى شاقىرىمداي جەردە رەسەي مەن مونعوليا شەكاراسىنىڭ بەلگىسى بار. جەرگىلىكتى ەل باعان (دىڭگەك) دەپ اتايتىن وسىناۋ بەلگىدەن ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنان وزگە وتۋگە ءتيىستى ەمەس. ەكى جاعى دا جالاما قۇز شىڭىراۋ. تاۋ جوتالارى اڭ قۇستىڭ كيەلى مەكەنىنە اينالعان تۇمسا تابيعاتتى شۇرايلى ولكە. ايۋ، ءىلبىس، سىلەۋسىن، قاسقىر سياقتى جىرتقىش اڭداردى دا، ءار ساي، ءار قىراتىنان كەزىكتىرۋگە بولادى.
قاسقىرباي مەن دوعا اڭ اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان شەكارا وتىنە كەلىپ جەتتى. دوعا ەرەكشە كوڭىلدى، ال قاسقىرباي بولسا تىم ەنجار حالدە. تاۋ ءىشى سالقىن، جانعا جايلى لەپ ەسەدى. تاۋ بۇلاعىنىڭ شەت شەتى ورقاشتانا قالىڭداپقاتقانىمەن اعىسى قاتتى جەرلەرى سىلدىرلاي اعىپ، جان جۇرەگىڭدى قىتىقتايدى. «پاي پاي، راحات اي»، — دەپ دوعا اتتان سەكىرىپ ءتۇستى دە، كۇرەكتەي قوس الاقانىمەن تۇپ تۇنىق، ءمولدىر سۋدان كوسىپ الىپ ۇرتتادى. «ۋھ، — دەدى سوسىن، — ارقاردىڭ جىلى قانىن ءوستىپ ىشەر مە ەدىك؟» قاسقىرباي ىشتەي جاراتپاسا دا اتىنان ءتۇسىپ، سالقىن سۋمەن بەتى-قولىن جۋىپ ءشولىن قاندىردى. بۇلاق سۋىمەن شولدەرىن قاندىرعان قوس اڭشى اشىققاندارىن بايقاپ، ات ارقاسىنداعى قورجىندارىن الىپ اۋقاتتانۋعا كىرىستى. — ەندى ارقاردىڭ كوكەسىنە كەزىگەمىز، ءبىراق وتە ساق، تاياتپايدى. ەكى جاقتان ۇتىلاپ شىعامىز. سەن اڭ اتىپ كورگەن جوقسىڭ عوي. مەن العان تۇرعىعا قاراي اڭدى ۇركىتۋ امالىن جاسا. ىڭعايى كەلمەسە ەشقاشان وق شىعارما! — دەپ تاپسىردى، دوعا. بۇلار اۋدەم جەر جۇرگەن سوڭ، ات اياعىن الىپ جۇرگىسىز قورىم باستالدى دا، قوڭىر اڭنىڭ سۇلباسى كورىنگەن قىراتقا جاياۋ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. — الدىمەن مەن شىعىپ اناۋ كورىنگەن تۇرعىنى الايىن. سەن اسىقپاي تەرىسكەي بەت جاعىمەن بارىپ اڭ جاتقان قىراتتىڭ وكپە تۇسىنان شىعىپ سۇرەن سالىپ تاس دومالاتا بەر. قاسىڭا كەلىپ قالماسا، ءسىرا دا وق شىعىنداما — دەپ قاسقىربايعا قايتالاي تاپسىرما بەرگەن دوعا جەڭىلتەكتەنىپ سىرت كيىمىن قالدىردى دا، شىعىس جاق بەتكەيگە قارايورمەلەي جونەلدى. قاسقىرباي بار ىنتى-شىنتىسىمەن گەنەرالدىڭ بۇيرىعىن ورىندايتىن جاۋىنگەردەي اسىقپاي اڭ جاتقان جارتاستىڭ وكپە تۇسىنان شىقپاق بولىپ، قۇلاما قۇزدىڭ جاقپار تاستارىنىڭ اراسىمەن بۇكشەڭدەي باسىپ كەلەدى. ءيا، بۇل قاسقىربايدىڭ ەڭ العاشقى اڭشىلىعى، ءارى قيامەت قۇزعا ەڭ العاش ورمەلەۋى-تۇعىن. بىرنەشە رەت اياعى تاستان تايىپ، ەتەككە قۇلاعان تاۋ تاسىمەن بىرگە ءوزى دە دومالاپ كەتە جازدادى. قانشا اسىقپاي شىعايىن دەگەنىمەن، جالاما قۇزعا ورمەلەۋ وڭايعا تۇسپەدى. الايدا مۇنداي شىڭىراۋعا شىعىپ كورمەسە دە، قيا بەتكە قوي جايىپ ۇيرەنگەن مالشى قاراتەرگە ءتۇسىپ ءجۇرىپ كوكشاعىل تاۋ بەتكەيىن اقىرى باعىندىردى. دوعا كورسەتكەن مەجەلى جەرگە جەتىپ، اڭعا قىلپىن كورسەتىپ الماۋ ءۇشىن از-كەم تىنىستاپ الماققا، يىقشانىڭ ۇستىندەگى قويتاسقا ارقاسىن سۇيەپ وتىرا كەتتى. ۇرپاق ءۇشىن، ءيا ءبارى دە ۇرپاق ءۇشىن! وسىناۋ قۇزدان ۇرپاق ءۇشىن قۇلاپ ولسە دە،ارمانسىز كەتەر ەدى. جوق! وسى مەن ساندالماي قۇبىعا نەگە كەتپەدىم، قانشا جەر دەيسىڭ اي ءجۇرىپ جەتەرمىن ۇزاسا... حا-حا-حا كۇلكىلى-اق. انە ءبىر، سايتان وي بوي كوتەردى تاعى دا، قانتامىرىنىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ. الدىمەن ءتۇزدىڭ قۇلانى تۇرماق، اۋىلىڭنىڭ قاسىنداعى شىڭنىڭ ارقارىن اتىپ الساڭ دا ۇلكەن ولجا ەمەس پە ساعان... مىلتىعىن قاتتىراق قىسىپ «راس-اۋ» دەدى وزىنە ءوزى. سەن تۋعاندا اناڭ قاسقىر ەتىنە جەرىك بولعان. بايقا، سەن وسال ەمەسسىڭ، ارقار تۇرماق ارىستاندى اتاتىن ايباتىڭ بار. وزگەگە يەك سۇيەمە. ەرتەڭ بەتىڭە باسادى. قولىندا قارۋ بولسا قاتىن دا اتار سىعالاپ.ت الەيىڭنەن كور... مىسىق وي، ەسەك دامە. و، ۇلى تاۋ،نە قۇدىرەت بار سەندە. سەندە تۋعان جان، ەركوڭىلدى بولاتىنى نەلىكتەن. سەرىلىك تە، تاعىلىق تا، باتىرلىق تا، ءور تۇلعا دا تەك سەن ارقىلى قالىپتاسادى-اۋ، ادامزاتقا. و،ۇلى تاۋ،ءار تاسىڭ دا،ءار ۇڭگىر، ءار جاقپار، قىراتىڭدا سان تاريح، جازىلماعان سىر جاتىر. ەتەكتە تۋىپ توسكە ورلەگەننىڭ ءوزىن وزىڭە باۋراپ رۋحتاندىرىپ جىبەرەتىن نە قۇدىرەتىڭ بار سەنىڭ... و، ۇلى تاۋ، كوزىمدى اشقالى كورگەنىم ءوزىڭسىڭ. سەن اقبەرەن... سەن كىرەۋكە كيگەن ناعىز باتىردان اۋمايسىڭ. تاۋ قيالىنا قانات بايلاپ، اقىرىن باسپالاپ ارقار تۇراققا بەت الدى. قولىنداعى بەساتارىنىڭ تاڭدايىنا بەس وق سالدى دا، تىم قۇرىسا بەس اتقاندا ءبىردى جىعارمىن دەپ ويلادى. كوزىنە قۇيىلعان تەر از ايالداعاننىڭ وزىندە-اق، اققىراۋ مۇزعا اينالدى. كىم ءبىلسىن،بۇنىڭ سەزگىش، دالىرەك ايتساق ءيىس الۋ جۇيەسى وزگەلەردەن ەرەك قاسيەتى بارتىن. ەندى ءبىر بەس-ون قادام ەڭبەكتەسە اڭنىڭ قىلپىن شالارىن سەزىپ كەلەدى. بۇنىڭ وسى قاسيەتىن كەيبىرەۋلەر تاعى دا سول قاسقىرلارمەن باينالىستىرادى. بەساتارىن قولىنان ءتۇسىپ كەتەردەي سىعىمداي ۇستاپ، ەڭبەكتەگەن بويى اڭ اتۋعا كوڭىلى اۋا ءتۇستى. شىركىن، ءبىردى قۇلاتىپ، ءوزى دە مىناۋ شىڭنان قۇلاپ كەتسە عوي... ارتىنشا ءوز ويىنان ءوزى شوشىنا جەرگە تۇكىرىنگەن. تۋماي جاتىپ اكەسىز قالعان ءسابي نە مارقادام تاپپاق! جامان تىماعى كوزىنە قۇلاپ توقتاماعان سوڭ، بەلىنە قىستىرا بايلاپ الدى. كوزىنەن تامشىلاعان تەر، وعان قوسىلا ەري اققان قىراۋ مازاسىن كەتىردى. ءاتۇستى ءجۇرىپ بۇلاي جاياۋلاپ ەڭبەكتەمەگەلى قاشان... ءوزىنىڭ ىقتيارسىز السىزدىگىنە ىشتەي قىنجىلىپ، جىلارمان قالدە تەرىن باسپاققا كوزىن ۋماجداي سۇرتكىلەپ ەتبەتتەي جاتتى. قالايدا كوزدەگەنىن الىپ قالۋ كەرەك. تۇرعىعا دا جەتتى-اۋ ايتەۋىر. ءيا، ارۋاق، قولداي گور! اقىرىن مىلتىعىن العا ۇمسىندىرا باسىن كوتەردى.
دوعا قاسقىربايعا قاراعاندا ىلدىم-جىلدىم ەكەن. كوزەۋلى مەجەگە تەز جەتتى. از بۋسانىپ تەرلەگەنىمەن،اق تەر-كوك تەرگە دە تۇسپەدى. دۇربىمەن اڭ قاراسىنىڭ اجەپتاۋىر مول ەكەنىندە ايىرىپ ۇلگەردى. قانسوناردى اڭساعان بۇركىتشىدەي اڭنىڭ قارسى الدىنان شۇبىرا قاشقانىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ، وق جاۋدىرماق بولىپ وتىر.
قاسقىرباي قارسى الدىندا جاتقان توپتى ارقاردى كورگەندە جۇرەگى لۇپىلدەپ، مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن باسۋعا اسىقتى. قانشا ساق بۇقپانتايلاپ شىقتىم دەگەنمەن ءتۇز تاعىلارى دۇرلىگىپ قاشۋعا اينالدى. ەشبىر اڭدى قاراۋىلعا ىلىكتىرە الماسا دا، ساۋساعى دىرىلدەي ءتۇسىپ، شۇرىپپەنى بىرنەشە رەت باسىپ قالدى. تاۋ ءىشى كۇڭىرەنىپ، كەشكى كولەڭكە جاپقان ساتتە دۇنيە استاڭ-كەستەڭ بولدى دا كەتتى. مىلتىقتىڭ ءدۇمى وزىنە سەرپە ءتيىپ شالقالاي قۇلاعانىمەن دەرەۋ ەس جيىپ، ۇرىككەن اڭنىڭ سوڭىنان الدە بىرنەشە رەت اتىپ قالماققا جانتالاسا ۇمتىلدى. اڭ تۇياعىمەن قۇلاعان تاس، ءزىلزالا بولعاننان ارى، نە اتىپ نە قويعانىن باعامداي المادى. ەسىندە قالعانى توپ ورتاسىن قويىپ اتقانداي بولعان. «ا،قۇداي،ءيا ارۋاق. قاندى باسىڭ بەرى تارت، ۇيىرىمەن ءۇش توعىز!» الدەبىر جورالعىلاردى ىشتەي قايتالاپ قۇلداي جوسقان شاڭدى مولشەرلەپ شۇرىپپەنى باسقان. بۇل جولى شاڭق ەتكەن دىبىس ەستىلدى دە بىرنەشە قادام جەردەگى جارتاستان جارق ەتىپ جالىن ۇشتى. سەلت ەتىپ سۇرىنە قۇلاعانى سول، شاينەكتەي تاسپەن بىرگە ىلديعا دومالاي جونەلدى. ساناسىنىڭ ساڭىلاۋىندا سول باياعى ەلدەن كوپ ەستىگەن سۇركەي ءسوز... قوش... ءبورى كيەسىنە جولىققان...ونان ارعىسى ەسىندە جوق. ولمەگەن قۇل التىن اياقتان سۋ ىشەرىن قايدان ءبىلسىن...
وسى ءبىر كۇننەن باستاپ ومىرىنە تىڭ بەتبۇرىس پايدا بولعان. ءومىر بار، ءومىر بار جەردە ءولىم بار ەكەنىن بىلگەن. ەسىن جيعاندا وزدەرىنىڭ ەشقانداي دا ولجا ىلىكتىرە الماي قۇر قول كەلگەندەرىن ءبىلىپ، جۇرەگى قان جىلاپ ءوزىنىڭ قۇربان بولىپ كەتپەگەنىنە وكىنگەن... ساي سۇيەگىن سىرقىراتا شاققان وڭ اياعىنىڭ cىنىعىنىڭ زاردابى جانىن مۇرنىنىڭ ۇشىنا اكەلسە دە، ءوزىنىڭ اكە بولۋ پارىزىن وتەي الماۋىنا ىشتەي قىنجىلعان. جۇبايىنىڭ ءبورىقۇلاعىنىڭ قانىنان جەرىكتىگى باسىلىپ جۇكتى بولعانىن كەيىننەن بارىپ ءبىلدى عوي. بۇلت استىنان كۇن شىققانداي كۇي كەشىرىپ، كوڭىل پەردەسىن جاپقان قاراڭعى تور سىرىلىپ نۇر ساۋلەسى شاشىلىپ، ءۇمىتىنىڭ ءجىبى قايتا جالعانعان. ەندى اكە بولۋ ءۇشىن ەمەس، اكە بولعان مىندەتىن ۇرپاق الدىندا اداقتاۋ باستى ماقسات، ۇلى مۇرات، ىزگى ارمانعا جەتەلەپ تورعاي عۇمىر سۇرۋگە ماجبۇرلەپ ەدى. اياعىنىڭ سىنىعى قيسىق بىتۋىنە قاراپ كەي قۇرداستارى ءاجۋالاپ، «قاقپانعا تۇسكەن قاسقىر» اتاندىرسا دا مويىپ كەتپەي، ومىرىنە نۇر سىيلاعان قاۋاشاعىنىڭ ماۋەلى بايتەرەككە اينالۋىن اسىعا كۇتكەن. «ءبورى بورىگە قاراپ وسەدى» دەگەن اڭشىلاردىڭ قاعيداسى بويىنشا نەمەرە باۋىرى، ىرىم قىلىپ ىرگەسىنە بولتىرىك بايلاپ، ءتىل سۇق بولماسىن دەپ بەسىگىنە اسىعىن تاعىپ، بايىرعى اڭشىلاردىڭ جولىمەن ۇجداندى ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن تىرمىسىپ باققان.
***
سول كۇنى تۇندە قاسقىر ۇلىعان. جالبايدىڭ بارقىراعان داۋىسى ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزدى. وزىنشە قوتانعا ساق بولعانى دا... ءيا،وسىلار مۇزتاۋدىڭ ءۇنىن ەستي مە ەكەن؟ نۇراسىلدىڭ دا بەسىگى سىقىرلاپ اۋزىن ايعا بىلەگەن كوكبورىلەرگە شار ەتكەن ءسابي داۋىسىن جەتكىزگىسى كەلگەندەي مە اۋ. اياعىنىڭ سىنىعى الدەقاشان بىتسە دە سىزداپ قويا بەرمەسى بارما... عاجاپ... قاسقىردىڭ ءوزىن كورمەك تۇگىلى داۋىسىن ەستىگەندە قانى قارايىپ تۇراتىنى نەلىكتەن؟..تەمىر شىنجىرعا تاعۋلى قوس بولتىرىكتى اسىراۋىن اسىراسا دا الدەنەشە رەت جەتىلمەي جاتىپ ولتىرگىسى كەپ وقتالعان. الايدا جالباي جابىسىپ رايىنان قايتارعان-دى. مىناۋ الەمنىڭ قوجاسى تەك ەكى اياقتىلار عانا. ءبورى كيەسىنە جولىققان... بۇل جۇرت اۋزىنا كەلگەنىن ەرىككەن سوڭ ايتا بەرەدى دە... ەگەردە بۇل اڭشى بولىپ جاراتىلعاندا عوي، مىناۋ اۋزىن ايعا بىلەپ، ولجاسىن تۇزدەن تورىعان مالدىڭ جاۋى اتاڭانالەتى قاسقىرلاردى اياۋسىز قىرار ەدى عوي... ءيا،مارقۇم اكەسى اناسى قاسقىر ەتىنە جەرىك بولعاندا ءبىر ۇيانى ءتۇپ تۇقيانىمەن قۇرتقاندا بىلمەستىكتەن ىستەمەگەن بولار... قاسقىردىڭ ۇلىعان داۋىسىن ەستىگەن سايىن سىنىعىنىڭ سىزداۋى كۇشەيىپ، ءتىسىن قايراپ قانىنا قارايا ءتۇستى. اۋىل ادامدارى بۇنى ءبورى تۇقىمداس بويىندا ءبورىنىڭ قانى بار دەيدى. ال ەسىمى دە سول ءتۇز تاعىلارىنىڭ اتىمەن اتالسا دا قاسقىر دەسە قانى باسىنا شاۋىپ تۇراتىنى نەلىكتەن؟ سول جامباسىنا اۋناپ ءتۇسىپ ءبىراز جاتتى. «اۋۋۋ، ااا-ۋۋۋۋۋ»، قاسقىردىڭ ۇلىعانى ماناعىداي ەمەس تىم جاقىننان ەستىلگەندەي بولدى. اياعى سىزداپ، تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ قويا بەردى. اقىرى جاتا بەرۋگە ءداتى شىدامادى. اڭدىعاندارى قوس بولتىرىك بولسا كوزىن جويايىن دەپ ورنىنان تۇرىپ، اكەدەن ميراس بوپ قالعان ەسكى مىلتىعىن الىپ تىسقا شىقتى. قورانىڭ شەتىنەن جالبايدىڭ جالپيعان بەينەسى قاراۋىتادى. جاماعايىن باۋىرى وسى جىگىتتىڭ ەلگەزەك مالساقتىعىنان جاماندىق كورگەن جەرى جوق. جالبايدىڭ اڭكوستىگىن مۇنىڭ اكەسىنە تارتقان دەيدى جۇرت. قىزىلقىپشالدان العان قوس بولتىرىكتىڭ ەگەسى دە وسى جالباي. اقكوڭىل ەگەسىنىڭ كوزىنشە بولتىرىكتەردىڭ كوزىن جويۋ مۇمكىن ەمەس تە .ءوزىنىڭ «تاز اشۋىن تىرنادان الادىنىڭ» كەبىمەن شىققانىنا مويىنسال بولعىسى كەلمەيدى. سۇلەسوق جالبايدىڭ قاسىنا كەلىپ: — وسىلاردى بەكەردەن بەكەر اسىراپ نە قاجەتى بار. بۇلار تۇرعاندا ۇيقى دا جوق، قوراعا قاسقىر دا مازا بەرمەيدى، كوزىن جويساق قايتەدى؟ — دەپ مىنگىرلەدى. جالباي جاراتپاي بارق ەتە قالدى. — مىلتىق الىپ شىققانعا قاسقىرلاردىڭ ىشەك قارنىن اقتارا ما دەسەم، قازىقتاعى ماقۇلىقتاردىڭ ميىن شاشقالى شىققان ەكەنسىز عوي. ءجۇنى جەتىلمەي جاتىپ جامساتۋعا ەشكىمگە دە رۇقسات جوق. — دەپ قاتۋلانا ءۇن قاتقانىمەن: — تاڭ اتسا ونسىزدا وزەندى جەرگە تۇسەمىز .ەل ءىشى،قاسقىر تورۋىلداپ كەلە المايدى، — دەگەندى قوسىپ قويدى قاسقىربايدىڭ ۇلكەندىگىن ەسكەرىپ ىلە-شالا. جالبايدىڭ جاۋابىنا قاناعاتتانباسا دا، امالسىز ىشكە ەندى. بۇل ءتۇن مازاسىز ءتۇن بولدى. تۇيە بارقىراپ، قوي شۋىلداپ قوتاننان مازا كەتسە، بالا جىلاپ، اياق سىزداپ وزىنەن سابىر كەتتى. «كوشەمىن، كوشەمىن تىم الىسقا كوشەمىن» دەپ بايبالام سالىپ تاڭنىڭ اتۋىن سارىلا كۇتتى... سول ءبىر جولعى اڭشىلىقتان كەيىن وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ، جوتەل ءجيى قىساتىن. جوتەلگەنى دە قىزىق قاسقىردىڭ ۇلىعانى ىسپەتتەس. سارعايىپ بارىپ تاڭدا اتتى. تورعاي شىرىلداسىمەن ورىنىنان تۇرىپ العان ەدى. قار قىرباقتاپ عانا تۇسكەنى بولماسا تۇيەلى كوشكە پالەندەي بوگەت بولا قويارلىقتاي ەمەس. باتىستا ۇزىننان ۇزاق كولبەگەن مۇزتاۋدىڭ سۇگىرەتى، تاڭ بوزىندا اعاراڭدايدى. شىعىس جاقتان وسى اۋىلدىڭ كۇنگەي بەتى سانالاتىن كەشكى مالدارىنىڭ ورىسىنە اينالعان كەپەشتىتوبەنىڭ باسى جاقپار-جاقپار قورىم تاستارىمەن قوماقتى بولىپ، ۇرى قالتارىستارىندا قاسقىر تۇنەتكەندەي تىم ايبارلى كورىنەدى. وڭتۇستىگىندەگى بەس تۇلىك مالدىڭ ءورىسى بولعان، ايگىلى سارىبۇيرا بەلدەر كومەسكىلەنىپ كۇندىزگى بازارىنان ايىرىلىپ قالعانىن پاش ەتكەندەي ۇزاي تۇسكەن. قورانىڭ شەتىندە وقشاۋلاۋ جەردە ماتاۋلى تۇيەلەر ءۇيتاستارعا ۇقساپ قارا شوبىرلانادى. قۇمانىن سىلدىرلاتىپ قارت انا شىقتى تاڭ نامازىنا. جالبايدىڭ دا جاعى تالعان اۋ، تۇرقىن كورسەتپەيدى. قۇلاققا ۇرعان تاناداي، تاڭعى تىنىشتىقتى تورعايلاردىڭ شىرىلىمەن قوسا تاۋدان اققان تاس بۇلاقتىڭ ەركە سىلدىرى جۇرەكتى جارىپ شىققانداي تەربەتۋدە. شىركىن، تاڭعى اۋا، بويى سەرگىپ، تۇنىمەن ۇلىعان قاسقىر ۇنىنە قۇرىسىپ جىن بۋعانداي بولعان دەنەسى جاينالىپ سالا بەردى. تاۋ باسىنا كۇن تۇسە بەرىسىمەن اق ەلدەن وقشاۋ، قۇلازىعان ەن جايلاۋداعى ەكى ءۇيدىڭ ادامدارى قاربالاستانا باستادى. الدىمەن قارت انا مەن جاس بالا جاۋراپ قالادى دەپ جالبايدىڭ ءۇيىن جىعىپ، ۋىق كەرەگەسىن بۋىپ، كيىز تۋىرلىقتارىن وراپ تۇيەگە قوم جاساپ توسەك ورىن، كەبەجە تەڭدەردى ارتۋعا ىڭعايلى قىلىپ دايىنداپ قويىستى. كوش قامىنا ىلدىم-جىلدىم كىرىسكەن قاسقىرباي باسقالاردان گورى شيراق قوزعالىپ ءجۇر. جالباي بولسا تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي مال كۇزەتكەندىكتەن بە ەسىنەپ قۇشىناپ ىرىقسىز كۇيدە. جالبايدىڭ قاراسيراق بالالارى بىردە ونى مۇنىعا كومەكتەسكەن بولعانىمەن كەيدە ءبىرىن ءبىرى قۋىسىپ ويناپ كەتەدى. ءومىرى جالعىزدىق كورىپ وسكەن قاسقىرباي ىر-دۋدى جاراتپاسا دا، پالەندەي ەشتەڭە دەي قويمادى. جالعىزدىڭ جالعىزىنىڭ كۇندىزگى الدانىشى وسى قاراسيراقتار. ال، جالباي باۋىرىنىڭ جالپيعان سەمىز كەلىنشەگىنىڭ مۇرنىنان پىسىلداپ ونسىز دا شارۋاسى ءوندىپ كورگەن ەمەس. اجاربيكە قانشا قۇراق ۇشىپ قوزعالعانىمەن اقباستى انا مەن جاس بالادان اسا الماي ءوز شارۋاسىمەن الەك. اڭ قۋىپ اياعى سىنعاننان بەرى قاسقىرباي تىم كۇيگەلەك، جوق نارسەگە ۋايىمشىل، بايبالام بولىپ كەتكەنىنە ءوزى دە تاڭ قالاتىن. جالبايدىڭ ءۇيىن بۋىپ ءتۇيىپ بولعاننان سوڭ، ەكى ءۇيلى كوش بىرگە قوزعالاتىندىقتان،جول ۇزاق اتان تۇيەلەردىڭ بەلى تالىپ قالماسىن دەپ جۇك ارتۋعا اسىقپادى. ەندى قاسقىربايدىڭ التى قانات اق ورداسىنىڭ باۋ شۋىن شەشىپ، سىرتقى كوشكىسىن سىپىرىپ جاتقان. سىرتقى بوساعانىڭ جابىعىن ءتۇرىپ، باۋىن شەشە بەرىپ، الدەبىر دومالاڭداعان اق نارسەلەرگە كوزى تۇسكەن جالبايدىڭ كەلىنشەگى: -«كوتەك، اپا» دەپ شەگىنشەكتەي ءتۇستى دە، الدەبىر قۇبىجىق كورگەننەن ارى داۋىستاپ جىبەردى. جالباي قوتانداعى قوي ءورىپ توقتاماعان سوڭ، شەتىن قايىرماقتاپ بايىرقالاتۋعا كەتكەن. قاسقىرباي سىرتقى اق كوشكىنى وراپ بۋىپ جاتقان. ەسىك الدىنان ارىرەك جەردە نەمەرەسىن الدىنا الىپ، ىقتىرمادا وتىرعان قارت اجە وقىس داۋىستان ەلەڭ ەتىپ: — وۋ، بار بولعىر، نە جابىستى؟ — دەپ كەلىنى تايىپ جىعىلىپ، ءبىر جەرىن اۋىرتىپ الدى ما دەگەندەي راسىمەن ابدىراپ قالدى. ابىستايىنىڭ وقىس داۋىسىنان سەكەم العان اجاربيكە بارىنەن بۇرىن جەتىپ،كيىز ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنداعى جابىققا ۇيا سالىپ جۇمىرتقالاعان بوزتورعايدىڭ بالاپاندارىن كورىپ،تاڭ قالىسىن جاسىرا الماي ەنەسىن شاقىردى. — كانە، كانە، نە بولىپ قالدى — دەپ ءبىر جاعىنان اياعىن سىلتي باسىپ قاسقىرباي دا جەتتى. قۇلجا باسىنداعى اۋىلدار ءداۋ اپا دەپ سىيلايتىن كەسەك دەنەلى، كيمەشەك شىلاۋىشى داعاراداي، ءدوي قارا كەمپىر، تاياققا سۇيەنىپ جۇرەتىنىمەن، ءالى تىڭ، ءارى شيراق بولاتىن. نەمەرەسىن قالىڭداپ سالعان ماياۋزا سىرماقتىڭ ۇستىنە وتىرعىزا سالىپ، ابىڭ كۇبىڭ كەلىندەرىنىڭ ءمان جايىن بىلۋگە تۇنىلىگى سىپىرىلىپ، اق كوشكىسى الىنعان تاقياسى جوق قارتقا ۇقساعان قوڭىرقاي ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدى. ءمان جايعا قانىققان سوڭ: — نە بولدى ءادىرا قالعىرلار،تۇك كورمەگەندەي شۋىلداپ، جولاماڭدار ءارى اۋلاق جۇرىڭدەر! — دەپ دۇرمەككە جينالعان جالبايدىڭ بالالارىن تاياعىمەن جاسقاپ شىر-پىر بولدى دا قالدى. — وۋ، اپا، بۇل قايتكەنىڭىز؟ اقىرىن الىپ الىسقا اپارىپ تاستايىق — دەپ اپاسىنىڭ سىرىنا قانىق قاسقىرباي ساسا باستادى. — العانى نەسى، ادىرەم قالعىر! بۇل قۇت عوي، قۇت. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان دەگەن وسى، تيىسپەڭدەر ءارى. ورنىنان قوزعاساڭدار ەنەسى جولاماي كەتەدى.تورعايدىڭ قارعىسى قاتتى بولادى. بۇل دا اللانىڭ قالاۋىمەن ۇيا سالعان بولار. ءارى كەتسە ەكى اپتا توسارمىز. كوشۋ دەگەندى ويدان شىعارىڭدار! — دەپ ءداۋ اپا اقىرعى كەسىمىن ايتىپ تا ۇلگەردى. — اپا اۋ،مال بار، جان بار. ەل جوق سارىجايلاۋدا جالعىز ءۇي ءقايتىپ وتىرامىز. قاسقىرباي جىلارمان بوپ بىردەڭە دەسەيشى دەگەندەي اجاربيكەگە ءمۇلايىمسي قارادى. ەنەسىنىڭ ءار ءسوزىن قۇرانداي جاتتاپ، ءار ىسىنە تاڭىردەي تابىناتىن كورگەندى كەلىن، بۇنى الدەبىر جاقسىلىققا جورىپ تۇرعان. اجاربيكەنىڭ كوزقاراسىنان ونىڭ دا ەنە ءسوزىن قوشتاپ كوشكىسى كەلمەي تۇرعانىن اڭعارعان قاسقىرباي،وسى پالەنى كورگەن ءوزىڭ، ءوزىڭ ءبىر جايلى ەت دەگەندەي نەمەرە كەلىنىنە جىپىڭداي قاراپ اپاسىن مەڭزەدى. جالبايدىڭ كەلىنشەگى بوزتورعايدىڭ كىشكەنە جۇمىرتقالارى ءۇشىن كوشتىڭ بۇلاي شەگەرىلگەنىنە تۇيسىگى جەتپەسە دە ءداۋ اپانىڭ ايبارىنان قورقىپ ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتا المادى. جۇماق انانىڭ تابانىنىڭ استىندا دەپ بىلەتىن جالباي دا قارسىلىق تانىتپادى. اللادان بۇيرىقسىز قار جاۋىپ كوش جولىنا بوگەت بولادى دەپ ويلاعان قاسقىربايدىڭ ارام ويىن اقىرى كۇتپەگەن وقيعا تاس تالقان ەتتى. ءوزىن قوشتار ەشبىر جان تاپپاعان سوڭ امالسىز انا سوزىنەن اسا الماي، اق بوز ءۇيدىڭ اينالاسىنداعى قاراڭ-قۇراڭعا جالتاڭداي قاراپ، جەر تاپپاعانداي جابىققا ۇيا سالعان بوزتورعايعا ىشتەي بۇرقىراپ شوكە ءتۇسىپ وتىرا كەتكەن قاسقىربايدىڭ قاباعىنان قار جاۋدى. «جابىقتاعى جۇمىرتقالارعا تيىسسەڭدەر وڭدىرمايمىن»، — دەپ ءداۋ اپا قاراسيراقتارعا سەس كورسەتىپ، بالاپان شىعارعانشا قاداعالاپ وتىرىڭدار دەپ كەلىندەرىنە تاپسىردى. جالبايدىڭ ءۇيىن قايتادان قالقايتىپ، ەل كوشكەن قۇلا تۇزدە، سۇرەنى كەتكەن سارىجايلاۋدا قوس ءۇي قايتادان تىرشىلىك ءتۇتىنىن تۇتەتىپ بايىرعى كەيپىن تاپتى.
***
«سۇرى بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان كۇز بولىپ دىمقىل تۇمان جەردى باسقان بىلمەيمىن تويعانى ما،توڭعانى ما، جىلقى ويناپ، بيە قاشقان،تاي جارىسقان»، — دەپ حاكىم اباي جىرلاعانداي، اسپاندى سۇرى بۇلت تورلاعان. حاكىم ابايدان ءسوز قالدى ما ەكەن؟ تاستىبۇلاق باسىنداعى قوس ءۇيدىڭ كوشە الماي وتىرعانىنا دا ءبىر اپتا بولدى. جاز بويى سونىسى باسىلىپ، مال اياعىمەن شيىرلانعان اۋىل ماڭى تۋلاق سۇيرەتكەندەي. جالبايدىڭ ءۇيىن جۋىق ازىردە كوشىپ قالامىز دەپ باسىن بۋىپ ابىلايشا قىلىپ قالقايتقان ەدى. الىستان اق بوز ءۇيدىڭ قاسىنداعى قوسالقىعا تىككەن قارا قوس ىسپەتتى، قوڭىرقاي تارتىپ كورىنەدى. جايدارلى جاز ايىنىڭ وزىندە، جاڭبىردىڭ ورنىنا توپەلەپ بۇرشاق قۇياتىن، تۇرۋ، قۇيتاستىڭ ۇشپا باستارى تىم بيىك، تىم ىزبارلى. تاستىبۇلاق باسىنداعى تاز ادامنىڭ كەپەشىندەي ءسۇيىر كەلگەن جالاقتى توبەنى بۇل توڭىرەكتەگىلەر كەپەشتىتوبە اتاپ كەتكەن. سول كەپەشتىتوبەگە جالعاس ات اياعىن الىپ جۇرگىسىز قاراتاس، قاقتىڭ شاعىلى جالعاسىپ، ونان ءارى قۇرساداقتىڭ ءىلبىستى شاتىنا ۇلاسادى. وسى قۇزار شاتتىڭ ىشىندە جالعىز اياق سۇرلەۋ جول عانا بار، ەگەراكىم تۇماندى كۇندەر اداسار بولساڭ قايتىپ جول تاۋىپ ساي تاعانىنان شىعۋ قيامەت قايىمعا اينالادى. ءماتقاپىدا بۇل شاتقا تۇنەر بولساڭ مىنگەن اتىڭ تۇرماق ءوز باسىڭا ءقاۋىپ تونەرى قاق دەپ سىرالعى اڭشىلار ءسوز ەتەتىن. ال،قۇرساداقتىڭ باسىن قىرقىنداي اسىپ تۇسەر بولسا، بەسبوعدانىڭ قۇزار باسىنان باستاۋ الىپ قوبدا وزەنىنە بارىپ قۇياتىن اقسۋ وزەنى الىستان كوز تارتىپ، داريا كەمەرى اقجال تولقىندارىمەن جۇتىپ قويارداي بۋىرقانادى. كۇنگەي بەتى ىرگەلەس سەنگەل سۇمىنى حالقىنىڭ قىستاۋ، كۇزەۋى بولىپ كەلەتىن ،بۇلىقتى، قۇزعىندى باستارى دا ءبىر ءبىر ساي بولىپ اقسۋ جاعاسىنا ەمىنىپ تۇر. ۋلاانحۋس سۇمىنى مەن سەنگەل سۇمىنى حالقى ءبىر انانىڭ قوس ەمشەگىن ەمگەن ەگىز بالالارداي ءتاڭىرتاۋدىڭ، دالىرەك ايتساق الەمگە ايگىلى بەستاڭىر مۇزداقتارىنان قۇلاي اققان قوس وزەننىڭ سۋىن ءىشىپ وسكەن بەرەكە بىرلىگى جاراسقان توسكەيدە مالدارى، توسەكتە باستارى قوسىلعان قۇدا-جەگجاتقا اينالىپ كەتكەن. بۇل جاقتىڭ قىسى قاتتى، جازى سالقىن. جاز ايىندا ىرگەلەس ەكى سۇمىن حالقى قوڭسىلاس وتىرعانىمەن، قىس قاتتى بولىپ قار قالىڭ تۇسكەن جىلدارى قاقتىڭ مويناعىنان ماشينا، موتوسيكل اسا الماي اسۋ بەكىپ قالادى. كەي جىلدارى سەنگەل سۇمىنىنىڭ كورشىلەس وتىراتىن مالشى اۋىلدارى جىلاندى، سۇمدىايرىق، ۇزىن كويتەن باستارىنا ۇزاپ كوشىپ كەتىپ، تامىز ايىنىڭ سوڭىن الا، ەل ءشوپ شالاڭىن الىپ بىتىسىمەن قاراتاس، قاققا كەلىپ كۇزەيتىن ەدى. جاز بويى جىراقتاپ كەتىپ ساعىنىسقان ەكى سۇمىن حالقى، ءبىرىن-بىرى شايعا شاقىرىسىپ، ەرۋلىك بەرىسىپ مارە-سارە بولىپ قالاتىن. بيىل دا قاراتاس، قاقتى جايلايتىن از اۋىل جىلاندى باسىنا ۇزاپ كوشىپ جايلاپ كەلگەندىكتەن جاز بويى ءدىن سونى ساقتالعان قاراتاس باسىن كۇزەپ وتىرعان-دى. كەپەشتىتوبەنىڭ باۋرايىنداعى جالعىز اياق ات جولمەن قىرقىنداي اسىپ تۇسسە قاراتاستاعى قادان اۋىلىنىڭ جەلكە تۇسىنان شىعادى. — اپا،اپا، كەپەشتىتوبەدەن ءبىر اتتى كىسى اسىپ كەلە جاتىر، — دەپ ۇيگە جالبايدىڭ جەلكە شاشى ۇيپا-تۇيپا ەركەلەتىپ وسىرگەن ەركەتوتاي ۇلى جۇگىرىپ كەلدى. كىشكەنە نەمەرەسى نۇراسىلدى الدىنا الىپ ىڭىلداپ وتىرعان ءداۋ اپاڭ: — ءشۇيىنشىسىن ال، ءباتشاعار، — دەپ ءزىلسىز زەكىپ تاياعىن قوزعاپ قويدى. نۇراسىل دا اپاسىنىڭ ىڭعايىنا كونىپ العان كەيدە نە ايتىپ جاتقانىن ۇقپاسا دا كىشكەنە ساۋساقتارىن ەربەڭدەتىپ ايتا ءتۇس دەگەندەي قىڭقىلداپ قوياتىنى بار. جاز بازارى تارقاپ كەيپىنەن ايىرىلعان جايلاۋ تورىندەگى، ەل قاراسىنا زار بولىپ وتىرعان ەكى ءۇيلى جان اتتى كىسىنىڭ قاراسىن كورىپ رۋلى ەل كوشىپ كەلە جاتقاننان بەتەر قۋانىسىپ قالدى. اتقامىنەر ازاماتتار كۇن بويى مال قامىمەن تىستا جۇرسە، قاسقىر ەكەش قاسقىردىڭ ءوزى باسىنعانداي تۇنىمەن قورا ماڭىن تورۋىلداپ كەزەكپەن مال كۇزەتىپ جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي مازالارى كەتۋدە. بەكەردە ءۇي ماڭىنا جولاماي تاي مىنە المايتىندارى تال ات ءمىنىپ، ويىن قىزىعىمەن قوزى لاقتى جامىراتىپ، بۇزاۋدى ەمىزىپ ۇلكەندەردەن ۇرسىلىپ جاتاتىن بوقمۇرىندار دا وت باسىن ساعالاپ، ءداۋ اپانىڭ ەتەگىنە ورالىپ، ەرتەگى تىڭداۋدى اۋەسكە اينالدىرعان. ءداۋ اپا بولسا ماعان ءبارىبىر دەگەندەي جالىنىپ تىڭداتا المايتىن حيسا-داستاندارىن جۇگەرمەكتەرگە ۇساق-تۇيەك شارۋاعا جۇمساپ جالىندىرىپ ايتاتىن بولعان.
جاسى جەتپىستى قۋسىرعان، سوم دەنەلى، ءيمانجۇزدى قادان قاريانى بۇل اۋىلدىڭ كارى جاسى جاقسى تانيتىن. سول كىسى ەسىكتەن شاڭىراققا سالەم سالا كىرىپ كەلگەندە، باسى ءداۋ اپاڭ بولىپ،ۇيگە قىزىر باباڭنىڭ ءوزى كەلگەندەي قۋانىستى. اجاربيكە دە لىپ ەتىپ اياعىنىڭ ۇشىمەن قوزعالىپ ءبىر شاۋگىم قويۋ شايدى بوياۋىن شىعارا قايناتىپ قۇيا قويدى. قادان قاريا دا امان ساۋلىقتان كەيىن اسىقپايمىن دەگەندەي مالداسىن قۇرا ءتور الدىنا جايعاسىپ وتىردى. جالبايدىڭ سەمىز بايبىشەسىنە ەرىپ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى-ۇش بالاسى دا القا-قوتان بولىپ داستارحان باسىنا شۇپىرلەدى. اڭگىمە ۇستىندە قادان قاريانىڭ جالبايدان ءمان جايدى ەسىتىپ، ءداۋ اپاڭنىڭ حال-جايىن سۇراپ، كەلەر جايلاۋعا دەيىن ۇزاپ كوشىپ كەتەتىندىكتەن از-كەم شۇيىركەلەسىپ قالۋعا كەلگەنىن ءبىلىپ كۇزدىككە سويعان قىزىل ىسەكتىڭ ءبىر جامباسىن استىرىپ قازان كوتەرتتى. داستارحاننىڭ ءبىر جاق شەتىنەن ورىن تەپكەن ءداۋ اپاڭ شۇيىنشىڭە دەپ بىرنەشە ءمامپاسي كامپيت الىپ جالبايدىڭ جەلكە شاشى شوقپارداي ەركە ۇلىنا ۇسىندى. ونان ۇلكەنى بار، كىشىسى بار ءۇش ۇلدا كوزدەرى ءموليىپ كامپيتكە ءتونىپ وتىرعانىن بايقاپ بارىنە كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ كامپيت ۇلەستىردى. — بەرسەڭ بالاعا بەر دەگەن، ءوي بوقمۇرىندار، اجەلەرىڭنىڭ اڭگىمەسىن ىقىلاسپەن تىڭداپ تۇرىڭدار، — دەپ قادان قاريا دا ۇلكەن قولىنىڭ ۇشىمەن ءتاتتى الىپ ۇلەستىردى وتىرعاندارعا. بالاسىن كىم جەك كورسىن جالبايدىڭ ايەلى ۇلكەندەرگە ريزاشىلىعىن پىس-پىس ەتىپ،تەرشىگەن مۇرنىن ءسۇرتىپ، «قويساڭدارشى اي» دەپ بالالارىنا وتىرىك ۇرىسقان بوپ ءبىلدىردى. ەت پىسقانشا اڭگىمەنىڭ كورىگىن قادان قاريانىڭ ۇستەمەلەۋىمەن ءداۋ اپاڭ قىزدىردى. بۇل كىسىنىڭ وسىنداي عيبراتقا تولى اڭگىمەلەرىنە ويعىر ولكەسىنىڭ قاريالارى قاتتى دەن قوياتىن. ال، ىرگەلەس سەنگەل سۇمىنىنىڭ قادان باستاعان قاريالارى الىستان ات تەرلەتىپ ارنايى كەلىپ، كوپ جاساعان اق باستى انانىڭ اۋزىنان اڭگىمە ەسىتىپ تۇستەنىپ، كەيدە قونا جاتىپ قايتاتىن. «التاي بەتىندە توعىز ۇل، توعىز كەلىنى بار، توقسانداي نەمەرە شوبەرەسى بار جاسى توقساننان اسقان توبىقتاي عانا توقتارباي دەگەن شال بولىپتى، — دەپ باستادى ءداۋ اپاڭ اڭگىمەسىن. — مال داۋلەتى لىقسىعان، نەمەرە-شوبەرەسىنىڭ قىزىعىن كورىپ، قۇداي قوسقان قوساعىمەن بىرگە جاساسقان توقتاربايدان بىرەۋلەر، تاپ ارمانى جوق بولسا وسى شال دا جوق شىعار دەپ: «اتا سىزدە ارمان بار ما؟»، — دەپ سۇراعان ەكەن... ساقالى اپپاق قۋداي، ۇزىن اق كىرپىگى كوزىن جاپقان توقساننان اسسا دا بەتىنىڭ نۇرى تايماعان توقاڭ شال: — ە ە ە بالالار-اي، — دەپ كۇرسىنىپ ءبىراز وتىرعان ەكەن... اسەي-مۇسەيى جاراسقان، حان تاعىنا بەرگىسىز شالقايمالى ورىندىعىندا ءارى بەرى قوزعالىپ الگىلەرگە ويلى جۇزبەن كوز تاستاپتى... شالدىڭ شامىنا ءتيىپ الدىق پا دەپ قۋتىكەش جىگىتتەر، بۇل شالدا نە ارمان بار ەكەن دەسىپ ىشتەي تىقىرشىپتى. — ە ە ە شىراقتارىم- اي، — دەپ اققۋ شال ەكى ءوڭىرى زەرلى ءپۇلىش شاپانىنىڭ ەتەگىن جوندەپ جوتكىرىنە ءتۇسىپتى... وسى اراسىنا كەلگەندە ءداۋ اپاڭنىڭ كەيبىر جاستاۋ تىڭدارماندارى شىداماي، «اپا سوندا سول شالدا ارمان بارما ەكەن»، — دەپ سابىرسىزدانا سۇرايتىن. مۇندايدا ءداۋ اپاڭ دا قىرسىعىپ: — ە ە ە بالالار-اي، اسىقپاي سوڭىن تىڭداساڭدارشى، — دەپ سوزانداتىپ وتىرىپ الاتىن. ارمانسىز ادام كوپ دەپ ويلايتىن قۋتىكەشتەرگە اسىقپاي ويلانىپ وتىرىپ، ءپۇلىش شاپانىنىڭ جانقالتاسىنان كەستەلى بەتورامالىن الىپ سۋلانعان جانارىن سۇرتكىشتەپ توقتارەكەڭ قارسى ساۋال قويىپتى.. «ە ە ە اينالايىن قاراقتارىم اي، وزدەرىڭ ايتىڭدارشى ارمانسىز ادام بولا ما؟» — دەپ... الگى جىگىتتەر ءبىرىن-بىرى ءتۇرتىپ، «مىنا شال الجىعان ەكەن، ءبىز مۇنان سۇراساق، بۇل بىزدەن سۇرايدى»، — دەپ كەيبىر دەگبىرسىزدەرى كەتەيىك دەسىپ ورىندارىنان قوزعالا باستاپتى. — سەندەر ساۋالىما جاۋاپ بەرە الماساڭدار مەن ايتايىن ەندەشە، — دەپ توقتار شال باسىنان وتكەن ءبىر حيكاياتتى باستاپتى. — مەن ۋىلجىعان جاس بوزبالا كەزىمدە قىتايدىڭ تۇرمەسىنە ءتۇستىم كەزدەيسوق. ول كەزدە ەكى يىعىما ەكى كىسى مىنگەسكەندەي، مىعىم دەنەلى، جاۋىرىنىم قاقپاقتاي ەل اۋزىنا ىلىنگەن جىگىت ەدىم. كەرۋەنشىلەرگە ەرىپ ءجۇرىپ جول تورىعان قاراقشىلاردىڭ باستىعىن سويىلمەن ۇرىپ جىعىپ، كىسى ءولتىردى دەگەن ايىپپەن اباقتىعا قامالدىم. مال تابام دەپ ءجۇرىپ باس بوستاندىعىمنان ايىرىلىپ سورىم ءبىراق قاينادى. اباقتىدا ايلار بويى جاتىپ، ابدەن ازىپ-توزىپ، ەل جۇرتتان كۇدەر ءۇزىپ جاتقانىمدا ەسىك كۇزەتشىسى ارقىلى ءبىر ارۋ جولعاستى. ول ارۋدىڭ سۇلۋلىعىن ەندى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. قىر مۇرىندى، قىپشا بەل،قيىلعان قاستى قويشى ايتەۋىر سۋسىلداعان ءسۇمبىل شاشىنىڭ ءوزى تىرسەگىن سوعادى. «بەۋ»، — دەپتى جىگىتتەردىڭ بىرەۋى سول زامات شىداماي: — وندا ول قىز قىز جىبەكتەن دە سۇلۋ بولعانى ما؟» توقتار شال كوزىن ءسۇرتىپ از-كەم ىڭىرانا وتىرىپ: ە ە ە قارعام، قىز جىبەگىڭدى كورمەدىك، الايدا مەن كورگەن ارۋلاردىڭ ىشىندە ونان سۇلۋى بولعان ەمەس، — دەپ اڭگىمەسىن جالعاستىرىپتى. الدەبىر سەبەپتەرمەن قىتايلاردىڭ قولىنا تۇسكەن نايمان ارۋى ەكەن. ەل ىشىندە ەرتۇران اتتى سۇيگەن جىگىتى بار ەكەن. سول جىگىتكە قوسىلعىسى كەلەتىنىن ايتتى. مەنىڭ تۇرمەدەن قاشىپ شىعۋىما كومەكتەسىپ، ەكى ات دايىندايتىن بولدى. مەن ۋاعدا بويىنشا سۇيگەنىمەن قاۋىشتىراتىن بولدىم. قىز ۋاعداسىندا تۇرىپ ءبىر كۇنى ءتۇن ورتاسىندا مەنى تۇرمەدەن الىپ شىقتى. ايتقانىنداي وقتاۋداي جاراعان قوس سايگۇلىك دايىنداپتى. اتقا تاقىمىم تيىسىمەن قىزدى الىپ ەل قايداسىڭ دەپ تارتىپ بەردىم. ۇرى قارى قۋعىنشىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن تەك تۇندە عانا جورتىپ وتىردىق. نە سىقىلدى قيىنشىلىقتى باستان كەشىرە وتىرىپ، ەل شەتىنە تاياعاندا جاعاسىنا مول قامىس وسكەن ءبىر دارياعا كەز بولدىق. وزەننىڭ ءبىر جاق شەتى قۇلاما قۇز شاتقال ەكەن دە ات جەتەكتەپ وتتىك. قورىم ءسال ءۇزىلىپ، قامىسى كوپ ءبىر الاڭقىعا كەلگەندە قىز ءوزىنىڭ اي ءجۇرىپ جۋىنىپ شايىنا الماعانىن سۋعا دەنەسىنىڭ كىرىن كەتىرىپ العىسى كەلەتىنىن ايتتى. مەن كوڭىلىن قيماي ەكى اتتى ۇستاپ بوي تاسا جەردە از جاتا تۇرۋعا كەلىستىم. قىز وزەننىڭ جاعاسىنا بارىپ شومىلىپ بولدى اۋ دەگەن كەزدە شىڭعىرعان اعاتايلاعان جان داۋىسى ەستىلدى. ساسقاننان ەكى اتتى تاستاي سالىپ مىلتىعىمدى الىپ سۋ بويىنا جەتتىم. انادايدا جونى تارعىل الدەبىر حايۋاننىڭ قىزدى الىپ بارا جاتقانىن كورىپ مەنىڭ دە جانداۋىسىم شىعا ايقايلاپ ارتىنان جۇگىردىم. وقشا اتىلعان پالەكەتتىڭ جەتكىزبەيتىنى انىق بولدى. اقىرى جەتپەيتىن بولعان سوڭ تارعىل حايۋاننىڭ وكپە تۇسىن مەجەلەپ شۇرىپپەنى باسىپ قالدىم.ءيا،اتقان وعىم جەرگە تۇسپەيتىن مەرگەن ەدىم. وعىم زايا كەتپەدى سۋ شەتىندەگى قالىڭ قامىسقا جەتە بەرە تارعىل حايۋان وماقاسا قۇلادى.ءى لگەرى باسقان اياعىم كەيىن كەتىپ جۇگىرىپ كەلەمىن، جۇگىرىپ كەلەمىن... كوزىمنىڭ جاسى سورا سورا بولىپ اۋدەم جەر اي ءجۇرىپ جەتكەن جولىمىزدان دا ۇزاق سياقتانىپ ەكى جاعىما سەندەلىپ زورعا جەتتىم ءبىر زاماتتا. وق ءتيىپ قۇلاعان تارعىل حايۋانىم جولبارىس ەكەن. امالقانشا قاراقتارىم- اي،قىزدى قۇتقارىپ قالا الماپپىن. قىزعا وق تيمەگەنىمەن، جولبارىس باس سالىپ الا جونەلگەندە اعا دەۋگە عانا ءتىلى كەلىپ جان ءتاسىلىم ەتكەن ەكەن. ەھ، قايران ارۋ اي، سۇيگەنىنە قوسا المادىم اۋ»، — دەپ توقتار شال كارى جانارىنىڭ جاسى سورا-سورا بولىپ اعىل-تەگىل جىلاعاندا، وتىرعاندار ابەس سۇراقتارىنان وزدەرى ۇيالىپ «ارمانسىز ادام بولمايدى ەكەن-اۋ» دەپ تاڭقالىسىپتى. توقتار شالدىڭ قولىنداعى ايشىقتى كەستەلى ورامال سول ارۋدان قالعان ءبىر بەلگى ەكەن، — دەپ اياقتادى ءداۋ اپاڭ اڭگىمەسىن. ءوزى دە بىرنەشە كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتىپ بالا شاعالارىنىڭ ورتاسىندا جۇبايىمەن قوسا جاساسىپ باسى امان، باۋىرى ءبۇتىن جىرعاۋلى تۇرمىس كەشىرىپ وتىرعان قادان قاريا: — بۇل ءبىر عيبراتلى اڭگىمە ەكەن، جاستار قايدان ءبىلسىن، دان-داۋلەتى شالقىپ، ۇرپاق قىزىعىنا بولەنگەننىڭ ءبارىن ارمانسىز دەپ ويلايدى عوي... ارمانسىز پەندە بولمايدى راس، — دەپ قارا قازاننىڭ قاقپاعى اشىلىپ ەت تەگەشكە تۇسە باستاعاندا ورنىنان تۇرىپ قول جۋۋعا ىڭعاينالدى. بۇل كەزدە كۇن كەشكىرىپ، ءىرى قارانى ماڭايلاتىپ تاستاپ قاسقىرباي دا كەلگەن ەدى. قادان قاريامەن سالەمدەسىپ بولعان سوڭ اڭگىمەگە ىقىلاسسىزدىق تانىتىپ، كىشكەنتاي نۇراسىلدى اينالىپ تولعانىپ وتىرعان. ونىڭ كەۋدەسىنەن ارىلعا ۇقساعان توسىن ءبىر ءۇن ەستىلىپ تۇرعانداي سەزىلىپ، قادان قاريا ىشتەي تاڭ قالدى. ءداۋ اپاڭ ءوز بالاسىنان نەمەرەسىن كادىمگىدەي قىزعانادى دا: «ءتايت ءارى، بالاجانسىپ مازاسىن الماي! — دەگەن سوڭ قولدى اياققا تۇرمايتىن تيىشسىزدى ءوز ىرقىنا جىبەردى. جاس نارەستە قۇيرىعىمەن سىرعاناپ انانى ءبىر، مىنانى ءبىر ۇستاپ كورىپ، ەسىك پەن ءتور ارالىعىندا قۇنى-پەرەن جۇرگەندى. اسقا باتا جاسالعان سوڭ قادان قاريا ۇلكەندەرگە قۇيقادان كەسىپ ۇسىندى دا، ءبىر قۇلاعىن كەسىپ «كىشكەنتاي تەنتەگىڭىزگە بەرىڭىز»، — دەپ ءداۋ اپاڭا ۇستاتتى. ەندى ءبىر قۇلاعى جالبايدىڭ ەركەسىنە بۇيىردى. ءداۋ اپاڭ كەلىنىنە نۇراسىلدى الدىرىپ اتاسىنىڭ بەرگەن سىباعاسىنان جەي الماسا دا، قولىنا ۇستاپ ءدامىن كورسىن دەگەندەي الدىنا الىپ وتىرىپ ەتتى جۇلىپ قويارداي بوپ ۇمسىناعان نەمەرەسىن قىزىقتاپ كۇلىپ وتىر. قادان قارتتىڭ كوزى بالانىڭ وزگەشە جاراتىلعان ءسۇيىر كەلگەن تىكشە قۇلاعى مەن جايناپ تۇرعان كوكپەڭبەك كوزىنە تۇسكەندە، «ءتىپا-تىپا ءتىل سۇقتان امان بولسىن» دەپ جانارىن تايدىرىپ اكەتتى. بالانىڭ قۇددى ءبورىنىڭ بولتىرىگىنەن اۋمايتىن بەينەسىنە قاراپ، «امان جۇرسە وسى ءبورىقۇلاقتان ءبىر نارسە شىعادى» دەپ ويلادى. اكەلى-بالالى ەكەۋىنەن سالدە بولسا قاسقىرعا ۇقساستىق تاۋىپ، قادان قارت اتتانىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە ءبىر وقيعا بولدى بۇل اۋىلدا. جالباي مەن قاسقىرباي ادەتتەگىدەي مال قامىمەن تىسقا كەتكەن. ءباس ءتاڭىر مۇزداقتارىنان سالقىن لەپ ەسۋدە. كوشە الماي قالعان كۇننەن كەيىن بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ ءتور الدىنداعى قارا الا سىرماقتىڭ كەرەگەنىڭ اياق جاعىنداعى شەتىندەگى قۋىسىنان كوكتىشقاننىڭ شاقالاقتارىن كورگەن اجاربيكە اپاسىنان نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سۇراعان. «بۇل دا اللانىڭ بۇيرىعىمەن بالالاعان شىعار، تيىسپەڭدەر ءوزى تاسىپ كەتكەنشە»، — دەپ اپاسى تاعى دا جولاتپاعان. ءداۋ اپاڭنىڭ كۇندىز ءبىر ۋاق مىزعاپ الاتىن ادەتى بار ەدى. سول ادەتىمەن پەش تۇبىنە قاباتتاپ سالعان سىرماقتىڭ ۇستىندە مىزعاپ كەتكەن ەكەن. كىشكەنە نۇراسىل بىردە قۇيرىعىمەن سىرعاناپ بىردە ەڭبەكتەپ، ءۇيدىڭ ىشىندە باياعى ەلبەكتەپ قارايعان نارسەنى ۇستاپ كورىپ وزىمەن ءوزى الەك جۇرگەن. كۇندە اينالاقتاپ شىقپايتىن جالبايدىڭ بالالارى بىردەڭەگە اينالىپ قالعان با ىر-دۋسىز قارالارىن دا كورسەتپەيدى. اجاربيكە اپاسى ۇيىقتاپ جاتقان سوڭ وياتىپ المايىن دەگەندەي اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ ءۇي شارۋاسىن تىندىرىپ جاتقان. مۇزتاۋدان ەسكەن لەپ كۇشەيىپ، كيىز ءۇيدىڭ تۇڭىلىگىن جۇلقىلاي باستاعان سوڭ، باۋ-شۋدى قاتايتقالى تىسقا شىققان. كۇن بويى قاراسىن كورسەتپەگەن جالبايدىڭ قاراسيراقتارى بوراندى كۇتىپ وتىرعانداي تىسقا شىعىپ ءبىرىن ءبىرى قۋىپ ويناپ جۇرگەن. ءبىر زاماتتا كەتىك ءتىستى جاسى، جەتى سەگىزدەر شاماسىنداعى قارا ۇل جۇگىرىپ قاسقىربايدىڭ ۇيىنە كىردى دە، ىلە-شالا «ءبويىقۇلاق تىشقان جەپ وتىيع بەيگەڭدەي قىزىق، قىزىق»، — دەپ باسقالارىنا ايعاي سالدى. بالانىڭ داۋىسىن باۋدى قاتايتىپ بايلاپ بولا بەرگەن اجاربيكە دە ەسىتىپ: «ءۇيباي، مىنا شەشەك نە دەيدى»، — دەپ ابدىراي ءتۇسىپ، قولىنداعى باۋىن تاستاي سالىپ ۇيگە ەندى. مۇرىنى پىسىلداي ءتۇسىپ جالبايدىڭ كەلىنشەگى دە بارباڭداي باسىپ، ابىسىنىنىڭ ارتىنان جەتتى. قاراسيراق جۇگەرمەكتەر دە: «قانە-قانە، نە بوپ قالدى؟»، — دەپ ەسىكتەن توپىرلاي كىرىپ جاتىر. ءداۋ اپاڭدا باسىن كوتەرگەنى سول ەدى، ءوڭى بوپ-بوز بولىپ بالانىڭ قولىنداعى تىشقاننىڭ شاقالاعىن جۇلىپ العان اجاربيكەنىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتىپتى. جاس نارەستە قولىمەن جىلاندى قىسىپ ولتىرەدى دەگەن راستا بولار. تىشقاننىڭ قورتاشتارىن قولىمەن ۋماجداپ، اۋزىنا سالىپ شات-شالەكەيىن شىعارعان ءسابي، اجاربيكە كىرگەندە بىرەۋىن اۋزىنا سالىپ قىزىل يەگىمەن شايناپ وتىر ەكەن دەيدى. جالبايدىڭ بايبىشەسىندە دە ءوڭ جوق. ءسوزسىز بالاعا بىردەڭە بولادى دەپ ويلادى-اۋ، شاماسى كوزى شاراسىنان شىعا، تۇكىرىگىنە شاشالىپ قالدى. تەك باياعى ءداۋ اپاڭ سابىرلى كەيپىنەن ايىرىلماي «نە جابىستى تۇگە» دەپ ۇرسىپ جاتىر. ايتسە دە قولىنداعىسىن العانعا شار ەتىپ جىلاعان بالانى اينالىپ-تولعانىپ ىشتەي الدەنەلەردى ايتىپ، جەرگە تۇكىرىنە اجاربيكەگە: — تەزدەن ومىراۋىندى ەمىز، — دەپ اقىلعا شاقىردى. انانىڭ اق سۇتىنەن اسقان نە بار دەيسىڭ بۇل دۇنيەدە، جانە عانا ەشنارسەدەن حابارسىز جاقسى مەن جاماندى ايىرا بىلمەيتىن بەيكۇنا ءسابي، قازاق اتاڭ حارام سانايتىن تىشقاننىڭ شاقالارىن اۋزىنا سالىپ، تىرىدەي جۇتىپ قويا جازداسا، ەندى ەش تەڭدەسى جوق اناسىنىڭ اق ءسۇتىن قوماعاينالا ەمىپ جاتىر. — ءتىپا، ءتىپا اللا ءوزى ساقتاسىن ءتىل كوزدەن. امان جۇرسە ءبورىقۇلاعىم اڭشى بولادى ەكەن — دەپ ءداۋ اپاڭ ىرىم قىلىپ، تاعى دا ۇيدەگىلەردەن اينالدىرا ساداقا شىعاردى. تورعاي بالاپاندارىن تاسىپ كەتكەنشە قۇبا جون، ەن جايلاۋدا كوشە الماي جۇرتتا قالعان قوس ۇيدەگىلەر ەكى اپتا وتكەننەن كەيىن، كۇزەۋلىككە ەڭكەيىپ ەل قاراسىن كوردى.
***
قازاننىڭ قارا قاتقاعى باستالعاننان بەرى قوس بولتىرىكتىڭ ءجۇنى جەتىلە ءتۇسىپ، ۇرىكوزدەنىپ تاۋ جاققا قاراپ ۇلۋىن مولايتقان. ءبورىقۇلاقتا بۇلاردان قالماي تەز ەرجەتەيىن دەگەندەي اپىل-تاپىل اياعىن باسىپ جۇرەتىن بولعان. قاسقىربايدىڭ كەۋدەسىندەگى كىرىل، ءيا ەلدىڭ ايتۋىنشا ارىلى كۇشەيىپ جان توسگىسىز دەرتكە اينالعان. قىلىشىن سۇيرەتكەن قىتىمىر قىستىڭ باسى دا،ەن جايلاۋ،جون جوتادان كورىنىپ، بەستاڭىر مۇزداقتارى اق كورپەگە ورانىپ سۇستانا تۇسكەن. جاز بويى سۋىر ەتىمەن اسىراپ كەلگەن قوس بولتىرىككە جەم تابۋ دا قيىنداپ بارا جاتىر. ەكى ءۇيلى جان مەن قوس بولتىرىكتىڭ ەندىگى سەنەرى جالباي عانا. ءداۋ اپاڭنىڭ دا جالعىز ۇلىنىڭ دەرتىنەن ۋايىمى كوبەيىپ، نامازىنىڭ سوڭىنان جالعىزىنا جار بول دەپ دۇعا تىلەك تىلەپ كوپ وتىراتىندى شىعاردى. بۇل اۋىلعا ات باسىن كوپ تىرەيتىن دوعانىڭ دا كەلىپ كەتۋى ازايىپ بارا جاتىر. ۇزىنقۇلاقتان ەستۋدەرىنشە بورىقۇلاقپەن جاستى بالاسى اۋرۋشاڭ، اۋزىنان سىلەكەيى اعىپ قيمىل قوزعالىسى ەسى ساۋ بالاعا ۇقساماي بارا جاتقان سوڭ اراق ءىشۋىن ۇدەتكەن دەسەدى. ءيا، ادام دەگەن قىزىلقۇرتتىڭ بايىبىنا جەتپەدىم دەپتى عوي جاراتقاننىڭ ءوزى. «ۇلدى بولدىم» دەپ قۋانىپ كوپكە دەيىن اراق ىشكەن سول دوعا ەندى، «ۇلىم اۋرۋ» دەپ سىلتەيتىندى شىعاردى دەپ جاعاسىن ۇستاستى جۇرت. ادامدى ولتىرەتىن قانقۋ ءسوز عوي. قاسقىربايدىڭ ەسىنەن دە سول ەلدەن كوپ ەستىگەن ءسوز شىقپايدى. بورىكيەسىنە جولىققان... ال، وسىنداي جەل سوزگە ماي تامىزىپ ءوربىتىپ اكەتەتىن ءار زاماننىڭ ءوز سۋدىراحمەتى بولادى راس. ءۇش ويعىر ولكەسىنە ايگىلى تۇرعىن دەگەن كەزبەاياق، وتىرىكتى شىنداي قىپ سوعاتىن ادام بار ەدى. سول تۇرعىن قاسقىربايدىڭ قاتتى اۋىرىپ ارسى-كۇرسى بوپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. ناۋقاستىڭ كەۋدەسىنەن قاسقىردىڭ ۇلىعانى ىسپەتتى وزگەشە ءبىر ءۇن ەسىتىپ، جان جاعىنا جالتاقتاي قاراپ وتىراتىن ادەتىمەن تەزدەن جونەلىپ باسقا اۋىلعا جاڭالىق قىپ جەتكىزگىسى كەلەدى عوي باياعى. سول زامات اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ جۇرگەن ءبورىقۇلاقتىڭ بورىگە ۇقساس قۇلاعى مەن كوكپەڭبەك كوزىن كورە سالا ادام قاسقىرلار، ناعىز ادام قاسقىرلار، بۇلار تۇقىمىمەن قاسقىرعا اينالىپ كەتكەن ەكەن دەپ قۇيىلعان شايدى دا شالا ءىشىپ وزگەلەرگە تەزدەن تۇزدىقتاپ جەتكىزۋ ءۇشىن اتتانىپ كەتەدى. «ويباي، قاسقىربايدىڭ بالاسى قاسقىرعا ۇقساپ تۋىپتى، ال قاسقىربايدىڭ ءوزى كەيدە ۇليدى ەكەن، ادام بارسا جاقتىرماي ىرىلدايدى ەكەن» دەگەن قاۋەسەت ەل ىشىنە تارادى دا كەتتى. ءداۋ اپاڭ جالعىزىنا جاراتقاننان جاردەم تىلەپ، جۋىق ماڭداعى باقسى بالگەر ەمشى دومشىنىڭ ءبارىن الدىردى. اراساننىڭ سۋىن ىشسە جازىلادى، قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىن قايناتىپ ىشسە جازىلادى دەگەن سوڭ ءبارىن دە ىزدەتىپ ىشكىزگەنىمەن شيپا بولمادى. قاسقىربايدىڭ ناۋقاسى كۇشەيىپ، تىنىسى تارىلىپ: «ا ا ا ۋ ۋ ۋ ھ،ا ا ا ۋ ۋ ۋ ا ا ا ھ ر ر ر»، -دەپ ءبورىنىڭ ۇلىعانى، جاۋىنا دوڭ ايبات شەككەنىنە ۇقساس دىبىستار شىعارىپ جاسى كەلگەن اق باس انانىڭ ساي سۇيەگىن سىرقىراتتى. قايتەيىن، نە جازدىم جاراتقانعا،تىشقان مۇرىنىن قاناتقان جان ەمەن، تورعاي ەكەش تورعايدىڭ بالاپانىنا دا ءزابىر جاساتپاي ەلسىز جايلاۋدا ەكى اپتا وتىرىپ كەلمەدىك پە؟ «و،ءتاڭىرىم، ۇلىما ءوزىڭ شيپا بەرە گور، — دەگەندە كوكىرەگى قارس ايىرىلدى.سوڭعى كەزدە تيىشسىز ءبورىقۇلاققا دا قاراۋلارى ازايىپ كەتكەن-دى. جالبايدىڭ جۇگەرمەكتەرى جەتەكتەپ كەتىپ، جىعىپ الىپ شەشەسىنەن ۇرسىلىپ ازان-قازان بولىپ جاتسا دا، جەتىگە كەلگەنشە جەردەن تاياق جەيدىنىڭ كەرىمەن اسا ءمان بەرىپ كەتپەگەن. تەك ولارعا «قازىقتاعى بولتىرىكتەردىڭ قاسىنا تاياتپاڭدار»، — دەپ تاپسىرعان. جالبايدىڭ كەلىنشەگى زيباش تا وتە بالاجان ادام. ءبورىقۇلاقتىڭ جۇرگەن تۇرعانىن قىزىق كورىپ، كوبىندە بالالارىمەن بىرگە ەرمەك ەتەدى. زيباشتى كورگەندە ءبورىقۇلاقتا جابىسىپ قالمايتىن بولعان ارتىنان. بۇگىندە سول قاسقىربايدىڭ كەۋدەسىنىڭ كىرىلى كۇشەيىپ جان تاپتىرماي جاتقان سوڭ بالالار ويناتسىن دەپ ءبورىقۇلاقتى ۇيىنە كوتەرىپ الىپ كەلگەندى. كۇن كوزى اشىلىپ، نەشە كۇننەن بەرى اسپاندى تورلاعان سۇرى بۇلت اۋىل ۇستىنەن اۋلاققا كەتكەن-دى. جايدارلى جاز قايتا اينالىپ كەلگەندەي جان-جانۋار ماسايراپ، كۇننىڭ كوزىنەن قۋات الاتىنداي سارى دالانىڭ قۇشاعىنا ساعىنىشتارىن ءسىڭىرىپ، كۇز بوياۋىن قوندىرىپ، دالا توسىنەن مارقادام تابۋدا. سىبىرگە جاقىن ورنالاسقان ءۇش ويعىر دالاسىنىڭ اۋا رايى دا قۇبىلمالى كەلەدى. جالبايدىڭ ءۇيى ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قاراسيراقتاردىڭ ۋ دۋىمەن بازارعا تولدى. ءبىرى ات بولىپ ءبورىقۇلاقتى ارقالاسا، ءبىرى قوزى بولىپ ماڭىراپ، ءبىرى لاق بولىپ سەكىرىپ قويلى اۋىلدىڭ كەشكى ازان-قازان بەينەسىن كەلتىرۋدە. وعان ءمان بەرىپ جاتقان زيباش جوق مۇرىنىنان پىسىلداپ ءوز شارۋاسىمەن ءوزى الەك. الدەن ۋاقىتتا ويىننان جالىقتى ما، جۇگەرمەكتەر تىسقا شىعىپ وينايىق دەستى. «قويساي، دالادان توڭاسىڭدار، ۇيگە ويناي بەرىڭدەر» دەگەن شەشەلەرىنىڭ ءسوزىن قۇلاقتارىنا ىلمەدى. ءبورىقۇلاق تا الگىلەرمەن بىرگە قوپاڭداپ تىستى كورسەتىپ سىلدىرماعى سىلدىرلاپ ەسىككە ۇمتىلعان سوڭ كوڭىلشەك زيباش: «ۇزاماڭدار تۇگە، ەسىك الدىنا ويناڭدار»، — دەپ مۇرىنىن ءبىر تارتتى. تىسقا شىققان سوڭ اق، ويىننىڭ كورىگى قىزا ءتۇستى. ەسىك الدىن شاڭداتىپ ءبىرى تالدى ات قىلىپ شاپقىلاسا، ءبىرى تاستى قوي قىلىپ ايدادى. تاستان قورا سالۋشىلار دا تابىلدى. ءبورىقۇلاق بولسا جەرگە اۋناپ قۇم ۋىستاعانىنا ءماز. ايەل ادامنىڭ شارۋاسى بىتكەن بە، زيباش ءوز ىسىمەن ءجۇرىپ تىستاعىلاردىڭ دالانى باستارىنا كوتەرگەن شۋىن ەلەڭ دە قىلمادى. ءبىر جىعىلىپ، بىردە ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ ۇيدەن ءسال اۋلاقتاعى بولتىرىكتەرگە تاياي تۇسكەن ءبورىقۇلاق شىنجىردا اينالاقتاپ تۇرعان قوس بولتىرىكتى كورىپ قۋانىپ كەتتى. رياسىز ءسابي وزىنە جەپ قويارداي بولىپ تىكسىنە قاراعان قانقۇيلى كوككوزدەردى اڭعارمادى. اعالارىنىڭ ات قىلىپ ارقالايتىندارى ەسىنە ءتۇستى مە، كىشكەنتاي قولدارى ەربەڭدەپ جۇندەرىن ۋىستاپ جۇلماققا اسىعىس العا ۇمتىلدى. سول ءسات الدەنەنى سەزگەندەي قاسقىرباي دا وڭ جامباسىنا قاراي اۋناپ ءتۇستى دە،ىزالى، بالكىم زارلى ءبىر ءۇن شىعارىپ ارىلعا باستى دەرسىڭ... ءبورى كيەسىنە جولىققان... دۇنيە شىر اينالىپ جۇرە بەردى ءبىر مەزەت... قىزىلقىپشالدىڭ قورىمتاستى قولاتىندا جاتقان ولەكشىن دە قاراشا ۇيدەگى ناۋقاستىڭ ءۇنىن ەستىدى مە ەكەن، تال تۇستە ۇلىپ تاۋ تاسقا مۇڭىن شاقتى. جەم ىزدەپ تۇرعان قوس بولتىرىك وزدەرىنە قاراي ەلبەڭدەي ۇمتىلعان ادام زاڭداس كىشكەنتاي ماقۇلىقتى جەپ قويارداي اۋىزدارىنىڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ وشپەندىلىكپەن تىستەرىن اقسيتتى. بورىلەر مەن بورىكتىلەردىڭ ۇرپاقتارى جەتپەي جاتىپ جەكپە- جەككە بەل بۋىسقانداي. بولتىرىكتەردىڭ سۇپ سۋىق كوك كوزدەرىنەن بالەم سەنى مە،تۋماي جاتىپ ەنە سۇتىنەن، انا ماحابباتىنان ايىراتىنداي نە جازىعىمىز بار ەدى؟ ءبىز مىناۋ الەمگە كەلگەندە جون جوتا ەن دالانى تىمباي جورتۋ ءۇشىن كەلگەنبىز... ءبىزدىڭ ءتاڭىرىمىز بىرەۋ-اق، ول تەك كوك پەن جەردىڭ بارلىق جاراتىلىس اتاۋلىنىڭ كورىنبەيتىن قوجاسى، تىلسىم كۇش يەسى كوك ءتاڭىرى عانا. ءبىزدى سول ەركىندىگىمىزدەن ايىرىپ تورداعى توتىداي كۇن كەشتىرگەن سەندەرسىڭدەر ادامدار. اي ورتاق، كۇن ورتاق، جاقسى ورتاق. سول سياقتى مال دا ورتاق داۋلەتىمىز بولۋعا ءتيىستى عوي. ال، سەندەر سول قولدارىڭداعى از مالعا بولا، سوڭىمىزعا ءتۇسىپ قىرىپ جوياسىڭدار. اتىڭدار، اسىڭدار ءبىز كىنالى-اق بولايىق، جارىق دۇنيەنى كورمەي جاتىپ، انا ماحابباتىنان ماقۇرىم ەتىپ ۇيادا جاتقان كەزىمىزدە الىپ كەلىپ ازاپتايسىڭدار. بۇلارىڭ ەندى ۇرلىققا دالىرەك ايتساق توناۋشىلىققا جاتپاي ما؟ وزدەرىڭنىڭ باۋىر ەتتەرىڭ بالالارىڭدى وزدەرىڭ ىسپەتتى زورەكەرلەر ۇرلاپ كەتىپ اتا-انانىڭ ىستىق ىقىلاسىنان ايىرسا ومىرلىك وكىنىش ارقالار ەدىڭدەر عوي! ءبىز سەندەرگە نارازىمىز ادامدار. انتەك قولدارىڭدا شوشايعان سۋىق قارۋلارىڭ بار. ايتپەگەندە ەكى اياقتى مەن ءتورت اياقتىنىڭ قيان-كەسكى جەكپە-جەگىندە كىمنىڭ جەڭەرى تاڭىرگە ايان بولار ەدى! كەك الامىز، ءيا ءالىمساقتان بەرى الا الماي كەلە جاتقان قاندى كەگىمىزدى قۇددى ءوزىمىز سياقتى مىناۋ كىشكەنتاي سابيلەرىڭنەن الىپ، كۇللى بورىلەر الدىندا ەكى اياقتىلاردان ءزابىر كورگەن بارلىق ءتورت اياقتىلار الدىندا ابىرويىمىزدى اسىرىپ ەر ولىمىمەن،ءتۇز تاعىسى ءبورى ولىمىمەن كوز جۇمامىز... جوندارى كۇجىرەيىپ كوزدەرى قانتالاپ ازاننان بەرى جەم جەمەي اش تۇرعان بولتىرىكتەر جاس نارەستەنى باس سالماققا دايىن تۇر.
ا ا ا ۋ ۋ ۋ،الىستان تىم الىستان ءجۇز شاقىرىمداي جەردەگى تاۋ قولاتىنان ولەكشىننىڭ زارى تاۋ وركەشتەرىنەن اسىپ، ساحارا توسىندەگى بورىكتىلەردىڭ تۇتقىنىنا اينالعان قوس بولتىرىگىنىڭ قۇلاعىنا تالىپ جەتكەندەي.قاسقىر انا دا الدەبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي،بولتىرىكتەرىنىڭ ورنىن سيپاپ قالىپ قان جۇتىپ جاپا شەككەن بەس التى اي كولەمىندە تارتىلىپ قالعان ەمشەك ءسۇتى ءيىپ، ۇرلانعان بولتىرىكتەرىنىڭ ءدال قاي جاقتا ەكەنىن بىلمەسە دە ەكى اياقتىلارعا دەگەن اشۋ ىزاسىن كوككە قاراپ ۇلۋمەن ءبىلدىردى. تاۋ جاقتان ەستىلگەندەي بولعان تارعىل ۇنگە، تاعدىرىن تالقىعا سالىپ جاتقانداي بولتىرىكتەر دە ەمەكسىپ سايىن ساحاراعا، ابات جوندارعا دەگەن اڭساۋلارىن كەكپەن جۋۋعا كەلىستى.
قاسقىرباي ىڭىرانا بەزەكتەپ كەلەسى قىرىنا اۋنادى دا،ءتىسىن شاقىرلاتتى. «ا ا ا ھ،ۋ ۋ ۋ ھ ر». ءداۋ اپاڭ بالاسىنا جاردەم تىلەپ جانىن قويارعا جەر تاپپاۋدا. كەنەت جارتىلاي تۇرىلگەن تۇڭىلىكتىڭ اشىق تۇرعان جەرىنە ەكى تورعاي ۇشىپ كەلىپ قوناقتادى. ءجۇنى قالىڭ كادىمگى بوزتورعايلار. بىرەۋىنىڭ اۋزىندا تىستەگەن اعاراڭداعان الدەبىر جەمى بار. ءداۋ اپاڭ سىعىرايىپ جاقسى كورمەسە دە تورعايلاردىڭ شاڭىراققا قوناقتاۋىن جاقسىلىققا جورىپ،جابىققا ۇيا سالعان بوزتورعايلاردى ەسىنە الدى. الگى تورعايلار وسىنى كۇتكەندەي اياعىنا قىسقان اق جەمدى وتتىڭ باسىنا تاستاي سالىپ قايتالاي ۇشىپ كەتتى. قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەپ بىلەتىن سۇڭعىلا اجە تورعايدان تۇسكەن زاتتى بارىپ كورسە كىشكەنتاي عانا ساڭىراۋقۇلاق ەكەن. ءارى ۇستاپ، بەرى ۇستاپ تاڭدانا قاراپ وتىر ەدى، اجاربيكە: «اپا ونى نە قىلاسىز، تاستاڭىزشى ءارى»، دەپ زيانى تيەردەي اقىرىن كۇڭك ەتتى. كوپتى كورگەن قارت انا بەكەرشىلىكتە ەشكىم ەلەي بەرمەيتىن ساڭىراۋقۇلاقتى ءتاڭىردىڭ بۇيرىعىمەن شاڭىراقتان كىشكەنتاي عانا بوزتورعايلار اكەلىپ تاستاپ تۇر دەپ ۇعىپ، ەمدىك قاسيەتىن سىناپ كورمەككە ىدىسقا سالىپ ءبىر شىنىداي سۋ قۇيىپ قايناتتى دا ناۋقاسقا قالاقپەن ىشكىزدى.
جونىن كۇجىرەيتىپ دوڭايبات كورسەتىپ تۇرعان بولتىرىكتەردىڭ بەينەسى جاس سابيگە ءوزىن ەركەلەتىپ تۇرعانداي كورىنىپ جاقىنداي بەرگەندە اياعى الدەنەگە شالىنىپ ەتبەتتەي قۇلادى. ايتسە دە جىلاماستان ەڭبەكتەي جونەلدى دە بولتىرىكتەردىڭ سيراعىنان ۇستاماق بولدى. بولتىرىكتەر وزدەرىنىڭ ايباتىنان سەسكەنبەي اپىل-تاپىل قارسى جۇرگەن كىشكەنتاي ماقۇلىقتان كادىمگىدەي قايمىعىپ قالدى. عاجاپ، مىناۋ قۇرتاقانداي جاندىكتىڭ قۇلاعى، كوزى ءمۇبادا وزدەرىنەن اۋمايدى عوي. ۇقساستىق بولعاندا قانداي دەيسىڭ. توپ باستايتىن اباداننىڭ ءوزى مە دەرسىڭ؟ جاڭا عانا جەپ قويارداي بولىپ سەس كورسەتكەن بولتىرىكتەردىڭ ءجۇنى جىعىلىپ، قويدان قوڭىر، جىلقىدان جۋاس بولىپ، ەكى اياقتىنىڭ مىسى ابدەن باسىپ جەرگە اۋناپ قىڭسىلاي ەركەلەدى. بولتىرىكتەردىڭ بۇل قىلىعى سابيگە ءتىپتى قىزىق بولىپ كورىندى دە، بالا دا قاسقىردىڭ كۇشىكتەرىنىڭ ارەكەتىن قايتالاپ ولاي-بۇلاي دومالاپ بايلاۋداعى كۇشىك قاسقىرلاردىڭ اراسىندا ويىنعا ارالاستى. كوپ وتپەي بالانىڭ كىشكەنتاي قولى ءجۇنى جەتىلىپ، ۇلكەيىپ قالعان جەمسوعار اتانعان باسى باقىرداي بولتىرىكتىڭ ۇلپا جۇنىنە ىلىگە كەتتى.
جالپاقتىڭ بۇيراسىنان كەزىككەن قوياندى ءبىر وقپەن جامساتقان جالبايدىڭ قانجىعاسى مايلى ەدى. جول جونەكەي كەزىككەن دوعانىڭ بوسپە اڭگىمەسىنە ىقىلاسسىز بولسا دا قۇلاق اسىپ كەلە جاتقان. استىنداعى كۇمىسجال اتتى اڭعا عانا مىنەتىن قۇلا اتى دا اۋىلعا قاراي تەز جەتۋگە اسىققانداي شۇلعىپ باسىپ كەلەدى.
جەمسوعاردىڭ جەمساۋى بۇلك ەتە قالدى كەنەت. بالانىڭ قولى باتىپ كەتپەسە دە، جاس ءيىس اشوزەگىنە ءنار بەرەتىندەي اقىرىن جان-جاعىنا ۇرلانا قارادى دا،ۇزىن ءتىلىن سۋماڭداتا دايار اسقا سىلەكەيى شۇبىرىپ، بالانىڭ بەتىنەن جالاپ-جالاپ الدى. بالا بۇعان سىقىلىقتاي كۇلىپ، ەركەلەتىپ جاتىر دەپ ۇقتى. بۇنىڭ ءبارى قاس پەن كوزدىڭ ارالىعىنداي ۋاقىتتا ءوتتى. زيباش تا بالالار توڭىپ قالماسىن دەپ، اسىرەسە ءبورىقۇلاقتى ءوز ۇيىنە تابىستايىن دەپ سىرتقا شىققان-دى. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش ۇل ءوز الدارىندا ويىننىڭ قىزىعىمەن جەر قوزعالسا دا بىلەتىن ەمەس، ءبورىقۇلاقتى قاپەرلەرىنەن شىعارىپتى. كوزى اتىزداي بولعان زيباش: «قۇداي-اۋ، بالا قايدا!»، دەپ بەرەزەپ بولدى. زيباشتىڭ داۋىسىن ەسىتىپ ۇيدەن اجاربيكە دە جۇگىرە شىققان. ءۇش جۇگەرمەك «بىلمەيمىز ويناپ جۇرگەن جاڭا عانا» دەپ ىزدەسۋدىڭ ورنىنا جان جاققا قاشىپ بارادى. جوپەلدەمەدە بولتىرىكتەردىڭ قاسىنا جاس بالا بارا قويادى دەپ ەشكىم ويلامادى.ايەلدەردىڭ شۋىنان ءسال سەسكەنىپ قالعان جەمسوعار بالاعا ەندى اۋزىن سالا بەرىپ،قايتادان كوز الداپ ويناپ جاتقان كەيىپ تانىتتى. ساسقالاقتاعان انا جۇرەكتەر وزەن بويىنا قاراي جۇگىرىستى. ادامداردىڭ قاراسى سۋ بويىنا قاراي ۇزاي تۇسكەن سوڭ جەمسوعاردىڭ بوتەگەسى تاعى بۇلكىلدەپ بالاعا وقشا اتىلدى. موينىنداعى شىنجىرى اۋناپ-قۋناپ جاتقاندا قازىققا ورالىپ قالعان ەكەن، ابىروي بولعاندا جەتە بەرە وماقاسا قۇلادى. استىنداعى كۇمىسجال اتى ويناقتاي باسىپ جالباي دا اۋىلعا جەتىپ قالعان ەدى. الدىمەن ادەتتەگىسىندەي قاسقىردىڭ كۇشىكتەرىن ءبىر كورىپ، كوڭىلى جاينالعان سوڭ ۇيگە كىرەتىن. بۇل جولى قاسىنداعى دوعانىڭ ىعىنا جىعىلدى ما، اتتارىن ات اعاشقا بايلاعان سوڭ سەرىگىن ەرتىپ ۇيگە كىرۋگە اينالدى.ابدەن ىزاعا بۋلىققان جەمسوعار كوزى قانتالاپ دولدانىپ الدى.
قاسقىربايمەن جاستى دوعانى تىم جاراتىپ كەتپەسە دە جالباي ۇلكەندىگىنە قاراپ ۇيگە كىرىڭىز دەپ ەسىك اشىپ ءىلتيپات كورسەتتى. سول ءسات شار ەتكەن داۋىس ەسىتىلدى. بالاعا قايتادان اتىلعان جەمسوعاردى كورىپ قالعان جالبايدىڭ كىشكەنە ۇلى باقىرا جىلاپ ۇيگە قاراي جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. ءىستىڭ ءمان جايىنا جەتىپ ۇلگەرمەسە دە جالباي مەن دوعا ۇيگە كىرمەستەن قاتار جۇگىردى. اجاربيكە دە قۇسشا ۇشىپ تاياپ قالعان ەكەن. ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي جاس نارەستە كۇشىك قاسقىر اتىلا بەرە شار ەتىپ جىلاپ شوشىپ كەتىپتى. بالانى پەرىشتەسى قاقتى ما، جەمسوعار تاعى دا جەتپەي جاتىپ جەرگە ءدۇرس ەتىپ قۇلادى. بارىنەن بۇرىن جەتكەن جالباي بالانى جەردەن جۇلىپ الىپ كوكىرەگىنە باسا قويدى. قوس جانارىنان ۇرەي مەن قۋانىشتىڭ جاسى قاتار دومالاپ بورىمەن ويناعان بورىكتىلەردىڭ ۇرپاعىنىڭ كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتتى.
***
«التاي بەتىندە ماكلا دەگەن قۋ ادام بولىپتى» دەپ باستايتىن ءداۋ اپاڭ اڭگىمەسىن. قۋ، اڭقاۋ دەسە الداركوسە مەن قوجاناسىردىڭ قىلىقتارىن ەسكە الاتىن بىلايعى جۇرت ەلەڭ ەتە قالۋشى ەدى. سول ماكلا قۋدىڭ ەل اۋزىنان ەستىگەن ءبىر ەكى قۋلىعىن ايتىپ بەرەيىن دەپ سالالى تارامىس قولدارىمەن كيمەشەگىن تۇزەپ قويىپ تىڭدارماندارىن تامساندىرا ءتۇسىپ اڭگىمەگە كىرىسەتىن. «اعاجاي التايداي جەر قايدا-اي» دەپ ارمان قىلىپ ولەڭدەتىپ وتىراتىن بۇرىنعى وتكەن اقساقالدى اتالارىمىز بەن اقباستى انالارىمىزدىڭ ارمان مەكەنىندە بەگەن دەگەن بايدىڭ اكەسى دۇنيەدەن ءوتىپتى. بەگەن باي ءتورت تۇلىگى ساي دۇنيەگە كەندە ەمەس بولسا دا شىقبەرمەس شىعايباي سىندى قاراۋ،ساراڭ ادام بولىپتى. ەسىگىندەگى كەدەي كەپسەكتىڭ قاقىسىن ونشا-مۇنشا دۇرىس بەرمەيدى ەكەن. بايدىڭ ەسىگىندە ءبىرقانشا جىل جۇرگەن ماكلا قۋ، نە تويىپ تاماق ىشپەي، نە دۇرىس قاقىسىن الا الماي بايدان كەك الۋ جولىن ويلاپ جۇرگەندە، بايدىڭ اكەسى دۇنيەدەن قايتىپ، جەتىلىك ناۋقانىن وتكەرگەن سوڭ بەگەن باي ءبىر جۇمادا تاساتتىق بەرۋگە دايىندالادى. ازدا بولسا كەك الىپ، قاقى قايتارۋدىڭ ورايى كەلگەندەي بولىپ ماكلا قۋدا سول جۇمانى اسىعا كۇتەدى. ول زاماندا تاساتتىق بەرۋ ءۇشىن مول داستارحان، سابا تولى قىمىز، ءبىر قوي الىپ بارىپ ءقابىر باسىنا مولداعا قۇران وقىتىپ، اعايىن-تۋىس، دوس-جارانىنا تاراتادى ەكەن. «اسپاننان بىلعارى جاۋسا دا، قۇلعا وقشانتاي جوق» دەمەكشى سونشالىقتى اسپا توك تاماقتان ەسىكتەگى قۇلدارعا دانەمە دە تاتىرماي يگى جاقسى باي-ماناپتار وزدەرى ءىشىپ جەپ، ءولى رازى بولماي ءتىرى بايىمايدىنىڭ كەرىمەن ءبىر بورىشتان قۇتىلعانداي قايتادى ەكەن. ۋاعدالى جۇمادا ءقابىر باسىنا بايدىڭ توبى دا كەلەدى. ماكلا قۋدىڭ دا كوپتەن كۇتكەن ءساتى وسى ەدى. تاڭسارىسىمەن اق ماتاعا ورانىپ، بايدىڭ اكەسى جەرلەنگەن ءتورت قۇلاقتى قورعانعا كەلىپ جاسىرىنىپ جاتادى. مال تويىنعان كۇن جىلى كۇزدىڭ بولىپ تۇرعان كەزىندە بايدىڭ ءقابىر باسىنا كەلۋىن قورعاننىڭ ىشىندە اڭدىپ جاتادى. ساسكە ۋاقىتى بولعاندا بايدا جەتەدى عوي، ارتىنىپ-تارتىنىپ. الدىمەن ارۋاققا قۇران باعىشتاۋ ءۇشىن قاز-قاتار وتىرادى ءتىزىلىپ. جۇرتتىڭ الدىندا بەس التى قادامداي جەردە مولدا، ونان سوڭ جاقسى اكەنىڭ ارۋاعىنا دۇعا تىلەپ مولداعا ۇيىعان باي، ارتىنشا اعايىن-تۋىس، دوس-جاران ەر ادامدار، توپتىڭ ارتقى قاتارىندا اقجاۋلىقتىلار تىزەرلەي وتىرىسىپ بايدىڭ اكەسىنە مولدانىڭ باعىشتاعان قۇرانى قابىل بولۋىن ىشتەي تىلەسەدى. اعۋزى، بىسمىللامەن مولداەكەڭ باستاي بەرگەندە ماكلا قۋ قورعاننىڭ باس جاعىنداعى تەسىك كوزىنەن ءبىر ساۋساعىن شوشايتىپ شىعارىپ قالىپتى. ءسال ءمۇدىرىپ قالعان مولدا ەلەس شىعار دەپ اقىرىن تىزەسىمەن جىلجىپ ارتقا قاراي شەگىنشەكتەي بەرىپ قايتا جالعاستىرىپتى. اكەسى ءتىرىلىپ كەلەردەي بوپ وتىرعان بايەكەڭنىڭ كوزى دە وتكىر ەكەن، سۇق ساۋساقتى بايقاسىمەن جال ماجان ارتىنا سىرعىپ، مولدا جالعاستى وقىعان سوڭ ەلەس كوردىم بە، استاعپىراللا نە بولىپ كەتتى، ارۋاق پا دەپ ءوڭى قاشىڭقىراي ۇيىپ وتىرادى. مولدا بايعا، باي ارتىنداعىلارعا قاراپتى. سۇق ساۋساقتى بايقاعان ادامدار قاشۋدىڭ از اق الدىندا وتىرادى. قۇران وقىپ وتىرعاندا كۇلۋگە، سويلەۋگە،ت ۇرۋعا بولمايدى دەگەن شاريعات قاعيداسى بويىنشا ازەر شىداسىپ ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەپتى. مولدا ۇزىن سۇرەنىڭ ورتاسىنان استى-اۋ دەگەن كەزدە الگى شوشايعان ساۋساعىنا سۇق ساۋساعىن قوسىپ كوزدەن شىعارىپ قالىپتى قايتالاي. بۇل جولى ماناعىسىنان بەتەر ءمۇدىرىپ ارتىنا قاراي شەگىنىپ بايعا تاياي ءتۇسىپتى. بايەكەڭ مولدادان جىلدام ەكەن ارت جاعىنا قاراي شەگىنە ءتۇسىپ ءوڭى قۇپ قۋ بولىپ قاشۋعا ءداس قالادى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ اماناتىن ارقالاۋ وڭاي بولسىن با، مولدا ىلدا-دالدامەن قۇراندى سوڭىنا جەتكىزۋ ءۇشىن داۋىسى قوبالجىڭقىراي قايتا جالعاستىرادى. ادامداردىڭ كوبى نە بولىپ كەتتى دەسىپ، بويدارىن ۇرەي بيلەيدى. مولدا دا ۇرەيلەنىپ وتىرىپ سۇرەدەن الدەنەشە رەت جاڭىلىپ سۇرەنى اياقتاي بەرگەندە ماكلا قۋ ەكى ساۋساعىنا ءتىلىن قوسىپ جالاڭ ەتكىزىپتى. ونسىز دا قالشىلداپ-دىرىلدەپ ءوزىن زورعا تەجەپ وتىرعان مولدا ەسىنەن تانىپ قالادى. باي باستاپ وتىرعاندار ورە تۇرەگەلىپ، اس-سۋلارىن تاستاي سالىپ، اتتىسى اتىمەن، اتقا مىنە الماي قالعاندارى جاياۋ-جالپىلاي، تىم-تىراقاي قاشا جونەلىپتى. ابىروي بولعاندا تالىپ جاتقان مولدانى كوتەرە قاشقان ەكەن. ماكلا قۋدىڭ دا كۇتكەنى وسى ەدى، بايلار ۇزادى-اۋ دەگەن كەزدە قورعاننان شىعىپ، بەيىت باسىندا قالعان اس-سۋدى الىپ كەتىپ، كەدەيلەرگە تاراتىپ بەرىپ، ءبىر تويىپ جىرعاعان ەكەن.
«التاي بەتىندە» دەپ باستايتىن ءداۋ اپاڭنىڭ ۇزىنسونار قىزىقتى اڭگىمەلەرى ءبىر تۇگەسىلمەۋشى ەدى. مىنە سول ەسكىنىڭ كوزىندەي ءداۋ اپاڭ دا دۇنيەدەن قايتقالى ءبىرشاما جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالعان. تورعاي ەكەش تورعايدىڭ دا وبال سۋابى بار دەپ ۇياسىنا تيىسكىزبەي ارنارسەگە انالىق قامقورلىقپەن قارايتىن اسىل اناسىنىڭ ءقادىرىن باقيلىق بولعان سوڭ بارىپ ءبىراق ءبىلدى عوي، قاسقىرباي. وكپەدەن جابىسقان دەرتىن دە سول اناسى جازدى عوي، شاڭىراقتان تاستاعان بوزتورعايدىڭ ساڭىراۋقۇلاعىن قايناتىپ بەرىپ ءجۇرىپ. كىم ويلاعان... بۇل كىشكەنتاي عانا قۇستىڭ دا وزىندىك قاسيەتى بارىن. ساڭىراۋقۇلاقتىڭ ەمدىك قاسيەتىن دە كىم بىلگەن؟ ...بالكىم سول ءبىر جولى اناسىنىڭ ءتىلىن الماستان تورعايدىڭ ۇياسىن بۇزىپ كوشە جونەلگەن بولسا بۇلاردىڭ وتباسىنا نە جولىعارىن... ءبورىقۇلاقتى دا بولتىرىكتەردىڭ اۋزىنان تورعايلاردىڭ العىسى ما ەكەن قۇتقارعان... ءيا، مۇنىڭ كوكەيىنە تەرەڭ ورىن تەپكەن ەلدەن ەستىگەن سول ءبىر ءسوز، جىل وتكەن سايىن جاڭعىرىپ مازاسىن الۋدا. ءبورى كيەسىنە جولىققان... جالبايدىڭ اسىراعان قوس بولتىرىگىن دە سول ءۇشىن عوي، ەرتەڭ اتامىن ءجۇنى ابدەن جەتىلدى دەپ وتىرعاندا بوساتىپ جىبەرگەنى. ءسال دە بولسا ءبىر ۇيانى ءتۇپ تۇقيانىمەن قۇرتقان اكەسىنىڭ قاتىگەزدىگىن مەيىرىممەن جۋعىسى كەلگەنى مە ەكەن؟... الدە... ءبورىقۇلاقتان بورىلەرگە ۇقساستىق تاپتى ما؟ ...بۇرىن قاسقىر اتاۋلىنى قىرىپ جويعىسى كەلىپ تۇراتىن. سونىڭ بارىنەن ادا قىلعان نەنىڭ كۇشى، نەنىڭ قۇدىرەتى. ءوزى دە جەتە المايدى باعامىنا. تەك مۇنىڭ قۇلاعىنا بەس ءتاڭىر مۇزداقتارىنان تۇنىمەن ۇليتىن بورىلەردىڭ داۋىسى كەلەدى. كەيبىر تۇندەرى الدەنە شىداس بەرمەي تىسقا شىققاندا اي بەتىنەن ءبورىنىڭ بەينەسىن كورەدى. تاۋ قويناۋىنداعى كوكبورى اتاۋلى وسى بورىگە مۇڭدارىن شاعىپ جاتقانداي، بۇل دا قوسىلىپ: «و، كەشىر، كەشىرە گور، ءبورى كيەسى! — دەپ ءبىر تىزەرلەي وتىرىپ كوككە قولىن سوزاتىن.
ەل ىشىنە تاعى دا قاۋەسەت تارادى: «قاسقىرباي ءتۇن ورتاسىندا كوككە قاراپ ۇليدى ەكەن. ول ۇلىسا تاۋ بوكتەرىندەگى ءبورى اتاۋلى قوسىلىپ بىرگە ۇليدى ەكەن. سۇمدىق-اي، وسىلاردا قاسقىرعا ەرەكشە ءبىر جاقىندىق بار. اناۋ بالاسى قۇرعىر دا بالا بوپ ءبىر ويناعانىن كورگەن ەمەسپىز. ويىنى وسىلعىردىڭ ويىنى دا ءبىرتۇرلى قىزىق ەكەن. بىردە تەزەك تەرىپ جۇرگەن كورشى اۋىلدىڭ ون ءبىر، ون ەكىلەر شاماسىنداعى قىز بالاسىنىڭ قابىنا ءبىر دوربا تىشقان سالىپ جىبەرىپتى. الگى كىشكەنتاي قىز بالا بايعۇس قايدان ءبىلسىن، «اپكە قابىڭىز تولماسا اۋزىن اشىڭىز» دەيدى عوي باياعى. وزىنەن كىشكەنە جەتى-سەگىزدەر شاماسىنداعى جۇگەرمەكتىڭ اكەلىپ تۇرعانى تەزەك ەكەن دەپ قابىنىڭ اۋزىن اشادى عوي. سويتسە، قۇداي ساقتاسىن، جىبىرلاعان قالىڭ ءتىرى قارا تىشقاندى كورىپ، قىز بالا بايعۇس قابىن تاستاي سالىپ باجىلداپ ۇيىنە قاشىپ كەلىپتى. سونشاما تىشقاندى سۋ قۇيىپ ىننەن شىققان جەرىنەن ۇستاپ الىپ وزىنە شاق كىشكەنە عانا دورباعا سالىپ الا بەرگەن عوي. استاعىپىراللا، اقىرزاماننىڭ بالاسى دەسەيشى! ول، ول ما وسى بالادان قۇيرىعى قايقايعان يت اتاۋلى قورىققاندا ءۇي ماڭىنا جولاماي بەزىپ كەتكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. بالانى كورسە جىلقى اتاۋلى دا كىسىنەپ، وزىنە جاقىن تارتىپ تۇرادى ەكەن. قويشى ارى، قاسقىر ءيسىن سەزىپ پىسقىرىناتىن شىعار!»
«جەل سوقپاسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەمەكشى، جەتىدەن اسقان ءبورىقۇلاقتىڭ ىس-ارەكەتى راسىندا ءوزى قۇرالىپتى بالالارعا استە ۇقساماي بارا جاتقانىن بايقاعان اناسى ەلدىڭ ءتىلى تيمەسىن دەپ كيىمىنە ۇكى تاعىپ، ۇيدەن كوپ شىعارماۋعا تىرىساتىن. سوزگە ساراڭ، توماعا تۇيىق. يت اتاۋلىمەن ءوش. ماڭايعا كەلگەن يت اتاۋلىنى كورسە تاس لاقتىرىپ قۋىپ جۇرەدى. قۇتجول دەگەن وزدەرىنىڭ اسىراعان ءيتى دە بەزىپ كەتتى اقىرى. كوبىندە تاستى تۇرعىزىپ قويىپ نىسانا قىلىپ وينايدى. ءۇش جاس شاماسىنداعى كەزىندە جاڭا تولدەگەن قويدى ەمىپ جاتقانىن كورىپ زيباشتىڭ تاڭقالعانى بار. ءداۋ اپاڭنىڭ بار كەزى بولاتىن. «بالانى قانداي جاعدايدا بەتىنەن قاقپاڭدار، الايدا ەل كوزىنەن اۋلاق ۇستاڭدار» دەۋشى ەدى جارىقتىق. «ماعان وسىنداي پىسىق ۇل بەرمەدى عوي جاراتقان» دەپ اراقكەش دوعانىڭ ءداۋ اپاڭنان ۇرسىلعان جەرى بار. تاۋدىڭ ۇلى تاۋعا قاراپ وسەدى. ماڭگى مۇز قۇرسانعان ءۇش ويعىر مۇزداقتارى ءبورىقۇلاقتىڭ تەز ەسەيۋۋىنە اسەرىن تيگىزدى.
***
قىزىلقىپشالدىڭ قىراتىنداعى قاسقىر سوقپاسىمەن قوس ءبورى جورتىپ كەلەدى. الدىندا ارلانى، سوڭىندا ىلە شالا شۋلانى قالىس قالمايىن دەگەندەي ءتىلىن سالاقتاتىپ وكشەلەي تۇسۋدە. مۇزتاۋدىڭ قاسقىرلارى اتانعان ايگىلى، توپ باسشىسى ابادانى ەدى بۇلار. بيىل ايگىلى مۇزداقتارعا قار قالىڭ تۇسكەن. قارادارا، قىزىلكەزەڭ باستارى مۇزتاۋمەن ۇشتاسىپ اق سۇڭگى قارعا اينالعان. جاز بويى سۋىر ۇستاپ جەپ ،قوراعا ءتۇسىپ قارىندارىن قامپايتىپ كەلگەن توپ، قىس تۇسە سالىسىمەن ولجا ايىرىۋ جولى قيىنداي تۇسكەسىن وتارداعى جىلقىعا اۋىز سالعان. الدىمەن ءۇيىردىڭ شەتىنە شىققان تاي-قۇنانداردىڭ تاڭىنان تارتسا، دانىگە كەلە قۇر اتتاردىڭ ءوزىن جارىپ كەتىپ ءجۇردى. جىلقىشىلار قانشاما رەت سوڭدارىنا تۇسكەنىمەن اككى قاسقىرلار الدىرمادى. قاسقىر تۇراقتارىنا ۋ سالىپ، قاقپان قۇرعانىمەن ناتيجە شىقپادى. بۇل توپتىڭ ۇنەمى الدىندا جۇرەتىن باسى باقىرداي، ۇلكەندىگى تايىنشاداي سۇرى ارلان جايلى جىلقىشىلار تاڭدانا ءسوز قىلىساتىن. ونىڭ قارعا تۇسكەن ءىزىنىڭ ءوزى باسقاسىنان ەرەكشە، تايعا تاڭبا باسقانداي بولىپ جاتىر دەستى. وسى بەتتەن كورگەن قاسقىرىمىز ەمەس، جازاتىر ياكي رەسەي شەكاراسى جاقتان كەلگەن تارىزدىدەپ جورامالداۋشىلار دا تابىلدى. ەلدىڭ اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىنە اينالعان توپ باسشىلارى سوقپادان وتىسىمەن، ءبورىسىرعاققا از ايالداپ قايتالاي جورتتى. الدارىنداعى ۇشپادا شاقىرۋ تاس بار. ونان ءارى اسىپ تۇسسە، جالپاقتىڭ مويناعى دەگەن الاسا جايدىم بەلەگىر باستالادى دا مالشىلاردىڭ قىس قىستاۋى كەزىگە باستايدى. الاسا مويناقتاعى مىقتىڭ ءۇيى قاي زاماننان قالعان بەلگى ەكەنىن كىم ءبىلسىن، وتكەن كۇننەن ءبىر سىر شەرتىپ تۇرعانداي. نە تۇركى ءداۋىرى، نە شىڭعىس شاپقىنشىلىعىنىڭ ءىزى مە ەكەن؟ قاسقىرلار ءۇشىن ءبارىبىر. ادامداردىڭ مالىمىزعا تيىسپەسىن دەپ بۇلاردىڭ جولىنا ۇيگەن كەدەرگىسى ىسپەتتى سەزىلەدى. ءار قىرات، ءار بەلەڭ سايىن سەرەيگەن سىنتاس، شاقىرۋ تاستارعا كوزدەرى قانىق بولىپ كەتكەندەي ەلەڭ قىلماي جورتا بەرەدى،جورتا بەرەدى. وتكەن تۇندە ادەتتەگىدەي اقشوقى باۋرايىنداعى جىلقى وتارىنا شابۋىلداماق بولعان. زاپىس بولعان جىلقىشىلار ءۇيىردى كوز جازدىرىپ كەتىپتى. قوس كوكجالدىڭ بۇگىنگى جورتۋلارىنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بارداي. جاۋگەرشىلىك زامانداعى شولعىنشىلاردىڭ بەينەسىن ەلەستەتەدى. ءتۇز تاعىلارىنىڭ تىمباي جورتۋلارىنا اق كۇپسىك قار زيانىن تيگىزەر ەمەس. اش قارىندارىن اقشا قارمەن باسقىسى كەلگەندەي شاقىرۋ تاسى بار ۇشپادان اسقاننان كەيىنگى ويپاتقا اۋناپ-اۋناپ الىستى. قىزىلقىپشالدىڭ بۇل قيا بەتىنە قار وتە قالىڭ تۇسكەن جىلدارى ادام بالاسىنىڭ اياعى جەتە قويمايدى. قاسقىرلار ءۇشىن قولايلى. ايتسە دە تاۋ سىرىنا قانىق جانسەبىل اڭشىلاردان ساقتانباستارىنا بولمايدى. «ءيتتىڭ يەسى بولسا ،ءبورىنىڭ كيەسى بار» دەگەن ءسوز شىندىققا ساياتىنداي. سوڭدارىنان تۇسكەن تالاي اڭشىنى سان سوقتىرىپ كەتكەن اككى قاسقىرلارعا اۋىل توڭىرەگىنەن دە ولجا ايىرۋ قيىنعا تۇسپەي ءجۇر. سوڭعى كەزدە اتىنىڭ جالى كۇمىستەي بوپ جارقىلداعان قۇلا اتتى اڭشىنىڭ توپقا ءقاۋىپ ءتوندىرۋى توپ باسشىسى ابادانعا ۇناماعان. اڭشىنىڭ سويىلىنان،اجالدىڭ قۇرىعىنان قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى جۇردەك قۇلانىڭ كوزىن جويۋ ەدى. ابادان قۇلا اتقا جەرىك اسىن جەيتىندەي بوپ قۇمارتقان-دى. سوسىن اناۋ اياعى بالعاداي، ءاپايتوس قارا توبەتتىڭ موينىن بۇراپ، بۇلكىلدەي اققان قىزىل قانىنان قوماعاينالا جۇتىپ ءلاززات الار ما ەدى، شىركىن!... ولاي بولعاندا سوڭىنان ەرگەن الىنباس قامالداي بىرلىگى بەكەم توپ الدىندا، كۇللى كوكبورىلەر الدىندا ابىرويى ارتىپ اباداننان شەرىگە اينالار ما ەدى مۇمكىن!... «قايدا بارساڭ قورقىتتىڭ كورى» دەمەكشى، كوزدەرىن اشپاي جاتىپ قىر سوڭدارىنان قالماي ەدىرەيگەن انا بىرەۋ جالپيعان بورىگى جالپ-جالپ ەتكەن، بەتىنىڭ ءجۇنى تەكەنىكىندەي بوجبان قاراعا زاۋال توندىرسە اتتەڭ... سوندا بارىپ مىناۋ الەمگە ايگىلى بەستاڭىر مۇزداقتارىنان باستالعان اقباستى تاۋ جوتالارىنىڭ ەركىن جورتاتىن قوجاسى تەك عانا وزدەرى بولار ەدى عوي! ا ا ا،ۋ، ۋ،ۋ! كوك تاڭىرىسىنە مۇڭىن شاققانداي تالتۇستە ۇلىدى ابادان. ىلە-شالا جاعىمپازدانا ۇلىعان شۋلاننىڭ ءۇنى دە تاۋ قويناۋىندا زارلى ەستىلدى. اجالدىڭ قۇرىعىنا مويىنسال بولعىسى كەلمەگەن قوس قاسقىر كوپ ۇلىدى.
***
وبالى توبەدەگى قارا قوستاعى ەكى جىگىت جىلقىنى تەپسەڭگە قايىرماقتاپ تاستاعان سوڭ، باقىرعا اسقان جىلقى قۋىرداعىن تۇسكى استارىنا جەمەك بولىپ، باقىرشى بالانىڭ العاشقى تاماعىنىڭ ءدامىن كورمەككە ات تىزگىنىن قوسقا قاراي بۇردى. اعالارىنىڭ ازاننان ءاتۇستى ىستىق ىشپەي جۇرگەنىن كورىپ جانى اشىعان ءبورىقۇلاق تا جىلقى ەتىنەن مول تۋراپ، قارا قۋىرداقتى سولىمەن قايناتىپ باقىرعا اياماي-اق، مەلجەمدەتە سالعان. ۋىقتىڭ باسىن بۋىپ، كيىز تۋىرلىقپەن الدەنەشە قاباتتاپ وراعان شاكەنە عانا قارا قوستىڭ ءىشى قوسقا لايىقتالىپ جاسالعان شاپ شاعىن قارا پەشكە تولتىرا سالعان سيىردىڭ كۇزگى قاتتى سارى تەزەگىنىڭ قىزۋىمەن مازداي ءتۇستى. جاسى ون سەگىز، ون توعىزدار شاماسىنداعى ءتۇبىت مۇرتتى، ءتىسى ايقۇش-ۇيقىش، قاباعىنداعى تىرتىعى وزىنە جاستا بولسا ەرەكشە سۇس بەرەتىن بالاڭ جىگىت قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن تاۋتەكە جاعالى ىشىگىن شەشىپ جاتىپ: — وتتى جاعىسىڭ الەي ەكەن، تاماق ىستەگەنىڭ قالاي ەكەن سىناپ كورەيىك ىنىشەك، — دەدى بالاعا ىقىلاس تانىتا. — ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا دەگەن،سىناپ كورەيىك وندا، — دەپ كەتىك قارا دا كۇج ەتىپ، بەلىن بوساتتى. تۋمىسىنان سوزگە شورقاق بالا ءلام دەمەستەن سالقىنقاندىلىق تانىتتى. اندىگەندەگى قارا قۋىرداقتان قالاق تولتىرا اۋزىنا باسقان كەتىك قارا — اس ءمازىرى جامان ەمەس، الايدا قوس تىرلىگىنە كوندىگە الار ما ەكەنسىڭ، شىراق؟ بىرەۋدى قۇداي قاڭعىرتادى، بىرەۋ قۇدايعا بولماي ءوزى قاڭعىرادى دەگەن راس تا. ءبىز امالسىز جىلقى كەزەگى كەلگەن سوڭ،جاتىرمىز عوي مۇندا، اق قار، كوك مۇزدا. سەن بولساڭ اتا-اناڭدى جىلاتىپ، كۇشپەن تىلەنىپ كەلدىڭ تەمىرلانعا قارا تارتىپ. ءاي، وسى بوقمۇرىندار جىلقى كۇزەتىنە جارايتىنداي بولسا، نە جولاسىن بىزدەرگە؟ — دەدى ءسوز تاپقانداي قارقىلداي كۇلىپ، بالانىڭ شامىنا تيە. — اتىڭدى بەر، جىلقى ەمەس قاسقىر بولسا دا قايىرىپ كەلەيىن، — دەدى بالا جۇلىپ العانداي ىزبارلى. — ءو، ءو، ءوھ — دەپ تۇتىعا كەكەشتەنگەن كەتىك قارا قۋىرداققا قاقالىپ قالا جازدادى. — با-باتىرىن قاراي گور! — دەدى الدەن ۋاقىتتا. — بۇنىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى — دەدى تەمىرلان ءىنىسىن قوستاپ. — دوڭگەجات كورىنبەيدى عوي، — دەدى ىشتەي كەلىسپەسە دە كەتىك قارا ءسوز توركىنىن باسقاعا بۇرىپ. جالباي بالانى قوسقا جەتكىزىپ قاداعالاي تاپسىرىپ اتتانا بەرىسىمەن ءيتتىڭ اۋىلعا قاراي زىتقانىن بۇلار بىلگەن جوق.
***
بۇگىنگى ءتۇن قاسقىربايعا عاسىردان دا ۇزاق سەزىلىپ،تاڭ شەتىنىڭ سىزىلۋىن سارعايا كۇتتى. عاجاپ… مۇزتاۋدىڭ سىلەمى ۇزاي تۇسكەن سايىن، قاسقىرلار اۋىل شەتىنە تاياپ كەلىپ ولجا كۇتىپ ۇلىپ وتىرعانداي. بەكەر، بەكەر-اق، جىبەرگەن ەكەنمىن! ءبارىن باستاپ كەلگەن سول جەمسوعار بولماسىن؟ قويشى ارى ساندىراقتاماي، ونان بەرى باقانداي ون ءتورت جىل ءوتتى عوي. ولگەن شىعار! ءبورى كيەسىنە جولىققان...
***
«بولتىرىگىن الما شۋلاننىڭ،شۇرقان سالار قوراڭا» دەگەن ماتەل راس بولىپ شىقتى. تولدەۋلىكتە العان ءتورت بولتىرىكتى تاعى دا ايىرىلىپ قالارمىن دەپ جالباي العاشقى سونار وتىسىمەن-اق، اتىپ تاستاعان ەدى.سونىڭ كەسەپاتىن مىنە بۇگىن كورىپ وتىر. وزىمەن بىرگە جاساسقان سوعىمعا سويۋعا ءبىر جىل بولسىن قيماي قويعان كۇمىسجال ارعىماعىن قاسقىر جارىپ كەتىپتى. جەتكەن ەكەن دەپ كۇبىرلەدى ۇيدە وتىرىپ قاسقىرباي. قاسقىر اتاۋلىنى قىرىپ جوياتىن بولىپ كىجىندى جالباي. مال اشۋى ۇيدە ومالىپ وتىرۋعا جول بەرمەي قويتورىنىڭ بەلىنە ەر سالعان جالباي بىرەۋدەن ەكەۋ جاقسى دەمەكشى ازدا بولسا اڭكوستىگى بار دوعانى ەرتىپ الماق بولىپ جاماتى باسىن ورلەدى. بۇل كۇندە ونىڭ قاراسيراقتارى ىلىككە جاراپ، مالدان قولى بوساپ قالىپ ەدى. اسىرەسە جەلكە شاشىن شوقپارداي قىلىپ وسىرگەن تەمىرلانى وجەت بولىپ ەرجەتتى. جىلقى قوسىنا شىققالى دا بىر-ەكى جىلدىڭ جۇزىنە اينالدى. دوعا ءتور الدىندا جۇقا گازەتكە وراعان تەمەكىسى سالاقۇلاش بولىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كوك ءتۇتىن قىلىپ مورلاتا قۇشىرلانا سورىپ جاتىر ەكەن. تاۋ قۋىسىنداعى توبەسى الاسا ءبىر بولمەلى ءتورتبۇرىش تامنىڭ ىشىندەگىلەردىڭ كەيپىن اڭعارۋ وڭايعا تۇسپەدى. امان-ساۋلىقتان كەيىن وتباسىندا بۇعان ىرجالاقتاي كۇلىپ وتىرعان ون بەستەر شاماسىنداعى بالا جىگىتتىڭ نىسپىسىن كورىپ جۇرەگى شىمىر ەتتى. «اللا، جاراتقان اي، اۋىش ەكەن عوي. و، توبا ءوزىڭ ساقتا»، — دەپ كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. جالبايدىڭ بەت الپەتىنەن الدەنەنى بايقاعان دوعا قىرىستانا قالدى. شاي ءۇستى جالبايدىڭ بۇيىمتايىن ءبىلىپ: — قاسقىر جارسا قارىمتاسىن قايتارعانى دا، — دەپ ءبىر قويدى. دوعانىڭ ۇزاقتى كوزدەيتىن اڭشى مىلتىعىنا قىزىققان جالباي: — ءسىز بەن ءبىزدىڭ ورتاق جاۋىمىز بولىپ تۇر عوي وسى ءباتشاعارلار، مالىمىز امان بولسىن دەسەك بىرلەسىپ كوزىن جويايىق، — دەپ ءوتىندى. قايتالاي قولاقپانداي قىلىپ تەمەكى وراعان دوعا: «ەلگە ۇقساپ قولعاناتى ساي ەرىگىپ جۇرگەمىن جوق»، — دەپ جولسەرىك بولۋدان باس تارتتى. قويتورىنىڭ بەلىنە قونجيعان جالباي امالسىزدان وبالى توبەدەگى جىلقىشىلار قوسىنا جول تارتتى. ارتىنان سۇلكەكتەي ەرگەن دوڭگەجات قوسقا تاياعاندا قىڭسىلاي ءۇرىپ شەگىنشەكتەي بەردى. ءبورىقۇلاقتى كورسە يت اتاۋلىنىڭ قىڭسىلاي قاشاتىنىنا جالباي ءىش تارتتى. كەشە عانا ءوزىن قوسقا جەتكىزىپ تاستاپ قايتقان كوكەسىنىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ بالا جاقسىلىققا جورىمادى. اۋرۋشاڭ اكەسىنە بىردەڭە بولماعان شىعار دەپ ىشتەي ۋايىمدادى. دوڭگەجاتتىڭ كوزكورىم جەردەگى بەلەگىردە ارى-بەرى جوق اينالسوقتاپ جۇرگەنىن كورىپ زىعىرى قاينادى. موينىن بۇرار ما ەدى! ...كوزى شىراداي جانىپ شيىرشىق اتتى. كەنەت ءتىسى قىشىپ، قۇلاعى ەلەڭدەدى. بالا مۇنىڭ ءبارىن ءوزى دە اڭعارمادى. تاڭەرتەگىسىن جەل قاققان قىراتتان ەرمەككە از تەزەك تەرگەن ەدى. جولدا بەلدى اسىپ جوسىعان قوس قاسقىردىڭ ءىزىن كورگەن. تەزەگىن تاستاي سالا سوڭدارىنان ءتۇسىپ القىمدارىن ەزگىسى كەلىپ كەتكەن. «جالباي كوكەمنىڭ كۇمىسجالى سىندى جۇيرىك اتىم بولسا عوي» دەپ قيالداپ ەدى سوندا. ءوزىنىڭ تەتە اعاسى تەمىرلاندى قاتتى قۇرمەتتەيتىن. «جىلقى ىڭىرتتەتۋگە كەتەرىندە قوس ماڭىنان ۇزاما، جوتادا قاسقىر قاتتى، اش قاسقىرلار مال تۇرماق ادامعا شابۋىلداۋى مۇمكىن دەپ تاپسىرعان. ءتىلىمدى الساڭ كەرويناعىڭمەن كۇندىز جىلقى قايىرماقتاۋىڭا رۇقسات بەرەمىن، الايدا ءبىر ەكى كۇن قوس تىرلىگىنە كوندىگىپ باقىر جاعالاپ، اس قامداي تۇراسىڭ» دەگەن ەدى.
بەس جاسىنان باستاپ تاي-قۇنانعا ءمىنىپ تەپەكتەسە، ون جاسىنان اساۋ تايدىڭ جىنىن قاعىپ باستىقتىرىپ ءجۇردى. ءبورىقۇلاق مىنگەن جىلقى وزىنەن ءوزى جۋاسي باستايدى، جەل تاقىم، وسى بالانىڭ تاقىمىندا قاسيەت بار دەستى جۇرت. ون ءۇش جاسىنان مىلتىققا اۋەستەنە باستادى. جالبايدىڭ مىلتىعىمەن سۋىر، تاراققۇيرىق سياقتى ءىن ساقتاعىش اڭداردى اتقان وعى قۇر كەتپەي، اڭشى بالا اتاندى. دەي تۇرعانمەن قاسقىرباي مەن اجاربيكە ازار دا بەزەر بوپ مىلتىق ۇستاۋىنا ريزاشىلىق تانىتپادى. ايتسە دە اڭعا دەگەن قۇمارلىعى جىل سايىن ارتىپ، العاشقى قار تۇسىسىمەن-اق، تۇلكى، قارساققا قاقپان قۇرىپ، قانجىعاسى قۇر قايتپاي اڭكوستىگى ەل اۋزىنا ءىلىندى. ۇيدە وتىراتىن ءساتى نەكەن ساياق. كوبىندە ات بەلىنەن تۇسپەي تۇزدە ءجۇرۋدى ۇناتادى. ات ءۇستى اۋليە دەيدى عوي قازاق. جالعىز ۇلدارىن كوزدەرىنەن تاسا قىلعىسى كەلمەيتىن اكە-شەشەسى بالانىڭ تاعى بوپ ءوسۋىن قالاماسا دا، بەتىنەن قاعا المادى. بالانىڭ ون التى جاسقا شىعا بەرە جىلقى قوسىنا كەلۋىنىڭ ءمانى وسىنداي-تۇعىن. جالباي ءبورىقۇلاققا بۇگىن وسى قوسقا تۇنەپ تاڭبوزىمەن تەمىرلاندى ەرتىپ قاسقىر قارايتىنىن ايتتى. قاسقىر دەگەندە بالانىڭ كوزى شىراداي جانىپ: — كوكە تاڭەرتەڭگىسىن تەزەك تەرىپ ءجۇرىپ، جايلاۋدىڭ جونىنا قاراي جورتىپ وتكەن قوس قاسقىردىڭ ءىزىن كوردىم. مەنى ەرتىپ الىڭىزشى ءدال ۇستىنەن تۇسىرەيىن، — دەپ ءوتىندى. جالباي از-كەم ويلانىپ قالدى. بالانىڭ كوڭىلىنە قاراپ ەرتىپ الايىن دەسە اعا-جەڭگەسىنەن رۇقسات العان جوق. ەرتپەيىن دەسە بالانىڭ كەسەك ءبىتىمى، بالادان گورى ءتۇبىت مۇرتتى بوزبالالارعا ءتان مىنەز قۇلقى، سەن تۇر مەن اتايىن دەپ تۇرعان شىراداي جانعان كوكپەڭبەك كوزىنەن اڭعا دەگەن ەرەكشە اڭعارىمپاز قۇمارلىعىن كورىپ جوق دەي المادى. «قاسىمنان ءبىر ەلى قالمايسىڭ» دەپ ەسكەرتتى. جىلقىنى ىڭىرتتەتىپ تاستاپ جىگىتتەر كەلگەن سوڭ اس-سۋلارىن ءىشتى دە تاڭعى جورىققا ازىرلىكتەرىن جاساپ كوز شىرىمدارىن الۋعا قوس تورىنە جانتايدى.
«قايتا شاپقان جاۋ جامان» دەگەندەيىن، جەرىك استارىنا قول جەتكىزگەن قوس ءبورى كەك الۋ ءۇشىن اۋىل توڭىرەگىنەن ۇزاپ كەتپەگەن. قاسقىرلاردىڭ ءىزىن قۋىپ بالا جۇرە بەرگەن بولسا جالعىز مويناق اسپاي جاتىپ قاراسىن كورەر ەدى. «بالىق ۇندەس،باقا تىلدەس». قۇددى وزدەرى زاڭداس، ءبىراق قۇيرىعى قايقايعان سابالاق قارا توبەتتىڭ سوڭدارىنا ءتۇسىپ جاقىنداپ كەلگەنىن ءيىس سەزۋ جۇيەسى ارقىلى ما ەكەن، الدە قاسقىر سالاۋاتى جەڭدى مە سەزىپ قويدى. ءارى قوس توڭىرەگىنە جولاي الماي دوڭدە جاتۋى قاسقىرلاردىڭ شابۋىلداۋىنا قولايلى ءسات تۋعىزدى. ەل ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەن كەزدە قايتا سوققان. جاسى ەلۋدەن اسقان جالباي ۇيقىعا ساق ەدى. تاڭ شەتى سوگىلمەي ورنىنان تۇرىپ ىستىق قايناتتى. سوسىن تىسقا شىعىپ «دوڭگەجات، دوڭگەجات» دەپ ءىزشىل ءيتىن شاقىردى. ءبىراق بەكەردە ەركەلەپ موينىنا قارعيتىن ءيتى ماڭىنا جولامادى. ءبورىقۇلاقتان قورقىپ كەلە الماي جاتقان شىعار موينىنا ءجىپ تاعىپ ەرتىپ الايىن دەپ يت جاتقان مويناققا بەت الدى. قوس ماڭى شيىرلانعان قار قىزىل اسىقتان تومەن كەلىپ، جۇرىسىنە كەدەرگى كەلتىرە قويعان جوق. جەلتوقساننىڭ جەلى باتىستان باياۋ ەسىپ تۇر. اياز جوق بولسا دا،ۇسكىرىك كۇشىنە ەنىپتى. كۇن قىسقارىپ، تاڭ ۇزارا تۇسكەن كەز. ساعات تاڭعى التىدان اۋسا دا، جەر تولىقتاي كورىنە قويمادى. از جۇرگەن سوڭ يت جاتقان مويناققا دا ىلىنگەن ەدى. مولشەرلى مەجەگە كەلىپ ءيتىن داۋىستاپ تاعى دا شاقىردى. دوڭگەجات كورىنبەدى. اۋىلعا كەتىپ قالعان شىعار ەندى قايتايىن دەپ تۇرعاندا قارايعان نارسەنىڭ سۇلباسى كوزگە شالىندى. اسىعا ۇسىگە جەتكەندە كورگەنى — ءيتىنىڭ البا-جۇلبا، قاسقىر تالاپ ءولتىرىپ كەتكەن جەمتىگى بولدى. ءتىسى شاقىرلاپ، قاسقىرلارعا دەگەن كەگى تىپتەن ارتا ءتۇسىپ قوسقا كەلدى دە تەزدەن جولعا شىعۋعا قامداندى. جىلى كيىنگەن قوس اڭشى قىزىلقىپشالدى بەتكە الدى. ارتتارىنا ءۇش كۇن تۇسسەم دە كەك الماي قويمايمىن دەپ كىجىندى جالباي. قوس تارلانىمنىڭ تۇبىنە جەتكەن قانىشەرلەردىڭ كوزىن قۇرتپاي بايىز تابا الماسپىن. بالا توماعا-تۇيىق. سالقىن جىميدى. تاعدىردىڭ جازۋىنان كىم اسقان، قاسقىرلاردىڭ ءۇشىنشى قۇربانى بوپ كەتپەسىمىزگە كىم كەپىل؟ راسىندا اق قار، كوك مۇزدى ەن جوتا،قۇلاما قۇز ىشىندە بورىلەر مەن بورىكتىلەردىڭ بارىمتاسى، ياعني كەزەكتى كەك قايتارۋ ۇشىنگى شايقاسى بولعالى تۇر. ءبىرى ءىز جاسىرىپ تاعىعا ءتان ساقتىقپەن كوز جازدىرا وتىرىپ، وڭتايلى ۋاقىتتى پايدالانىپ تۇتقيىل شابۋىلداپ مال شىعىنداۋ ارقىلى قاسقىر سالاۋاتىن اسىرماق. ءبىرى قار ۇستىندەگى تايعا تاڭبا باسقانداي بولىپ جاتقان تاعىلاردىڭ ىزىنە تۇسە وتىرىپ، سۋىق قارۋ ارقىلى قورعاسىنمەن جامساتپاق. ءومىر مەن ءولىم جولىنداعى ارپالىس. بالانىڭ استىنداعى ات جۇردەك. قاسقىر كەزىگە قالسا وكشەلەي قۋۋعا جارامدى. شالدىڭ مىنگەنى قويتورى، مىڭ سالسا ءبىر باسپايدى. امالسىز اياق ىلاۋ قىلىپ كەلەدى. ەكەۋىنىڭ موينىندا دا مىلتىق بار. جالبايدىڭ باسىنداعى تۇلكى تىماعى بىلعارىمەن تىستالىپتى دا، دۋلىعا كيگەن باتىر ىسپەتتى باسىندا شوشايىپ كورىنۋدە. ءبورىقۇلاقتىڭ قارساق تىماعى، مالاقاي بورىكشە قىلىپ دوڭگەلەنە جاسالىپتى دا، بالاعا قۇپ جاراسقان-دى. ءىز بويىنشا قاسقىرلاردىڭ جاتقان جەرىنىڭ ۇستىنەن تۇسەمىز دەگەن اڭشىلاردىڭ جورامالى دالاعا كەتتى. وبالى توبەدەن اسقان قوس ءبورىنىڭ ءىزى تاۋ قىرقاسىنا شىققان سوڭ، مۇلدە باسقاشا سيپات الىپ شىم-شىتىرىق قالىڭ ىزگە قوسىلدى دا، تاۋدىڭ جەل قاققان كۇنگەي بەتتەرىنىڭ قارى جوق جەرىمەن جورتىپ ءوتىپتى دە، قاي باعىتقا كەتكەنىن اڭعارۋ قيىنعا سوقتى. قىزىلقىپشالدىڭ باسىن كەسىپ شىعىس جاق بەتىنە جورتىپ وتكەن بولسا، قۇلجاباسى، قاراتاس، قاققا، نە قىس ايى تۇرماق جاز ايلارىنىڭ وزىندە اتتى كىسى جول تاۋىپ ءوتۋى قيىنعا سوعاتىن قۇرساداق شاتىنا بوي تاسالاسا اڭشىلىقتان كۇدەر ۇزگەن ءجون. ەكىنشى باعىت وڭعا بۇرىلىپ تۋرا تارتا بەرگەن بولسا قاراقيا، ويعىر باسى، مۇزدىبۇلاق شاتىنا ءوتىپ كەتەدى. وندا دا قاسقىرلاردىڭ قاراسىن كورۋ قيىنعا سوققالى تۇر. ءۇشىنشى باعىت وسى قىزىلقىپشالدىڭ ءبىر ۇرى قالتارىسىنا ورىن تەبۋى ىقتيمال. ءماتقاپى دا سولاي بولار بولسا اڭشىلار ءۇشىن ءتيىمدى بولعالى-اق تۇر. جالباي اتىنان ءتۇسىپ شيىرلانعان ءىزدى شالىپ كوپ ءجۇردى دە، ويعىر باسىنا تارتقان ەكەن دەگەن ءدۇدامال ءبىر ويعا كەلدى دە، سول باعىتپەن ارتىنا تۇسكەنىمىز ءجون دەپ شەشتى. وسىندايدا جانسەرىگى قاشقان اڭدى قۋىپ جەتەتىن كۇمىسجال اتى مەن قاسقىردىڭ ىزىنەن ايىرىلماي جول تاباتىن ءىزشىل ءيتىنىڭ ورنى ويسىراپ، ىشكى قىجىلى كەك بولىپ تۇتانعانىمەن قولدان كەلەر قايرانى جوق، امالسىز بوگەلىپ،اتىن جەتەكتەپ اۋدەم جەرگە دەيىن ءىز شالىپ كەتكەن بالا اڭشىنى توستى. بالا بولسا دا جول سەرىگى عوي، ول نە ايتار ەكەن دەپ ءوزىنىڭ بولجامىن جەتكىزدى. ءبورىقۇلاق تالاي قانسوناردى كورگەن اككى اڭشى كوكەسىنىڭ بولجامىن تەرىسكە شىعارماسا دا، قاسقىرلاردىڭ تىم ۇزاقتا ەمەس ەكەنىن الدەبىر تۇيسىكپەن سەزىپ،سونداي اق، قاسقىرلاردىڭ تۇلكىبۇلتاققا سالىپ، اۋىل جاق بەتكە كەرى قايتقانىن ءىز شالعاندا بايقاعانىن ايتتى. قاي باعىتقا تۇسەرىن بىلمەي ساندالىپ تۇرعان جالباي،بالانىڭ ويىن تولىقتاي قۇپتاماسا دا، اڭكوس بالانىڭ ارەكەتىن سىناپ كورۋگە كەلىستى. ول بالا بولسا دا، وت جانارلى نەمەرە ءىنىسىنىڭ كەلەشەگىنەن زور ءۇمىت كۇتەتىن. ءارى ءبورى كيەسى بار دەپ ىشتەي ىرىم ەتەتىن.
***
قاسقىرباي قاراداي قارا تەرگە ءتۇستى. تالاپ كەتتى، ءولتىردى دەدى جىنىمەن سويلەسكەندەي. امان قايتسا يگى ەدى دەدى ارتىنشا. ءبورى كيە، ءبورى كيە،ءبورى كيە دەپ ءۇش قايتالادى ىلە شالا. «جازعان-اۋ، ءبورى جىنىڭ بارما وسى سەنىڭ، تىنىش جاتساڭشى»، — دەپ كەيىدى اجاربيكە. ەلسىز يەن جوتادا ءبىر سۇمدىقتىڭ داۋىلى سوعىپ كەلە جاتقانىن قايدان ءبىلسىن؟
***
اق شاڭقان تاۋلار. الىستان بەستاڭىر مۇزداقتارى ەرەكشە كورىنەدى. نايزا باستارىنا اقشاربى بۇلتتار قوناقتاپ، باسقا تاۋلاردان قۇنىن ارتتىرا تۇسكەن. ايگىلى مۇزداقتاردان ءسال بەرى جاعىندا جالپيىپ جاتقان قاراقيا تاۋى قوناقكادە سۇراعانداي ۇمسىنا قالىپتى. باتىستاعى تاۋلى التايدىڭ تاۋ سىلەمدەرى، اقبۇيرا تولقىن اراسىنان وزىنە شاقىرىپ تۇرعانداي. ءاربىر تاۋ جوتالارىندا كىرەۋكە كيگەن باتىرلاردىڭ سۇسى بار. قيابەتتى قيىستاي جۇرگەن قوس اڭشى، تاۋ وركەشىنەن اسىپ، كۇنگەي قىراتىنا ەڭكەيدى. كۇمىستەي بوپ جارقىراعان اقشا قار، الامىشتانا باستادى. كەرىسىنشە جارتاس، ۇڭگىر تاستار مولايىپ، تاۋ قويناۋىن پانا تۇتقان ءتۇز تاعىلارى تۇرماق، ءبىر تۇمەن قولدى جاسىراتىن ۇرى قالتارىستارى جان بالاسىن جەپ قوياتىنداي، ۇرەي ۇيالاتادى ەكەن ادامعا. — ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە وسى بەتتە ايۋ مەكەندەۋشى ەدى. ايۋدىڭ ءوتىنىڭ ەمدىك قاسيەتى بار دەپ ايگىلى مەرگەندەر قاراپ جۇرەتىن. ەكى اياقتىنىڭ وعىنان مەزى بولدى ما، ايۋ دا اۋىپ كەتتى عوي بۇل كۇندە. سول زامان بولسا قاسەكەڭدەر جولاماس ەدى بۇل بەتكە. ءقازىر قاسقىرلار قوجالىق ەتە باستاعان اۋ! — دەدى جالباي وتكەن كۇننەن سىر شەرتىپ. بالانىڭ كوڭىلىن اڭقۇمار اۋەسقويلىق جايلاپ، شىركىن، سول ايۋلار ءقازىر كەزىككەندە عوي جالعىز وقپەن جامساتار ەدىم. قاسقىر ءتۇز تاعىسى دەگەن بولماسا يتتەن قانشا مىقتى دەيسىڭ.قولما قول ايقاسىپ كورەر مە ەدى شىركىن! ويىنا قۇداي سالدى ما كىم ءبىلسىن؟! كولەڭكە ۇزارعان ساتتە بۇل بەتتەن قاسقىر كەزىكپەيتىن بولدى دەپ جالباي ىشتەي بالاعا قايدان عانا سەندىم، قاپ اتتەگەن اي، ەندى ءقايتتىم دەپ تورىعا باستادى. ءۇيتاستى اينالىپ وتە بەرگەندەرىندە اتتاردىڭ قۇلاعى دا ەلەڭ ەتىپ، ءبورىقۇلاقتىڭ قۇلاعى دا قوزعالاقتاپ كەتتى. تومەنگى جاقتاعى قورىمنىڭ اراسىنان اعاراڭداعان الدەنەنىڭ سۇلباسىن الدىمەن كوزى شالعان بالا: — قاسقىر، قاسقىر كوكە! — دەپ كوزى شىراداي جانىپ،اتتان سەكىرىپ كەتۋگە ءداس قالدى. بالانىڭ كورسەتكەن مەجەسىنە كوز جىبەرىپ،ەشتەڭە كورە الماعان جالباي ءدۇربىسىن قولىنا الىپ كوزىن ءسۇرتتى. «قاسقىر ويدا، قىراتتاي ءجۇرىپ الدىن الۋىمىز كەرەك»، — دەدى بالا تاعى دا سىرالعى اڭشىلارداي. بالانىڭ ايتقانى راس بولسا قورىمنىڭ ۇزىلگەن تۇسىنداعى يىقشادان قاسقىردىڭ قىلپى كورىنۋگە ءتيىستى ەدى، ءبىرشاما ۋاقىت وتسە دە، قاسقىردىڭ قاراسى كورىنە قويمادى. ءتىسقاقتى سىرالعى جالباي اسىقپاي قاسقىردىڭ بەت العان باعىتىن بىلمەككە ءدۇربىسىن تارتا بەردى. بالا جالباي قوزعالماعان سايىن تىقىرشىپ، اتىنا مىنە شاپقىسى كەلىپ تۇر. قاسقىر دەگەن قايىرماقتاۋعا كونەتىن جىلقى ەمەس ەكەنىن قايدان دا ءبىلسىن... ەكى اتتى ءۇيتاستى اينالدىرىپ تاساعا بايلا دەپ بۇيىردى جالباي بالاعا. ءوزى قويتاستاردى پانالاپ جاتقان بويى ءدۇربىسىن كوزدەن المادى. اتتاردىڭ تاسالانۋىن كۇتكەندەي اق،قاسقىرلار يىقشاعا شىعا كەلدى.جالباي ۇزاسا ەكى قاسقىر شىعار دەپ ويلاعان.تاڭ قالعان موسقال اڭشى التى قاسقىردى كورگەندە نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ قالدى. وق شىعارۋعا اراقاشىقتىق الىس. قۋىپ جەتەتىندەي، جەر ىڭعايى دا جوق، اتى دا شابان. ەكى قاسقىر تۇستىككە قاراي قيىستاي تارتتى. «ممم قۋلارىم-اي» دەدى جالباي باسقاسىنا جول اشىپ كوز جازدىرماق بولعان تاعىلاردىڭ اككىلىگىنە قايران قالىپ. — انا ەكەۋىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن بول دا، تاساعا ەنگەن سوڭ، قايتالاي كەرى قايت، — دەدى بالاعا. — مەن تاۋدى قىرقىنداي باسقاسىنىڭ الدىن توسىپ اتايىن. سوناۋ كورىنگەن شاقىرۋ تاستان كەزىگەيىك. ءوز اتىن دا ءبورىقۇلاققا جەتەكتەتتى دە، ءۇيتاستاردىڭ تاساسىمەن قىراتقا شىعىپ، ءوز جاتقان تۇستارىنا قاسقىرلاردىڭ كەلۋىن كۇتتى. قوس قاسقىر ەكى اتتىڭ بارانىن كورىسىمەن ونان ءارى زىتتى. اڭشىلار ارتىمىزدان ءتۇستى دەپ ۇققانداي بولدى. جالباي تۇرعىنى الىپ ۇلگەردى. مىلتىعىن وقتاپ قارسى الدىنان ءتورت قاسقىردىڭ شىعۋىن جاسىرىنىپ جاتىپ كۇتتى. ول ەنتىگىن باسىپ بولعانشا، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ىشىندە قۇلداپ ساي تاعانىنا قاراي تارتقان ءتورت قاسقىر دا اينالىپ قىراتقا شىعا كەلدى. ەڭ الدىڭعىسى بورىلەردىڭ الدىمەن الىستى كورەتىن داعدىسىمەن جالباي جاتقان قىراتتىڭ ارى جاعىنداعى بيىككە قاراعان ەدى. تاۋ بيىگىنىڭ تابالدىرىق تۇسىندا، ءدال تومەنگى جاقتارىندا جاتقان اڭشىنى بايقامادى. سەزىكتى ەشتەمە كورمەگەندەي بولدى ما، توپتى باستاپ اڭشىعا قاراي بۇلكەكتەپ جورتا بەرىپ، ءيىس العان ءتارىزدى، نە اڭشىنىڭ قىلپىن كورىپ قويدى ما ەكەن كىلت توقتاپ كەرى بۇرىلۋعا اينالدى قايتادان. اراقاشىقتىق نەداۋىر جەر بولسا دا، بۇدان ارى توسسا وق شىعارۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلاتىنىن بىلگەن اڭشى الدىڭعىسىن كوزدەگەن بويى شۇرىپپەنى باستى. مىلتىقتىڭ اشى داۋىسى گۇرس ەتىپ، كوك تۇتىننەن الدىڭعى جاعىن كورىپ بولعانشا شوشىنا جالت بەرگەن بورىلەر كوزدەن عايىپ بولدى. توپ باسشىسىنىڭ ۇيىرىلە قىڭسىلاپ قۇلاعانىن كورگەنىمەن وزگەسىنىڭ وق شىعارتپاي قۇتىلىپ كەتكەنىنە وكىنە ءتۇسىپ، ولجاسىنا جۇگىردى. تىپىرلاپ جاتقان قاسقىردى كۇمىسجال جانۋارىم ءۇشىن دەپ، وق شىعارتپاي كەتكەن سەرىكتەرىڭ ءۇشىن دەپ، ءبورىنىڭ كيەسى بولسا، ءيتتىڭ يەسى بار، دوڭگەجاتتى تالاپ ولتىرگەندەرىڭ ءۇشىن دەپ مىلتىعىن تىرەپ تۇرىپ شۇرىپپەسىن باسىپ مۇردەمگە جىبەردى. الايدا ات پەن ءيتتىڭ تۇبىنە جەتكەن ناعىز ابادانداردىڭ بالاعا شابۋىلداعانىن بىلمەدى. بۇل ۋاقىتتا قىستىڭ قىسقا كۇنى دە تاسالانىپ، ەكىنتى اقشامنىڭ اراسى بولىپ قالعان ەدى. ءبىر قاسقىر بولسا دا اتىپ العانىنا كوڭىلى ءپاس اڭشى، بالا ەسىنە تۇسكەندە بويىن قورقىنىش بيلەدى. تەز كەرى اينال دەپ ەدىم عوي، كەلەتىن ۋاقىتى بولدى، ياپىر اۋ، قايدا كەتتى دەپ ويى سان ساققا كەتتى. بالانىڭ اتى بالا قىزىق كورىپ تاعىلاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ قۋام دەپ ۇزاپ كەتىپ جەتە الماي ءجۇر مە؟ نەمەسە اتتان جىعىلىپ... ءوز ويىنان ءوزى شوشىنا بالا كەتكەن باعىتقا تارتتى جاياۋلاپ. قالىڭ كيىمىن قاسقىردىڭ قاسىنا قالتىرىپ جەڭىلتەكتەڭدەنىپ ىلديعا قاراي جۇگىرە باستى. ءبىر شاقىرىمداي قۇلداعان سوڭ تاسقا بايلاپ كەتكەن ەكى اتتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. ونى دا جان جاعىنا زەر سالا قاراپ جۇرگەنىنىڭ ارقاسىندا وڭ جاق قاپتالىندا قالىپ بارا جاتقان جەرىنەن كوردى. جۇرەگى سالدە بولسا ورنىققانداي بولعان جالباي بالانىڭ قاسقىرلاردى اتىپ الماققا كوڭىلى ابدەن كەتكەنىن ءبىلدى. ءبورىقۇلاق كوكجالداردىڭ ارتىنان اۋدەم جەر ەرگەن سوڭ قاراسىن دا كورە الماي، ءبىراز ساندالىپ تۇردى دا كەنەت ءبىر ويعا كەلدى.تاعىلار تۇلكىبۇلتاققا سالىپ بورىكتىلەردى ەكى باعىتپەن قاشىپ الجاستىرماق نيەتتە ەكەنىن زەردەسىمەن سەزدى دە، بورىلەردىڭشىعىس بەتكەيدىاينالىپ اقىرعى كەزىگەتىن ءتۇپ قازىقتارى قىزىلقىپشالداعى قاسقىر سوقپاسى ما ەكەن دەپ ءتۇيدى ىشىنەن. سوسىن ەكى اتتى شىلبىرىنان قوساقتاپ تومەنگە قالتىردى دا، تاۋ قىراتىنا جاياۋ شىقتى. اتتاردى تاستاپ كەتۋ سەبەبى قاسقىرلاردىڭ الدىن توسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى، ۇركىپ پىسقىرىپ، ەكىنشىدەن كوكەسى كورسە ارتىنان ءسوزسىز تاۋ قىراتىنا شىعىپ كومەككە كەلەدى دەپ ويلادى. العاشقى رەت قاسقىر اۋلاۋى بولعانىمەن بالانىڭ بولجامى راسقا شىقتى. جالعىز قاتەلەسكەن جەرى قارسى الدىنان شىعادى دەپ توسىپ جاتقان قوس كوكجال وكپە تۇسىنان تىم تاياۋ جەردەن بەيعام ءوتىپ بارادى ەكەن. بالانىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. جاستان اسقان ءسابي كۇنىندە اسىراندى بولتىرىكتەرمەن بەتپە بەت كەلگەندە دە بۇلاي شايلىقپاعان شىعار؟ وندا قولىندا قارۋ تۇرماق اياعىن دۇرىس باسىپ جۇرە الماۋشى ەدى؟ قانداي قاباعان ءيتتىڭ مىسىن باستىڭ ەمەس پە،ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن بەرى... بويىڭدا ءبورىنىڭ قانى بار، ولار ءبورى بولسا سەن شەرىسىڭ دەيتىندەي قاناتتى وي قاباتتاسىپ. كوپ ويلانىپ جاتارعا ۋاقىت بولماي الدىمەن الدىڭعىسىن اتپاقشى بولعاندا جارتاس قالقالاپ قالدى دا، سوڭىنداعى قۇرتقاسىن كوزدەدى. بالانىڭ اڭعا دەگەن ەرەكشە قاسيەتى بار ەكەنى وسى ارادا كورىندى. شۋلان شىر كوبەلەك اينالىپ بارىپ ۇشىپ ءتۇستى. مىلتىعىن الىپ الدىڭعى ارلانىنىڭ سوڭىنان جارتاستى اينالىپ جۇگىرە بەرگەندە شۋلاننىڭ قىڭسىلاعان داۋىسىنا جالت بۇرىلعان تايىنشاداي كوكجالمەن قارسى ۇشىراستى. مىلتىققا وقتا سالىپ ۇلگەرمەگەن ەدى. بالانىڭ بويىن اشۋ-ىزا، ۇرەي قورقىنىش ءبارى ءبىر مەزەتتە جايلاپ ءوتتى. ون بەس جىل، ون بەس جىل وتكەن سوڭ ءتۇز تاعىسىمەن قايتالاي بەتپە بەت كەزىكتى. مىناۋ ۇلكەندىگى تايىنشاداي ارلان سونداعى ءداۋباس، جەمسوعار اتانعان بولتىرىكتەن اۋمايدى ەكەن. ول كەزدە بالا كىشكەنتاي ءسابي ەدى. جەمسوعار تورعا تۇسكەن توتىداي، ادامدارعا باعىنىشتى بايلاۋداعى ءجۇنى جەتىلمەگەن كىشكەنە بولتىرىك بولاتىن. سەرىگىنە قايىرىلعان قاسقىردىڭ كوزىنەن وت شاشىراپ قانتالاپ كەتىپتى. تاعى دا سەن بە،وسىدان ون بەس جىل بۇرىن اياعىڭا شالىنىپ جىعىلىپ جۇرگەن بالعىن شاعىڭدا ازۋعا باسۋ كەرەك ەدى دەيتىندەي قۇلقىن قامىنىڭ قارا تاسى سوپاڭ ەتتى تارازى باسىنان... بالانىڭ جانارىنان دا جالىن اتتى. كەلسەڭ كەل،ءيتتىڭ يەسى بولسا ءبورىنىڭ كيەسى بار دەيدى عوي. سەندەردە كيە بولسا جاس نارەستە كەزىمنەن بەرى قورعاپ، ساقتاپ كەلگەن مەنىڭ پەرىشتەم بار. ەشنارسەنى بىلمەيتىن ءسابي شاعىمدا مەنى پەرىشتەم قاقسا، تاۋعا قاراپ ۇلىعان بايلاۋداعى سەندەردى ءبورى كيەلەرىڭ قۇتقاردى. سول ساتتە جەمەدىم دەيسىڭ عوي. ول كەزدە سەن بايلاۋدا، مەن ويناۋعا اۋەس قۇرتاقانداي ماقۇلىقتار ەدىك. ونان بەرى كوپ جىل ءوتتى. سەن جەتىلىپ ابادان بولدىڭ. ءوستىڭ، ءوندىڭ، مالعا قىرعيداي ءتيدىڭ. ءوزىڭدى قۇتقارعان سول ادامدارعا قاستىعىڭدى ايامادىڭ. ال، مەن بولسام ەرجەتتىم، جىگىت بولدىم. جاقسىلىققا جاماندىق قىلعان سەنەن كەك قايتارۋىم كەرەك بولدى. سەن كارى ارلان بولساڭ، مەن ءالى دە جەتە قويماعان باعلانمىن. بۇرىن بابالارىمىز جاۋگەرشىلىك زاماندا الدىمەن دالا زاڭى بويىنشا جەكپە جەككە شىعادى ەكەن. سان مىڭ قول جەكپە جەككە شىققان قوس باتىرعا دەم بەرىپ تەك عانا قاراپ تۇرادى ەكەن. كىم جەڭسە سول باتىر. سەندە ءتۇز تاعىسىسىڭ، دالا زاڭىنا باعىنۋعا ءتيىستىسىڭ. مەندە كوكبورى ەلدىڭ ۇرپاعىمىن، دالا زاڭىنا باعىنامىن. مەنى انام تاپقاندا ادام بالاسىنىڭ ابىرويى ءتورتاياقتى تاعىلاردان ارتىق تۇرسىن دەپ ءبورىنىڭ قانىن ءىشىپ جەرىكتىگىن باسىپتى. سوندىقتان دا مەن سەندەردى اۋلاۋعا قۇمارمىن. سەندەردى قانشا اتقان سايىن مەنىڭ جاسىم سونشا ۇزارا تۇسەدى. مەنىڭ پەشەنەمە جازىلعان تاعدىر سول. بورىكتىنىڭ بويىنان ادامعا ءتان ،ادامدىق سانا ادىلەت تارازىسىنان بوي كوتەردى. قاسقىر قارسى الدىنان تاپ بولعان بالا جىگىتتى جۇلىپ تۇسەردەي تىكە قارعىدى. ەن جوتادا قوس ءبورىنىڭ قيامەت شايقاسى وسىلاي باستالدى. ءبىرى كوكبورىنىڭ ۇرپاعى بورىك كيگەن، ءبورىقۇلاقتى ادام ءبورى. ەكىنشىسى اۋزىن ايعا بىلەگەن كوكجالداردىڭ تۇقىمى، مۇزتاۋدىڭ قاندىاۋىزى. جاس پەرى جىلدامدىق تانىتا جالتارىپ ۇلگەردى. كوكجال ءوز ەكپىنىمەن ەكى مەتردەي جەرگە قۇلادى. ءبورى قايتا اينالىپ قارعىعانشا بالا دا ۇمتىلدى. قاسقىر تۇرا سالىسىمەن قايتا سەكىردى. بۇل جولى اراقاشىقتىق تىم جاقىندىقتان شاپپا شاپقا كەلىپ قالدى.ابىروي بولعاندا بالانىڭ قولى ءبورىنىڭ قۇلاعىنا ىلىكتى. ايتسەدە قاسقىر سول يىعىن قاۋىپ وتكەندەي بولدى. تايىنشاداي ارلان تىم كۇشتى ەكەن. وپىر توپىردا بالا استىنا قۇلادى. ءومىر مەن ءولىم جولىنداعى ارپالىس... بورىكيەسىنە جولىققان... قاسقىردىڭ اۋىزى وڭ شەكەسىن قاۋىپ قالعانداي بولدى تاعى دا.
اساۋدى قۇلاقتايتىن قايراتتى قول ەكى قۇلاقتان ايىرىلماي، قاسقىردىڭ اۋىز سالۋىنان قورعاۋدا. دەسە دە قاباعىنان جىلىمشى نارسە اعىپ كوزىنە قۇيىلدى. جان بەرمەك وڭاي ما اياعىنداعى قاتتى كەرزى ەتىكپەن جىرتقىشتى بۇيىردەن تەپتى. قاڭق ەتىپ قىڭسىلاي بۇلقىنعان كوكجالدىڭ قۇلاعى بالانىڭ قولىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ەكىنشى رەت جاندارمەندە بۇيىردەن تەپكەندە سول قولى قاسقىردىڭ بۇلقىنىسىنا شىداماي قۇلاقتان ايىرىلىپ قالدى. كوكجالدا السىرەگەندەي بولدى ما بالانىڭ وڭ جاعىنا قاتارلاسا جىعىلدى. جاس پەرىنىڭ بوس قولى ءبورىنىڭ القىمىنا جابىستى ىلەزىمدە. كوز الدىنا ءومىر ەلەستەدى. اناسىنىڭ قۇلىنىم، جالعىزىم بەرىلمە، سەن ابادان العىر بوپ ءوسسىن دەپ ءبورىنىڭ جۇتتىم قانىن دا دەپ جىلاعان زار ءۇنى جەتكەندەي بولدى قۇلاعىنا. سول قولى تالماۋسىراسا دا، كوكجالدىڭ القىمىن ەزە بەردى. جالباي كەلىپ قارىسىپ قالعان قولدى اجىراتقاندا تايىنشاداي ارلان جاس پەرىنىڭ قولىنان ءجانتاسىلىم بولعان ەدى. قاباقتان اققان قاندى توقىمدىقتان الىپ كۇيدىرىپ باسقان جالباي: «ا، قۇداي ءوزىڭ ساقتا! و، جاراتقان، ءتىل كوزدەن ساقتاي گور! — دەپ جىلاپ جىبەردى. ون التىعا جاڭا عانا ىلىنگەن بوزبالانىڭ ءبىر ءبورىنى اتىپ، ءبىر ءبورىنى قولىمەن بۋىندىرىپ ءولتىرۋى اڭىز بولىپ تاراپ كەتتى مۇزتاۋلىقتارعا. «ۇلىڭ ابادان العىر بولسىن دەسەڭ، جەرىك اسىڭ جاقسى بولسىن»، — دەستى جۇرت.
قاسقىرباي مۇنىڭ بارىنەن بەيحابار، سول كۇنى كەشكە ساندىراقتاپ جاتىپ كوز جۇمدى. «بالاسىنىڭ اۋىرتپالىعىن اكەتتى»، — دەستى جۇرت تاعى دا. ءبورى كيەسىنە جولىققان...
You Might Also Like
-
"الماتىدان سويلەپ تۇرمىز. قازاق راديوسىندا جاڭالىقتار". ءدال وسى سوزدەرىمەن ءدال وسى سوزدەرمەن قازاق راديوسىنىڭ ساڭلاق داۋسى ساۋىق جاقانوۆا 46 جىل بويى تىڭدارمانداردى قۋانتىپ كەلگەن. ءيا،...
