بۇكىل الەمگە تاراعان جاڭا اۋرۋ
تاقىرىبى: بۇكىل الەمگە تاراعان جاڭا اۋرۋ.
ماقساتى: اقتق – جقتب – جايىندا وقۋشىلار اراسىندا دۇرىس تۇسىنىكتى قالىپتاستىرۋ.
اقتق – دەگەنىمىز ادامنىڭ قورعانىش تاپشىلىعىنىڭ قوزدىرعىشى. ال، جقتب – دەگەنىمىز جۇقتىرىلعان قورعانىش تاپشىلىعىنىڭ بەلگىسى – اۋرۋدىڭ اۋىر جانە سوڭعى اقتب مەن بايلانىستى ساتىسى.
اقتب ادامنىڭ قورعانىش تاپشىلىعىنىڭ قوزدىرعىشى ارقىلى عالىمدار مەن مەديكتەردىڭ بولجامىنان اسىپ كەتكەن عالامدىق ىندەتتى تۋدىرادى. ىندەتتى ەش جەردە دە توقتاتۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. بۇكىل الەمگە جان شوشىتارلىقتاي كولەممەن تارالىپ كەلە جاتقانى بايقالىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى قازاقستاندا دا ەتەك جايىپ كەلە جاتقانى بايقالىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن ەلىمىزدىڭ بارلىق جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە اتالعان ماسەلەنىڭ الدىن الۋ شارالارى جۇرگىزىلۋدە.
«اۋرۋدىڭ ەمىن ىزدەگەنشە – اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدە» - دەپ اتامىز قازاق ايتقانداي اقتب اۋرۋىمەن اۋىرماۋ ءۇشىن ونىڭ الدىن الۋ شارالارىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ەڭ العاش رەت جقتب – سپيد 1981 جىلى اقش باسىلىمدارىندا جارىق كورە باستادى. اقتق ەڭ نەگىزگى 3 جولمەن جۇعادى:
1. قان ارقىلى. (ەسىرتكى قابىلداۋشىلار ءبىر ءشپريستى پايدالانعاندا). تەكسەرىلمەگەن قان قۇيعاندا.
2. جىنىستىق قاتىناس ارقىلى.
3. انادان بالاعا (جۇكتىلىك كەزىندە جانە بالانى ەمىزگەندە).
ال، باسقا سۇيىقتىقتاردا ۆيرۋس شوعىرلانۋى تومەنگى دارەجەدە جانە جۇقتىرۋعا جەتكىلىكسىز مولشەردە بولادى.
دارىگەرلەردىڭ دالەلدەۋى بويىنشا بۇل اۋرۋ ادامنىڭ يممۋندىق جۇيەسىن زاقىمداپ، قورعانىس قابىلەتىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە اكەپ سوقتىرادى. جقتب – اقتق - وتە ءقاۋىپتى ىندەت. ونىمەن ناۋقاستانعان جانە ۆيرۋستى جۇقتىرعان ادامداردى ەمدەيتىن ءتيىمدى ءدارى – دارمەك ءالى جوق. ەڭ العاش رەت قازاقستاندا اقتق – نى جۇقتىرعان تەمىرتاۋ قالاسىندا 1987 جىلى ەر كىسى تىركەلگەن. سودان بەرى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە قاراساق رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان شىمكەنت قالاسى 2000 ادام.
جاستار اراسىندا - 47، 9%
14 جاسقا دەيىنگىلەر - 13، 3
15 - 19 جاس ارالىعىنداعىلار 2، 8
نارەستەلەر اراسىندا - 157 بالا.
ونىڭ ىشىندە جۇمىس ىستەيتىندەر:
ايەلدەر اراسىندا - 73، 5
ەركەكتەردە - 73، 6 كورسەتىپ وتىر.
اقتق – جقتب اۋرۋىن اۋرۋىن جۇقتىرعانداردىڭ 74 - 80 ەسىرتكى قابىلدايتىندار ەكەن. سونىڭ ىشىندە - 58، 1 ايەلدەر، 72، 7 ەركەكتەر.
شىمكەنت وبلىسىندا ەسەپكە تىركەلگەن 20500 ناشاقور بار ەكەن. ناشاقورلىق ولىمگە اپاراتىن تۋرا جول. وعان تومەندەگىدەي دالەل كەلتىرەمىن؛ ناشاقورلىق – ادامنىڭ ءوزىن - ءوزى باياۋ ءولتىرۋى. ەسىرتكىنى جانە بويدى ۋلاندىراتىن زاتتاردى العاش رەت قولدانۋدىڭ ءوزى ادام ورگانيزمىنە وتە اۋىر اسەر ەتەدى، ونىڭ اياعى ورنى تولماس وكىنىش، ولىمگە دەيىن اپارادى. ەسىرتكىنى قابىلداۋدىڭ بىرنەشە جولدارى بار. ونىڭ ءبىرى – ەگۋ، يىسكەۋ، شايناۋ. ينەنى قول تامىرلارىنا باسقا دا تامىرلارعا سالۋعا دا بولادى. كوبىنەسە اتا – انالار بالالاردىڭ قولتامىرىن قاداعالاپ، «امان ەكەن دەپ» جۇرە بەرەدى. ال، ولار اياق، جاۋرىن تامىرلارىنا سالدىرۋى مۇمكىن.
2008 جىلعى اقپان ايىنىڭ سوڭعى مالىمەتىندە ستاتيستيكا بويىنشا شىمكەنت وبلىسىندا 2000 ناۋقاس اقتق – جقتب جۇقتىرعان. جۇكتى ايەلدەر بويىنشا 2004 جىلى ءبىر ايەل بولسا 2008 جىلى 30 ايەل وسى ىندەتتى جۇقتىرعان. بۇل دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىزگە بالتا شابىلىپ جاتىر دەگەن ماعىنا. «تاۋەلسىز ەلدىڭ بولاشاعى ءبىزدىڭ قولىمىزدا» ەلىمىزدىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن ىستەلەتىن وڭدى ىستەر جانى تازا دەنى ساۋ ۇرپاقتىڭ عانا قولىنان كەلەتىندىگىن ۇمىتپايىق. ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ايتقانداي ۆدۆم ورگانيزمىنەن زيان تيگىزەتىن تەمەكى، ىشىمدىك، ناشاقورلىق سياقتى ۋلى زاتتاردان بويىمىزدى اۋلاق ۇستايىق. ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە اقتق - جقتب – عا ەش ورىن جوق.
ماقساتى: اقتق – جقتب – جايىندا وقۋشىلار اراسىندا دۇرىس تۇسىنىكتى قالىپتاستىرۋ.
اقتق – دەگەنىمىز ادامنىڭ قورعانىش تاپشىلىعىنىڭ قوزدىرعىشى. ال، جقتب – دەگەنىمىز جۇقتىرىلعان قورعانىش تاپشىلىعىنىڭ بەلگىسى – اۋرۋدىڭ اۋىر جانە سوڭعى اقتب مەن بايلانىستى ساتىسى.
اقتب ادامنىڭ قورعانىش تاپشىلىعىنىڭ قوزدىرعىشى ارقىلى عالىمدار مەن مەديكتەردىڭ بولجامىنان اسىپ كەتكەن عالامدىق ىندەتتى تۋدىرادى. ىندەتتى ەش جەردە دە توقتاتۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. بۇكىل الەمگە جان شوشىتارلىقتاي كولەممەن تارالىپ كەلە جاتقانى بايقالىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى قازاقستاندا دا ەتەك جايىپ كەلە جاتقانى بايقالىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن ەلىمىزدىڭ بارلىق جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە اتالعان ماسەلەنىڭ الدىن الۋ شارالارى جۇرگىزىلۋدە.
«اۋرۋدىڭ ەمىن ىزدەگەنشە – اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدە» - دەپ اتامىز قازاق ايتقانداي اقتب اۋرۋىمەن اۋىرماۋ ءۇشىن ونىڭ الدىن الۋ شارالارىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ەڭ العاش رەت جقتب – سپيد 1981 جىلى اقش باسىلىمدارىندا جارىق كورە باستادى. اقتق ەڭ نەگىزگى 3 جولمەن جۇعادى:
1. قان ارقىلى. (ەسىرتكى قابىلداۋشىلار ءبىر ءشپريستى پايدالانعاندا). تەكسەرىلمەگەن قان قۇيعاندا.
2. جىنىستىق قاتىناس ارقىلى.
3. انادان بالاعا (جۇكتىلىك كەزىندە جانە بالانى ەمىزگەندە).
ال، باسقا سۇيىقتىقتاردا ۆيرۋس شوعىرلانۋى تومەنگى دارەجەدە جانە جۇقتىرۋعا جەتكىلىكسىز مولشەردە بولادى.
دارىگەرلەردىڭ دالەلدەۋى بويىنشا بۇل اۋرۋ ادامنىڭ يممۋندىق جۇيەسىن زاقىمداپ، قورعانىس قابىلەتىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە اكەپ سوقتىرادى. جقتب – اقتق - وتە ءقاۋىپتى ىندەت. ونىمەن ناۋقاستانعان جانە ۆيرۋستى جۇقتىرعان ادامداردى ەمدەيتىن ءتيىمدى ءدارى – دارمەك ءالى جوق. ەڭ العاش رەت قازاقستاندا اقتق – نى جۇقتىرعان تەمىرتاۋ قالاسىندا 1987 جىلى ەر كىسى تىركەلگەن. سودان بەرى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە قاراساق رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان شىمكەنت قالاسى 2000 ادام.
جاستار اراسىندا - 47، 9%
14 جاسقا دەيىنگىلەر - 13، 3
15 - 19 جاس ارالىعىنداعىلار 2، 8
نارەستەلەر اراسىندا - 157 بالا.
ونىڭ ىشىندە جۇمىس ىستەيتىندەر:
ايەلدەر اراسىندا - 73، 5
ەركەكتەردە - 73، 6 كورسەتىپ وتىر.
اقتق – جقتب اۋرۋىن اۋرۋىن جۇقتىرعانداردىڭ 74 - 80 ەسىرتكى قابىلدايتىندار ەكەن. سونىڭ ىشىندە - 58، 1 ايەلدەر، 72، 7 ەركەكتەر.
شىمكەنت وبلىسىندا ەسەپكە تىركەلگەن 20500 ناشاقور بار ەكەن. ناشاقورلىق ولىمگە اپاراتىن تۋرا جول. وعان تومەندەگىدەي دالەل كەلتىرەمىن؛ ناشاقورلىق – ادامنىڭ ءوزىن - ءوزى باياۋ ءولتىرۋى. ەسىرتكىنى جانە بويدى ۋلاندىراتىن زاتتاردى العاش رەت قولدانۋدىڭ ءوزى ادام ورگانيزمىنە وتە اۋىر اسەر ەتەدى، ونىڭ اياعى ورنى تولماس وكىنىش، ولىمگە دەيىن اپارادى. ەسىرتكىنى قابىلداۋدىڭ بىرنەشە جولدارى بار. ونىڭ ءبىرى – ەگۋ، يىسكەۋ، شايناۋ. ينەنى قول تامىرلارىنا باسقا دا تامىرلارعا سالۋعا دا بولادى. كوبىنەسە اتا – انالار بالالاردىڭ قولتامىرىن قاداعالاپ، «امان ەكەن دەپ» جۇرە بەرەدى. ال، ولار اياق، جاۋرىن تامىرلارىنا سالدىرۋى مۇمكىن.
2008 جىلعى اقپان ايىنىڭ سوڭعى مالىمەتىندە ستاتيستيكا بويىنشا شىمكەنت وبلىسىندا 2000 ناۋقاس اقتق – جقتب جۇقتىرعان. جۇكتى ايەلدەر بويىنشا 2004 جىلى ءبىر ايەل بولسا 2008 جىلى 30 ايەل وسى ىندەتتى جۇقتىرعان. بۇل دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىزگە بالتا شابىلىپ جاتىر دەگەن ماعىنا. «تاۋەلسىز ەلدىڭ بولاشاعى ءبىزدىڭ قولىمىزدا» ەلىمىزدىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن ىستەلەتىن وڭدى ىستەر جانى تازا دەنى ساۋ ۇرپاقتىڭ عانا قولىنان كەلەتىندىگىن ۇمىتپايىق. ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ايتقانداي ۆدۆم ورگانيزمىنەن زيان تيگىزەتىن تەمەكى، ىشىمدىك، ناشاقورلىق سياقتى ۋلى زاتتاردان بويىمىزدى اۋلاق ۇستايىق. ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە اقتق - جقتب – عا ەش ورىن جوق.
You Might Also Like
