بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنداعى كينو ونەرىنىڭ الاتىن ورنى
كينو ونەر سالاسىنىڭ ەرەكشە ءتۇرى رەتىندە ءداستۇرلى جانە تەحنوگەندىك ونەرمەن ءوزارا تىعىز بايلانىسقا يە. وسى ەكى كوركەمدىك جۇيەنىڭ توعىسقان «نۇكتەسى» رەتىندە، كينو وسى جۇيەلەردىڭ ەرەكشە دۋالدى سيپاتىن انىقتاعان سالا بولدى.كينو تاريحىنداعى ەڭ ءبىرىنشى كەزەڭ رەتىندە 1895 جىلدان 1930 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدى قاراستىرۋعا بولادى، بۇل «قوزعالىس فوتوسۋرەتتى» ويلاپ تابۋدان دىبىستى مەڭگەرۋگە دەيىنگى كەزەڭ رەتىندە قاراستىرىلادى. مۇنداعى باستى نازار العاشقى كينومەكتەپتەردىڭ قالىپتاسۋى سونىمەن قاتار، كينونىڭ دەربەس ونەر مارتەبەسىنە يە بولعان جىلى دەپ اتاۋعا بولادى. [اگافونوۆا، 2005: 42]
ودان كەيىنگى كەزەڭ 1930 – 1940 جىلدار توتاليتارلىق داۋىرگە كەلەدى. بۇل كەزەڭدە كينو ەڭ ءتيىمدى يدەولوگيالىق ۇگىت – ناسيحات قۇرالى رەتىندە مەملەكەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا الىندى. سونىمەن بىرگە دىبىس جازۋدىڭ دامۋى ناتيجەسىندە كينونىڭ بەينەلى ءتىلىن وزگەرتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. مۇنىڭ ءبارى، ءبىر جاعىنان، ەۋروپالىق كينونىڭ جانرلىق جانە ستيلدىك بىرىگۋىنە، ەكىنشى جاعىنان، كوركەم فيلمدەردىڭ جاڭا كوركەمدىك شەشىمدەرىن ىزدەۋگە ىقپال ەتتى. بۇل كەزەڭدە كينەماتوگرافيانىڭ دامۋىنا قۋاتتى ەكپىن ەكى ۇلكەن اعىم بەردى: فرانسۋز پوەتيكالىق رەاليزمى جانە يتالياندىق نەورەاليزم.
ءۇشىنشى كەزەڭ 1950 – 1980 جىلدار دەپ اتالاتىن كەزەڭ «جاڭا تولقىندار»، جاس رەجيسسەرلەر ەكراندىق پوەتيكانى مازمۇندىق – تاقىرىپتىق جانە فورمالدى – سەميوتيكالىق دەڭگەيدە بەلسەندى تۇردە جاڭارتىپ جاتقان كەزدە. 1950-1960 جىلدار توعىسىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە: پولياك، ۆەنگر، چەحوسلوۆاك ەلدەرىندە كينومەكتەپتەردىڭ قارقىندى قالىپتاسۋى بولىپ تابىلادى.
كينەماتوگرافيانىڭ دامۋىنداعى قازىرگى كەزەڭ – 1980-2000 جىلدار ەۋروسەنتريزمنىڭ ەروزياسىمەن سيپاتتالادى: ءىرى كينومەكتەپتەردىڭ (يتاليان، فرانسۋز، نەمىس، ورىس) ۇستەمدىك ەتۋ فۋنكسياسىنىڭ السىرەۋى. سونىمەن قاتار، الەمدىك ەكراندا شەتكى كينەماتوگرافيا دەپ اتالاتىن دات، فين، گونكونگ، وڭتۇستىك كورەيا، يران، جۇڭگو، مەكسيكالىق جانە ت.ب. جەتىستىكتەرى پايدا بولادى. وسىدان 1980 جىلداردىڭ اياعىندا دەبيۋت جاساعان جاڭا بۋىن رەجيسسەرلەرىنىڭ ءبىرتۇتاس پوستمودەرندىك ەستەتيكاعا بەيىمدىلىگى بايقالادى.
كينەماتوگرافيا - تۋىندىلاردى جاساۋ كينو ءتۇسىرۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىن ونەردىڭ ەرەكشە ءتۇرى، ال تۇسىرىلگەن وقيعالار شىنايى، ساحنالانعان نەمەسە ارنايى سالىنعان بولۋى مۇمكىن. ارەڭ دۇنيەگە كەلگەن كينو بىردەن ماحاببات پەن تانىمالدىلىققا يە بولدى. بۇل ونەر ادامنىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ شەكسىزدىگىن دالەلدەدى جانە العاشىندا ادامدار سيقىر رەتىندە قابىلدادى. كينو «ءۇنسىز» كەزەڭنەن – دىبىس پەن بوياۋعا، كەڭ فورماتقا جانە ودان ءارى – ءۇش ولشەمدى كەڭىستىككە دەيىنگى كۇردەلى جولدان ءوتتى. [بازەن، 1972: 146]. كينو ءسوزدى، ارەكەتتى، مۋزىكانى، دىبىستى، جارىقتى، كەسكىندەمەنى، اكتەرلىك شەبەرلىكتى جانە رەجيسسۋرانى، تەحنيكالىق جەتىستىكتەردى بىرىكتىرەدى. كينو داۋىرلەر مەن ەلدەردە ەركىن قوزعالىستىڭ ەرەكشە قاسيەتىنە يە. بۇل پلانەتانىڭ بارلىق بولىكتەرىن قامتيتىن جاھاندىق قازىنا. كينو – الەمدىك تاجىريبە مەن جەتىستىكتەردى بىرىكتىرگەن بىرەگەي مادەني قۇبىلىس. ونىڭ تاريحى ءالى سوڭىنا دەيىن اياقتالعان جوق جانە، مۇمكىن، ەشقاشان اياقتالمايدى، ويتكەنى بۇل تىم اۋقىمدى قۇبىلىس. بۇل جاعداي بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋ ءۇشىن وزەكتى ەتەدى.
كينەماتوگرافيا شىعارمالارىنىڭ بولۋى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق جانە مادەني-تاريحي جوسپاردىڭ زاڭدىلىقتارى ارقىلى قالىپتاسادى. كينو ونەرىنىڭ كوركەم مادەنيەت قۇبىلىستارىمەن بايلانىسىن، ونىڭ باسقا ونەر تۇرلەرى اراسىنداعى ورنىن ناقتىلاۋ عانا ەمەس، كينونىڭ قوعامداعى ءرولىن، قوعامدىق ساناعا اسەر ەتۋ قابىلەتىن ءتۇسىنۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. بۇقارالىق كوممۋنيكاسيا پروسەسىنە كينونىڭ بەلسەندى قاتىسۋى ونىڭ الەۋمەتتىك اسەر ەتۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرادى.
بۇقارالىق كوممۋنيكاسيا – قۇرالداردىڭ (باسپا ءسوز، راديو، كينو، تەلەديدار) كومەگىمەن اقپاراتتى (ءبىلىم، رۋحاني قۇندىلىقتار، مورالدىق-قۇقىقتىق نورمالار جانە ت.ب.) سان جاعىنان كوپ، شاشىراڭقى اۋديتورياعا تاراتۋ پروسەسى. [سادۋل، 1958: 55] سونىمەن بىرگە بۇقارالىق كوممۋنيكاسيا الەۋمەتتىك باعدارلانعان دەلدالدىق قارىم-قاتىناس ءتۇرى رەتىندە جانە ونىڭ نەگىزگى قىزمەتى جاي عانا حاباردار ەتۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك ورتاداعى شاشىراڭقى تۇلعالاردى بايلانىستىرۋ بولىپ تابىلادى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، بۇقارالىق كوممۋنيكاسيا ادامنىڭ ءوزىن كەڭىرەك قاۋىمداستىقتىڭ مۇشەسى رەتىندە سەزىنۋ، ياعني قوعامنىڭ ءوز ومىرىنە بەلسەنە ارالاسۋ قۇرالى رەتىندە ارەكەت ەتەدى.
قورىتىندىلاي كەلە، جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارلىعى كينو ونەرى دامۋىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن اتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى: قوزعالمالى فوتوسۋرەت قۇبىلىسىنىڭ كەزەڭى؛ دىبىستىڭ پايدا بولۋى ءتۇستىڭ پايدا بولۋى كولەمنىڭ پايدا بولۋى؛ كەڭ فورماتتىڭ پايدا بولۋى؛ سىرتقى قوزعالىستى بەكىتۋ. سونداي-اق ادام كەيىپكەرلەرىنىڭ تەرەڭدىگىنە، تاريحي قۇبىلىستار مەن وقيعالاردىڭ بولمىسىنا، قوعامدىق پروسەستەردىڭ شىم-شىتىرىعىنا باتىل ەنۋمەن سيپاتتالادى.
سونداي اق، بۇقارالىق كوممۋنيكاسيانىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ، ونەردىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ ىشىندە كينو قوعامدا ەرەكشە ورىن الادى. بىرىنشىدەن، كينو ونەردىڭ باسقا تۇرلەرىنەن ونىڭ الەۋمەتتىك-مادەني كەڭىستىكتى الدەقايدا كوبىرەك الىپ جاتقاندىعىمەن، كوركەمدىك شەڭبەردىڭ شەگىنەن الدەقايدا كوپ شىعۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازىرگى كوركەم مادەنيەتتە كينو ونەردىڭ بىردەن-بىرى نىشانى بولىپ تابىلادى، ونىڭ دامۋى العاشقى كەزدەن-اق ءار ۇرپاقتىڭ كوز الدىندا ءوتتى. ءجۇز جىل بويى كينەماتوگرافيا جەتىلدىرىلدى، وزگەردى، جاڭا ەكراندىق نۇسقالارعا اينالدى.
پراكتيكا جەتەكشىسى فيلوس.ع.د.،پروفەسسور ا.ك.ابيشيەۆا
ورىنداعان جانايبەك م.ە.
You Might Also Like
-
مادەنيەتتانۋ – كۇردەلى عىلىم، ونىڭ ءپانى – ادامزات قوعامى ءومىرىنىڭ ەرەكشە بولىگى رەتىندەگى مادەنيەت، ونىڭ جەكە ادامنىڭ دا، جالپى قوعامنىڭ دا ومىرىندەگى ءرولى مەن ماڭىزى.
-
زوبالاڭ نەمەسە زاڭدىلىق؟ قازاق ادەبيەت تاعىلىمىنداعى ايەل بولمىسى.
