InfoHub Logo

ەرتەدە التاي تاۋىن مەكەندەگەن اتاقتى قۇسبەگى تىلەي دەگەن ادام وتكەن. وزىنە اۋەلدە جالعىز كەرى بيەسىنەن باسقا مال بىتپەگەن كەدەي ادام بولىپتى. مىنىستەن قۇلىنداماي جۇرگەن سول بيەسى ءبىر جىلى ءىشتى كورىنىپتى. يەسى جانۋاردىن امان-ەسەن قۇلىنداتىپ الايىن دەپ جەلىنى جەتىلە باستاعاندا، جىلۋاتتى شوپتەسىن جەرگە قايىرىپ قاراپ ءجۇرىپتى. ءبىر كۇنى اۋا رايى اياق استىنان بۇزىلىپ، كەرى بيەدەن كوز جازىپ قالىپتى. تابا الماي داعدارعان يەسى تاڭەرتەڭ ىزىمەن قۋالاپ كەلە جاتسا، بيەسى قالىڭ توبىلعى اراسىندا قۇلىنداپ، ەركەك كۇرەڭ قۇلىندى ەمىزىپ تۇرىپتى. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان تىلەكەڭ بيەسىن جەتەلەپ ەندى قايتايىن دەي بەرگەندە، ءبىر قۇستىڭ ءزاۋ تەرەكتىڭ باسىنان پىشاقتاعان داۋىسى ەستىلىپتى. قاراسا، ءبىر بۇركىت وتىرادى. تەرەكتىڭ تۇبىنە بارىپ كەرى بيەنىڭ شۋىن بەرەيىن دەپ اعاش باسىنا ءىلىپ كوتەرسە، بۇركىت قيمالداماپتى، تاس لاقتىرسا دا، قوزمالماپتى. انىقتاپ قاراسا، قاناتىنا قالىڭ مۇز قاتىپ ۇشا الماعانداي كورىنىپتى. بۇل ءتاڭىردىڭ ماعان بەرگەن كيەلى قۇسى بولماسىن، الا كەتىپ، كۇرەڭ قۇلىنمەن بىرگە ماپەلەپ باعايىن دەپ، بۇركىتتى ۇستاپ الىپ، تونىنا وراپ، ۇيىنە اكەلىپ باعادى. قۇستى ءۇش جىل ۇدايى باعىپ، كۇزدە قايىرىپ، تۇلكىگە سالسا، ءۇش جىل بويى تۇلكى الماي قويىپتى. قۇسبەگى سوندا دا قويا بەرۋگە قيماپتى. كۇرەڭ قۇلىنمەن بىرگە باعىپ، بىرگە كارتەيتەيىن، تۇلكى الماسا دا، باعىپ قاعايىن دەپ باعا بەرەدى.

ءبىر كۇنى تىلەيدىڭ ۇيىنە الىستان جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان اق ساقالدى ءبىر ادام كەلىپ قوناق بولادى. اڭگىمە ۇستىندە الگى ادامعا بۇركىتتىڭ جاعدايىن بايانداعان ەكەن، جولاۋشى بۇركىتتىڭ كۇمىس قۇيمالى توماعاسىن تارتىپ، جەمساۋىن، تەگەۋرىنىن، سان ەتىن ۇستاپ كورىپ:

— سەنىڭ بۇل قۇسىڭ نارىننىڭ سارى شەگىرى ەكەن. مۇنىڭ الدىنا قۇس وتپەيدى. اسقان قىران. ءبىراق ءقازىر قۇستىڭ ءالى ەكى تۇلەۋى كەم ەكەن. ەندى ءۇش تۇلەتىپ، قار ءبىر جاۋعاندا اڭعا شىق، كوزىنە نە كورىنسە، سونى الار. قىستاي قىناداي قىرىپ الادى دا، ەل جايلاۋعا شىعا قۇستى ءوز بەتىنە قويا بەر. كۇزدە ءوزى قايتىپ كەلەدى. قۇسىڭ ناعىز جاۋ جۇرەكتىڭ ءوزى ەكەن. بۇل تۇسپەيتىن جان يەسى بولمايدى. ساق بولماساڭ، اشۋى قايتپاعاندا ادامعا تۇسەر. قۇستى ولگەنىڭشە قولىڭنان شىعارما. كۇرەڭ اتتى وسى قۇستى الىپ جۇرۋگە مىنسەڭ بولادى. بۇل سەنىڭ شاڭىراعىڭا قونعان «باقىت قۇسى»، — دەيدى ەكەن.

جولاۋشىنىڭ ايتۋى بويىنشا تىلەي سارى شەگىردىڭ باسىنا كۇمىس قۇيمالى توماعا كيدىرىپ، ءۇش قايىرىپ، تۇلكىگە سالعان ەكەن. كوزىنە كورىنگەنىن قۇتقارمايدى. جازدا قۇسىن سۋىردىڭ ەتى مەن باعىپ سەمىرتىپ، تۇلەتىپ، كۇرەڭ اتىنا ءمىنىپ، اڭعا شىققاندا قاسقىر، تۇلكى، ارقار، قۇلجا دەگەندەردى قىرىپ سالىپتى. سونىمەن تىلەي تەز بايىپ، قوراسىنا قوي، ورىسىنە جىلقى سالىپتى. كەلەر جىلى ەل جايلاۋعا شىققاندا، قۇسىن قويا بەرسە، كۇزدە قايتىپ كەلەدى ەكەن. ءسويتىپ، تىلەيدىڭ سارى قۇسى شاڭىراعىنا قونىپ كەتكەن ۇيگە ىرىزدىق ەنىپ، داۋلەت ءبىتىپتى.

ءبىر كۇنى تىلەي قۇسىن قولىنا قوندىرىپ، كۇرەڭ اتىنا ءمىنىپ، قاعۋشىسىن ويعا تاستاپ ءوزى ءبىر بيىككە شىققان ەكەن. سارىشەگى ءرى «قويا بەر» دەپ تىلەپتى. توماعاسىن تارتقان بۇركىت لاقتىرعان زاقپىنىڭ تاسىنداي زىمىراپ كوككە شىعىپ، ءبىر ۋاقىتتا ءبىر قىراتتىڭ استىنا قاراي ءتۇيىلىپ وقشا جونەلىپتى. ارتىنان شاۋىپ جەتسە، سارىشەگىر ءبىر تايىنشاداي قاسقىردىڭ ارلانىنا تۇسكەن ەكەن. بۇرىن تالاي قاسقىردى الدىرىپ جۇرسە دە، ءدال مىناداي جويقىن كوكجالدى تىلەي كورمەپتى. سارىشەگىر ءبىر اياعىمەن تاڭنان الىپ، ەندى ءبىر اياعىمەن كەۋىلجىرىن نوقتالاي ۇستاپ، بۇكتەپ استىنا باسقاندا، قاسقىردىڭ ەزۋىنەن تۇيرەپ كىرگەن ءبىر تەگەۋرىنىن قاسقىر شايناپ جىبەرگەن ەكەن. سوندا دولى قاسقىردى ونان ارى بۇرە ءتۇسىپ، تىلەيگە دە بەرمەي، كەۋدەسىن تەسىپ جىبەرىپ شىڭعىرتا تارتىپ قاسقىردىڭ وكپەسىن جۇلىپ الادى. سونان سوڭ بۇركىت تىك كوتەرىلىپ اسپانعا شىعىپ كورىنبەي كەتەدى. ادەتتە، يەسى كەلگەندە ولجاسىن تاستاپ، ءبىر شەتتە وتىراتىن سارىشەگىردىڭ مىنا مىنەزىنە قايران قالعان تىلەي، ەكى كوزىن اسپاننان الماي قاراپ تۇرادى. تاڭىرقايدى. ءبىر زاماندا قۇس زەڭگىر كوكتەن تىلەيدىڭ وزىنە تىكە قاراي زىمىرايدى. بۇرىن قاپىسىز قىراننىڭ اياعىن شايناتىپ العانىنا اشۋىنىڭ باسىلماي كەلە جاتقانىن كورگەن تىلەي الگى جولاۋشىنىڭ «اشۋى قايتپاسا، ادام الار» دەگەن ءسوزىن ەسىنە الىپ، قاتتى قاۋىپتەنەدى. زىمىراعان بۇركىتكە قۇلاق ءتۇرىپ، كوز تىگە كۇرەڭ اتى كىسىنەپ، جەر تارپىپ شيىرشىق اتادى. سوندا:

— ءاي! ءاي! كارى جولداسىم، قىرانىم، قيلى قۇسىم، كاكا! — دەپ ەكى قولىن بۇركىتىنە سوزعاندا، قىران ءسال تايىپ بارىپ ءبىر توبەگە قونادى. تىلەي بۇركىتىن ۇيىنە اكەلىپ، اياعىن ەمدەپ سىلاپ-سيپاپ، اشۋىن باسىپ، ابدەن ساۋىقتىرىپ، ارادا بىرنەشە ايدى وتكىزىپ، ارقار الدىرايىن دەپ اڭعا تاعى دا شىعىپتى. ءبىر توبەگە شىققاندا بۇركىت تىلەنىپ ۇشىپ ءبىر قىراتتى اسىپ زىمىراپ كەتكەن ەكەن. تىلەي ارتىنان شاۋىپ جوتاعا شىقسا، سايدىڭ باسىنان اۋزىنا دەيىن التى ارقاردى، تاقىر شاپتان ءبىر-بىر ەسىپ تاستاپ، بىرەۋىنىڭ تاماعىنان سىعىپ، باسىنا قونىپ وتىرىپتى. قىرانى- نا ءبىر كەسەك قىزىل جۇتقىزىپ، توماعاسىن كيگىزىپ وتىرعىزىپ قويىپ، ءوزى ارقارلارىن باۋىزداپ سويۋعا كىرىسكەندە قىران تاعى دا ۇشامىن دەپ تىلەنىپتى. كوكتە ءبىر اينالىپ توپشىسىن جازىپ، شابىتتانىپ جادىراپ قايتسىن دەپ توماعاسىن تارتىپ قويا بەرىپ، ءوزى ارقارلاردى سويۋعا كىرىسىپ كەتكەن ەكەن. التى ارقاردى سويۋ از جۇمىس پا، كەش باتىپ، كوز بايلانىپتى، ءبىراق قىرانى قايتا ورالماپتى. كەيدە، سارىشەگىردىڭ تىلەيدەن بۇرىن ۇيگە بارىپ الاتىن ادەتى دە بولادى ەكەن. ۇيگە توتە تارتقان بولۋى كەرەك دەپ قايتىپ كەلسە، قۇسى كەلمەپتى. قايتا اتىنا مىنە شاپقان تىلەي، ءبىر جوتاعا شىعىپ، «كا-كالاسا» ەشتەمە كورىنبەپتى. ءبىر زاماندا تومەنگى ءبىر ادام باسپايتىن شاتقالدان جارىق-جۇرىق ەتكەن ساعىم، بۋداقتالعان شاڭ شىعىپتى. بۇركىتى كەلمەگەنىنە الاڭ بولىپ، تۇنىمەن كوز ىلمەگەن تىلەي، ەرتەسى ەرتە تۇرىپ، الگى جەرگە كەلسە، قالىڭ بۇرگەندى جاپىرىپ، قۇلداپ كەتكەن ىزگە جولىعادى. ىزبەن تاعى دا جۇرسە، اناداي دا جارقىراعان ءبىر ۇلكەن نارسە جاتادى. قاراسا ايداھار ەكەن. سارىشەگىر ايداھاردى باسىنان ۇستاعان ەكەن. ا دەگەندە ونىڭ كوزىن شوقىپ شىعارىپ جىبەرىپتى دە، سودان ءداۋ ايداھار، دۇنيەنى تالقان قىلىپ وسى جەرگە كەلگەندە، توبەسىن تەسىپ جىبەرگەندىكتەن ميى شاشىلىپ، ولگەن ەكەن، قۇستىڭ تۇلا بويى جاراقاتتانىپتى. وسىدان سوڭ، تىلەي قاتتى اۋىرىپ جاتىپ قالىپتى. اۋرۋىنىڭ ءاۋجايىن تۇيگەن تىلەي تۋىس-تۋعان، كورشى-قولاڭدارىن شاقىرىپ الىپ:

— بۇل اۋرۋدان جازىلماسپىن. مەن ولگەننەن كەيىن سارىشەگىرىمدى قويا بەرىڭدەر. ەندى ونىڭ بابىن ەشكىم بىلمەيدى. ءوزىمدى اۋىلدىڭ باتىس جاعىنداعى جازىققا قويىپ، اينالا قورعان جاساڭدار، كۇرەڭ اتىمدى دا قويا بەرىپ، جىلىما سويىپ، اس بەرىڭدەر. كۇرەڭ ات سويىلعان كۇنى، سارىشەگىر دە كەلىپ قالار. كۇرەڭ اتتىڭ ءبىر جاق قازىسىن سوعان بەرىڭدەر! — دەپ وسيەت قالدىرىپتى.

— ايتىپ ايتپاي، تىلەي قايتىس بولىپتى. جىل ۋاعى تولعاندا، تىلەيدىڭ كۇرەڭ اتىن اسىنا سويىپ جاتقاندا، سارىشەگىر اسپاندا پايدا بولىپ، تىلەيدىڭ شاڭىراعىن ءۇش اينالىپ، ونان سوڭ تىلەيدىڭ بەيىتىنە كەلىپ قونعان ەكەن. «كۇرەڭ اتتىڭ قازىسىن ءوزىمىز جەمەي، الجىعان بۇركىتكە بەرەمىز بە» دەپ ەسەر بىرەۋلەر اتتىڭ جارىم وكپەسىن لاقتىرىپ بەرگەن ەكەن، بۇركىت وكپەنى ءىلىپ الىپ، اۋىلدى ءبىر اينالىپ ۇشىپ، قيان كوككە سامعاپ شىعىپ كەتىپتى، ءبىر ۋاقىتتا، ىسىلداعان داۋىس شىعىپ، بۇركىت وقتاي زاۋلاعان بەتى ءوزىن تىلەيدىڭ بەيىتىنە ءبىر-اق ۇرىپ، كۇل-تالقان بولعان ەكەن. ءسويتىپ، تىلەيدىڭ سارى قۇسى وزىمەن ءبىر قورعاندا قالىپتى. مىنە، وسى وسى حيكمەت وقيعا ەل اراسىندا اڭىز بولىپ تارالىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىبىزعىدان اڭىراپ، دومبىرادان توگىلىپ، «بۇركىت كۇيى» اتالىپ كەلەدى.

---