بۇيرەك قىزمەتىنىڭ رەتتەلۋى
بۇيرەكتىڭ ورگانيزمدەگى ەڭ نەگىزگى قىزمەتى - شىعارۋ. سونىمەن قاتار ىشكى ورتا تۇراقتىلىعىن، ءسىلتى-قىشقىل تەڭدىگىن، وسموس قىسىمىن، تامىرداعى قان كولەمىن، باسقا دا ىشكى سۇيىقتىق ورتانىڭ كورسەتكىشتەرىن قامتاماسىز ەتەتىن ءبىر توپ فۋنكسيونالدىق جۇيكە جۇمىسىن ورىنداۋعا قاتىسادى. بۇيرەكپەن شىعارىلاتىن نەسەپ قۇرامى، قاسيەتى جانە مولشەرى ونداعى پايدا بولعان ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە بايلانىستى. وسىعان سايكەس، ىشكى جانە سىرتقى ورتانىڭ ءارتۇرلى كۇرت وزگەرىستەرىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان اقپارات ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنە تولىپ جاتقان سانى كوپ ءار ءتۇرلى رەسەپتورلاردان، مىسالى، نوسيسەپتيۆتىك نەمەسە اۋرۋ، قىسىم، حەمو-، ۆوليۋمو-، تەرمو-، تاعى دا باسقا رەسەپتورلاردان بارادى. وسىلاردىڭ كومەگىمەن شىعارۋ مۇشەلەرىنىڭ جۇيكەلىك جانە گۋمورالدىق رەتتەلۋ مەحانيزمى ىسكە قوسىلادى. رەتتەلۋ مەحانيزمى جالپى ديۋرەزدى (نەمەسە تاۋلىكتىك نەسەپ شىعارىلۋدى) وزگەرتۋمەن قاتار، زات الماسۋدىڭ تولىپ جاتقان سوڭعى ونىمدەرىن، تۇزداردى، دارىلەردى، سۋدى ت.ب. زاتتاردى ورگانيزمنەن شىعارادى.
بۇيرەك ۆەگەتاتيۆتىك جۇيكە جۇيەسىنىڭ سيمپاتيكالىق جانە پاراسيمپاتيكالىق جۇيكەلەرىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن.
ل.ا.وربەلي زەرتحاناسىنىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارىنان كەزەگەن جۇيكەنى تىتىركەندىرگەندە نەسەپ كۇرامىنداعى حلورلى ناتريي ازايعانى، ال وسى جۇيكەنى كەسكەندە كوبەيگەنى بايقالعان. پاراسيمپاتيكالىق جۇيكەنىڭ مۇنداي اسەرى تۇتىكشەلەردىڭ كەرى ءسىڭۋىنىڭ وزگەرۋىنەن پايدا بولادى.
بۇيرەكتىڭ سيمپاتيكالىك جۇيكەسى كەسىلسە، نەسەپپەن حلورلى تۇزداردىڭ شىعارىلۋ مولشەرى كوبەيەدى. سيمپاتيكالىق جۇيكەنى تىتىركەندىرگەندە نەگىزىنەن مالپيگي شۋماقتارىنىڭ قان تامىرلارى تارىلادى دا، بۇيرەكتە نەسەپ جاسالۋى ءبىر باعىتتا وزگەرمەيدى. ارتەريولا تارىلعاندا، وسى اسەرگە بايلانىستى نەسەپ شىعارىلۋ مولشەرى ەداۋىر ازايادى. ال ەگەر دە قاندى الىپ كەتەتىن تامىر تارىلسا، ءسۇزىلۋ قىزمەتى جوعارىلاپ، نەسەپ جاسالۋ كوبەيەدى.
ديۋرەزدىڭ رەفلەكستىك وزگەرۋى تولىپ جاتقان دەنە سىرتىندا جانە ىشكى اعزالاردا، سونىڭ ىشىندە نەسەپ بولەتىن مۇشەلەردە ورنالاسقان رەسەپتورلاردىڭ تىتىركەنۋىنەن بولادى. نەسەپاعاردىڭ نەسەپتە پايدا بولعان تاسپەن تىعىندالىپ قالۋى، تەك قانا تىعىندالعان بۇيرەكتە نەسەپ شىعارىلۋىن توقتاتىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە رەفلەكستىك جولمەن ەكىنشى بۇيرەكتە دە نەسەپ شىعارىلۋىن تومەندەتەدى.
نەسەپ جاسالۋ ۇدەرىسى ۆەگەتاتيۆتىك جۇيكە ارقىلى ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىمدەرىمەن رەتتەلەدى.
تاجىريبەلەر جۇرگىزىپ، ميدىڭ قىرتىس قاباتى بولىمدەرىن – ميدىڭ ءتورتىنشى قارىنشا ءتۇبىن، سوپاقشا مي، كورۋ تومپەشىگىنە ميشىقتى ت.ب. ءار ءتۇرلى ادىستەرمەن تىتىركەندىرگەندە نەسەپ جاسالۋ ۇدەرىسى وزگەرەتىنى انىقتالعان. بۇيرەك قىزمەتىنىڭ رەتتەلۋى ۆەگەتاتيۆتى جۇيكە جۇيەسىنىڭ جوعارى ورتالىقتارى (گيپوتالامۋستىڭ) پاراۆەنتريكۋليارلىق، سۋپراوپتيكالىق يادرولار جانە باس ميدىڭ قىرتىس قاباتى ارقىلى جۇرەتىنى دالەلدەندى. ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ جوعارى بولىمدەرى تۇسكەن مالىمەتتەرگە بايلانىستى، رەتتەلۋ مەحانيزمىندە وتە كۇردەلى گورمونالدىق تىزبەكتى (گيپوفيز، بۇيرەك ءۇستى بەزى ت.ب. بەزدەر) قوسىپ، بۇيرەك قىزمەتىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇيرەك ءوزىنىڭ شىعارۋ قىزمەتىن ورىنداپ، گومەوستازدى قامتاماسىز ەتەدى.
بۇيرەكتىڭ جۇيكە-گۋمورالدىق رەتتەلۋىنىڭ ماڭىزىن، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن 1937 جىلى ا.شپۋگا جۇرگىزگەن وتە قىزىقتى دالەلدى تاجىريبەدەن كورۋگە بولادى. ول بۇيرەكتى ءوزىنىڭ تابيعي ورنىنان اۋىستىرىپ، تەرى استىنا، مويىن ايماعىنا تىگىپ، ونىڭ تامىرلارىن سول جەردەگى قان تامىرلارىمەن جالعايدى. تاجىريبەدەن بۇيرەك جۇيكەلەرى بۇزىلعانمەن، جالعاسقان قان تامىرلارى ارقىلى قان بۇيرەككە كەلە باستاعاننان باستاپ نەسەپ جاسالۋ ۇدەرىسى جۇرە باستاعان. بىرنەشە كۇننەن كەيىن وسى بۇيرەك پەن قالىپتى جاعدايداعى بۇيرەكتىڭ نەسەپ جاساۋ قىزمەتىندە اسا كوپ وزگەرىس بايقالماعان. ەگەر ورگانيزمگە سۋ نەمەسە اس تۇزىن كوبىرەك ەنگىزسە، ورنىن اۋىستىرماعان بۇيرەك سياقتى، اۋىستىرىپ تىككەن بۇيرەكتە دە جاسالاتىن نەسەپ قۇرامىندا سۋ، تۇز كوبەيەدى. جۇيكەسى كەسىلگەن بۇيرەك قىزمەتى جۇيكە جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا ءار ءتۇرلى تىتىركەندىرگىشتەرگە وزگەرەدى. اۋىرسىنۋ تىتىركەندىرگىشتەرى اسەر ەتكەندە، جۇيكەسى كەسىلگەن بۇيرەك كەسىلمەگەن سياقتى، نەسەپ شىعارۋدى توقتاتادى. جۇيكەسى كەسىلگەن بۇيرەكتە تىتىركەندىرگىشتەردىڭ اۋىرسىنۋ اسەرى گيپوتالامۋس ارقىلى، ال ودان – گيپوفيزگە اسەر ەتىپ، انتيديۋرەتيكالىق گورمون (ادگ) بولەدى.
بۇل گورمون رەفلەكستىك مەحانيزمنىڭ قاتىسۋىمەن بۇيرەكتە نەسەپتىڭ جاسالۋىن جانە ونىڭ قۇرامىن رەتتەيدى.
قانعا شامادان تىس كوپ مولشەردە تۇز تۇسسە، ونىڭ وسموس قىسىمى جوعارىلايدى. سونىڭ سالدارىنان تولىپ جاتقان قان تامىرلارىنىڭ قابىرعاسىندا گيپوتالامۋستا ورنالاسقان وسمورەسەپتورلار تىتىركەنەدى. وسمورەسەپتورلاردا پايدا بولعان سيگنالدار گيپوتالامۋستىڭ سۋپراوپتيكالىق جانە پاراۆەنتريكۋليارلىق يادروسىنا بەرىلەدى دە، ادگ جاسالۋىن كوبەيتەدى. گيپوفيزدىڭ ارتقى بولىمىنەن قانعا ادگ كوپ مولشەردە تۇسەدى دە، نەسەپ جينايتىن تۇتىك نەفروندارىندا كەرى ءسىڭۋدى كۇشەيتىپ، سۋدى ۇستاپ قالادى. سونىڭ ناتيجەسىندە كولەم از، ءبىراق قۇرامىندا تۇزى كوپ نەسەپ جاسالادى دا، ورگانيزم ارتىق تۇزدى نەسەپپەن شىعارىپ، قاجەتتى سۋدى ساقتاپ قالادى. ەگەر ورگانيزمگە مولشەردەن تىس ارتىق سۋ ەنگىزىلسە، قاننىڭ وسموس قىسىمى تومەندەيدى. مۇنداي جاعدايدا وسمورەسەپتورلاردىڭ تىتىركەنۋى ناشارلاپ، ادگ ءبولىنۋى رەفلەكستىك جولمەن تومەندەيدى، ال ول ديۋرەزدى جوعارىلاتىپ، ورگانيزم ارتىق سۋدان قۇتىلادى، قاننىڭ وسموس قىسىمى قالىپتى جاعدايىنا كەلەدى.
ا. گ. گينەسينسكييدىڭ كورسەتكىشتەرى بويىنشا، ادگ گيالۋرونيدازا فەرمەنتىنىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى، ال ول جيناعىش تۇتىكتەردىڭ جاسۋشاارالىق زاتى گيالۋرون قىشقىلىن ىدىراتىپ، دەپوليمەريزاسيالايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جيناعىش تۇتىكتەردىڭ قابىرعاسى سۋدى جاقسى وتكىزەدى. پاتولوگيا جاعدايىندا، اسىرەسە گيپوتالامۋس-گيپوفيز جۇيەسىنىڭ ديسفۋنكسياسىندا ادگ ءبولىنۋى ەداۋىر تومەندەيدى. مۇنداي جاعدايدا جينايتىن تۇتىكتەردە سۋدىڭ قايتا ءسىڭۋى كۇرت تومەندەپ، تاۋلىكتىك ديۋرەز 20-25 ل جەتۋى مۇمكىن. بۇل قانتسىز ديابەت اۋرۋىندا بايقالادى. بۇيرەكتىڭ نەسەپ جاسالۋ قىزمەتىنە باسقا دا گورموندار اسەر ەتەدى.
ادرەنالين قاندى الىپ كەتەتىن ارتەريولالاردى تارىلتىپ، شۋماق نەفروندارىندا ءسۇزىلۋ قىزمەتىن جوعارىلاتىپ، كادىمگى ديۋرەزدى كوبەيتەدى. ادرەنالين دوزاسى كوپ بولسا، نەسەپ جاسالۋدى ەداۋىر تومەندەتەدى، تۇزداردىڭ شىعارىلۋىن جوعارىلاتادى، ەموسيا ۋاقىتىندا ادگ ءبولىنۋىن تومەندەتەدى. بۇيرەك قىزمەتىنە، بۇيرەكۇستى بەزدىڭ گورموندارى دا اسەر ەتەدى. قابىق قاباتى بولەتىن الدوستەرون، دەزوكسيكورتيكوستەرون ت.ب. گورموندار ءناترييدىڭ، سۋدىڭ كەرى سىڭۋىنە، ال كالييدىڭ شىعۋىنا جاردەمدەسەدى. كوپشىلىك كورتيكوستەرون گورموندارى ايقىن ديۋرياعا (نەسەپتىڭ كوپ جاسالىپ، شىعارىلۋى) اكەلىپ سوقتىرادى.
گيپوفيزدىڭ الدىڭعى ءبولىمىنىڭ سوماتوتروپتى گورمونى ورگانيزمدەگى جالپى زات الماسۋ دارەجەسىنە اسەر ەتۋ ارقىلى ديۋرەزدى كوبەيتەدى.
ديسسيميلياسيانىڭ، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ كوپشىلىگى شۋماقتاعى ءسۇزىلۋدى كوبەيتەدى. تيروكسين دە بۇيرەككە وسىنداي اسەر ەتەدى. ينسۋلين جاسۋشاارالىق كەڭىستىكتە سۋدىڭ ۇستالۋىنا اسەر ەتەدى، ال ول وليگۋرياعا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن. ديابەت ۋاقىتىندا بايقالاتىن پوليۋريا (نەسەپتىڭ كوپ ءبولىنۋى) زات الماسۋدىڭ جانە اۋرۋ ادام ورگانيزمىندەگى سۇيىق ورتانىڭ وسموس قىسىمىنىڭ وزگەرىستەرىنە بايلانىستى.
جىنىس گورموندارى بۇيرەكتەگى ءسۇزىلۋ، كەرى ءسىڭۋ ۇدەرىستەرىنە اسەر ەتۋ ارقىلى سۋدىڭ جانە ناتريي تۇزىنىڭ ورگانيزمدە ۇستالىپ قالۋىنا جاعداي جاسايدى.
بۇيرەكتىڭ نەسەپ جاسالۋىنىڭ رەتتەلۋى، ورگانيزمنىڭ باسقا قىزمەتتەرى سياقتى، تەك قانا قىرتىس قاباتاستى جانە گورموندىق مەحانيزمدەرگە بايلانىستى ەمەس. بۇل ۇدەرىس ميدىڭ قىرتىس قاباتىنىڭ قاتىسۋىمەن شارتتى رەفلەكستىك جولمەن رەتتەلەدى. ادامعا گيپنوز ارقىلى سۋدى وتە كوپ ءىشتىڭ دەپ سەندىرسە، نەسەپ شىعارىلۋى كۇرت كوبەيەدى.
ك. م. بىكوۆ زەرتحاناسىندا جاسالعان تاجىريبەلەر قورىتىندىسىندا شارتتى ديۋرەز رەفلەكسى انىقتالعان. ول ءۇشىن ءيتتىڭ نەسەپاعارىنا فيستۋلا قويىپ، سول ارقىلى قارنىنا بىرنەشە رەت سۋ ەنگىزگەن. سۋ ەنگىزەر الدىندا وعان قاتىسى جوق، ماڭىزى شامالى بوگدە تىتىركەندىرگىشتى قوسا بەرەدى (مىسالى، شام جاعۋ، كوڭىراۋ ت.ب.). وسىنى بىرنەشە رەت قايتالاعاننان كەيىن سۋ ەنگىزبەي-اق بوگدە تىتىركەندىرگىشتىڭ ءوزىن عانا بەرسە دە، ديۋرەز كۇشەيەدى. بۇل تاجىريبە ديۋرەزدى شارتتى رەفلەكستىك جولمەن دە شاقىرۋعا بولاتىنىن كورسەتەدى. شارتتى رەفلەكستىك وليۋريانى، ءتىپتى انۋريانى جاساۋعا بولادى. ءيتتى ستانوكقا ەنگىزىپ بايلاپ، بىرنەشە رەت قايتالاپ، ارتقى اياعىنىڭ تەرىسىن اۋىرتقانشا ەلەكتر تىتىركەندىرگىشىن قولدانسا، رەفلەكستىك جولمەن ديۋرەز تومەندەيدى، ءتىپتى توقتاپ قالۋى دا مۇمكىن. كەيىن يتكە اۋىرتقىش تىتىركەندىرگىش قولدانباي، ستانوكقا ەنگىزگەندە، ديۋرەزدىڭ ازايعانى بايقالعان.
بۇيرەككە شارتتى رەفلەكستىك اسەر ميدىڭ قىرتىس قاباتىنداعى جۇيكە ورتالىقتارىنا گيپوتالامۋس جانە گيپوفيز ارقىلى بەرىلىپ، انتيديۋرەزدىك گورموننىڭ ءبولىنۋىن وزگەرتەدى.
ح. ساتپايەۆا، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
You Might Also Like
-
تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇرۋ نەمەسە كوڭىلىمىزگە جاقپايتىن ىسپەن اينالىسۋ، يا بولماسا سانسىز كوپ كەزدەسۋلەرگە ۋاقىتىنان كەشىكپەي بارا الماۋ – ءتارتىپتىڭ جوقتىعىنان. ءتارتىپتىڭ جوقتىعى تەك جەكە ءومىرىمىز...
-
بيىلعى وقۋ جىلىنان باستاپ ينفورماتيكا ءپانى ءۇشىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتىلاتىن بولدى. بۇل تۋرالى ۇكىمەت وتىرىسىندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعادييەۆ ۇكىمەت وتىرىسىندا ءمالىم ەتتى.
