بيوسفەرا - تىرشىلىك ورتاسى. عالامشارداعى تىرشىلىك
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بيوسفەرا - تىرشىلىك ورتاسى
§ 25 عالامشارداعى تىرشىلىك
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا جالپى عالامشارداعى تىرشىلىك تۋرالى جان - جاقتى تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك: تابيعاتتاعى ءتىرى اعزالار تىرشىلىگى تۋرالى ايتا وتىرىپ، بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ.
وقۋشىلاردى مەكەن ەتكەن ورتاعا بەيىمدەلگىشتىگى جايىندا ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقىتۋ كەزىندە وقۋشىلارعا ءتۇرلى تاپسىرمالار مەن جۇمىستار بەرە وتىرىپ
وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن، قيالدارىن، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ءوز بەتتەرىنشە جۇمىس جاساۋعا، تاپسىرىلعان جۇمىستى جىلدام ورىنداۋعا
جانە العان بىلىمدەرىن ءىس جۇزىندە قولدانا بىلۋگە، تابيعاتتى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، تاجىريبە جاساۋ
ءپانارالىق بايلانىس: فيزيكا، حيميا، گەوگرافيا
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەربەلسەندى تاقتا، سلايد، ۆەنن دياگرامماسى، بەينە روليكتەر كورۋ.
ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (3 مين)
2. ءۇي جۇمىسى: «سۋرەتتەردى سويلەتە بىلەسىڭ بە؟» (7مين)
3. جاڭا ساباق: «بىلگەنگە مارجان» (15مين)
4. بەكىتۋ: «ءبىلىم كىلتى تانىمدىلىقتا» (7 مين)
5. تاجىريبە جاساۋ: «وقۋ ءتۇبى توقۋ» (10)
6. باعالاۋ: «ەڭبەگىنە قاراي ونبەگى» ( 3 مين)
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) سىنىپ بولمەسىن ساباققا دايىنداۋ
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ
ب) وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ
«مەن ەش ۋاقىتتا ءوز وقۋشىلارىما ەش نارسە ۇيرەتپەيمىن، تەك قانا
ولاردىڭ وقۋى ءۇشىن جاعداي جاسايمىن» (البەرت ەينشتەين )
2. ءۇي جۇمىسى: تابيعاتتاعى دەنەلەر مەن زاتتار. «سۋرەتتەردى سويلەتە بىلەسىڭ بە؟»
سلايد پاراقشالارىنىڭ بەتىندە سمايليك سۋرەتىنىڭ ارتىنا جاسىرىلعان سۋرەتتەردى سويلەتە ءبىلۋ.
1. زاتتىق بەلگىسى بار ءار ءتۇرلى زاتتار
2. زاتتاردىڭ ولشەم بىرلىكتەرى
3. جاساندى جانە تابيعي زاتتار
4. قاراپايىم جانە كۇردەلى زاتتاردىڭ ايىرماشىلىعى
5. ديففۋزيا قۇبىلىسى
6. قاتتى، سۇيىق، گازدارداعى ديففۋزيانىڭ قوزعالىسى
7. ەكولوگيالىق ديففۋزيا
8. زاتتىڭ اگرەگاتتىق كۇيى، فيزيكالىق قۇبىلىس
9. مەحانيكالىق قوزعالىس
10. تابيعي قۇبىلىس
11. تەپە – تەڭدىك
12. دەنەنىڭ دەفورماسياسى
3. جاڭا ساباق: «بىلگەنگە مارجان» ساباقتىڭ تاقىرىبىن اشۋ ءۇشىن
«جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى» بەينە كورىنىسى كورسەتىلەدى.
عالامشاردىڭ تىرشىلىك ورتاسى «بيوسفەرا» قاباتىندا تارالعان. ياعني، بيوسفەرانى تىرشىلىك قاباتى دەيدى. بۇل ءسوز گرەك تىلىنە شىققان (بيوس - تىرشىلىك، سفەرا - شار) جەر قابىعى، بۇل ۇعىم بيولوگيا ۇعىمىندا ءحىح عاسىردا ەنە باستادى. بيوسفەرا قۇرلىقتاعى، تەڭىزدەگى، جانە مۇحيتتاعى تىرشىلىكتىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايلى بارلىق ايماقتاردى الىپ جاتىر
جەر عالامشارىندا تىرشىلىكتىڭ پايدا بولعانىنا 4، 5 - 5ميلليارد جىلدان استى.
بيوسفەرا - جەردەگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءومىر سۇرەتىن قابىعى.
بيولوگيادا “بيوسفەرا” تەرمينىن فرانسۋز عالىمى جان باتيست لامارك ءحىح ع. ەنگىزدى
گەولوگيا سالاسىندا 1875 جىلى اۋستريالىق گەولوگ ەدۋارد زيۋسس ەنگىزدى
1926 جىلى بيوسفەرا تۋرالى ءىلىمدى ورىس گەوحيميگى ۆ. ي. ۆەرنادسكيي زەرتتەدى
بيوسفەرا - ليتوسفەرانىڭ جوعارعى بولىگى، گيدروسفەرانىڭ تۇتاس، اتموسفەرانىڭ تومەنگى بولىگىنىڭ جيىنتىعىنانا تۇراتىن تىرشىلىك قابىعى.
جەردىڭ 3 كم - گە دەيىنگى تەرەڭدىگىندە ءتىرى اعزالار كەزدەسەدى، ودان ءارى تەرەڭ قاباتتاردى تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى تىرشىلىك يەلەرى بولمايدى. جەر قىرتىسىنىڭ بەتكى قاباتىندا 20 كم. بيىكتىككە دەيىن دە تىرشىلىك كەزدەسەدى. وندا ازون قاباتى قورعاعىشتىق ءرول اتقارادى. ودان جوعارى ۋلتراكۇلگىن ساۋلە اسەرىنەن تىرشىلىك يەلەرى كەزدەسپەيدى.
قۇرلىقتاعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ 97 % - ىن وسىمدىكتەر، 3 %- ىن جانۋارلار قۇرايدى.
عالامشارداعى تىرشىلىك ورتاسىن 4 كە ءبولىپ قاراستىرامىز.
1. باكتەريالار
2. ساڭىراۋقۇلاقتار
3. وسىمدىكتەر
4. جانۋارلار
تابيعاتتاعى وسىمدىكتەر - فلورانى قۇرايدى. ءتىرى اعزالار دۇنيەسىندەگى نەگىزگى ەكى توپتىڭ ەكىنشىسىنە جاتادى. وسىمدىكتەر تابيعاتتا فوتوسينتەز جۇرگىزەدى.
جانۋارلار دۇنيەسىن – فاۋنانى قۇرايدى. ءتىرى اعزالار دۇنيەسىندەگى نەگىزگى ەكى توپتىڭ بىرىنشىسىنە جاتادى. ولار نەگىزىنەن، دايىن ورگانيكالىق قوسىلىستارمەن قورەكتەنەتىن گەتەروتروفتى اعزالار. قۇرىلىسىنا قاراي جانۋارلار كوپجاسۋشالى جانە ءبىرجاسۋشالى اعزالار بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
ۇلكەيتكىش قۇرالدار:
ميكروسكوپ -( گرەك.- ۇساق جانە كورەمىن) جاي كوزگە كورىنبەيتىن نىسانداردىڭ بىرنەشە ەسە ۇلكەيتىلگەن كەسكىنىن كورسەتەتىن قۇرال.
(1632 – 1723) جج. انتوني ۆان ليەۆەنگۋك. كىپ-كىشكەنتاي شىنىمەن ادامزات قوعامى مەن عىلىم ءۇشىن وتە ماڭىزدى جاڭالىق اشتى.
سەرگىتۋ ءساتى: «تابيعات ادامزاتقا امانات» بەينە كورىنىس
4. بەكىتۋ: «ءبىلىم كىلتى تانىمدىلىقتا»
1.«كلاستەر» دامىتۋ. تىرشىلىك ورتاسى.
2. عالامشارداعى تىرشىلىك ورتاسىنىڭ ءتورت پاتشالىعى (ۆەنن دياگرامماسى)
5. تاجىريبە جاساۋ: «وقۋ ءتۇبى توقۋ»
سەنىڭ تاجىريبەڭ: پيازدىڭ بەتكى جۇقا قابىعىن اجىراتىپ الىپ، شىبىندى شىنىعا قويىپ، ميكروسكوپپەن قاراپ پيازدىڭ جۇقا قابىعىنىڭ جانە شىبىننىڭ سىرتقى قۇرىلىسىن انىقتاپ داپتەرلەرىڭە جازىڭدار
6. باعالاۋ: «ەڭبەگىنە قاراي ونبەگى»
ءبىر - بىرلەرىن "باعدارشام" ارقىلى باعالايدى..
ءۇي جۇمىسى: عالامشارداعى تىرشىلىك.
129 بەت. قىزىقتى دەرەكتەر جانە ارتىق بولماس بىلگەنىڭ تاقىرىبىنداعى قوسىمشاسىن وقۋ
مويىنقۇم اۋدانى ا. نازاربەكوۆ اۋىلى
ءا. مولداعۇلوۆا اتىنداعى نەگىزگى ورتا مەكتەبى
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى: د. ە. تالاسبايەۆا
سلايدىن جۇكتەۋ
§ 25 عالامشارداعى تىرشىلىك
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا جالپى عالامشارداعى تىرشىلىك تۋرالى جان - جاقتى تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك: تابيعاتتاعى ءتىرى اعزالار تىرشىلىگى تۋرالى ايتا وتىرىپ، بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ.
وقۋشىلاردى مەكەن ەتكەن ورتاعا بەيىمدەلگىشتىگى جايىندا ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقىتۋ كەزىندە وقۋشىلارعا ءتۇرلى تاپسىرمالار مەن جۇمىستار بەرە وتىرىپ
وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن، قيالدارىن، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ءوز بەتتەرىنشە جۇمىس جاساۋعا، تاپسىرىلعان جۇمىستى جىلدام ورىنداۋعا
جانە العان بىلىمدەرىن ءىس جۇزىندە قولدانا بىلۋگە، تابيعاتتى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، تاجىريبە جاساۋ
ءپانارالىق بايلانىس: فيزيكا، حيميا، گەوگرافيا
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەربەلسەندى تاقتا، سلايد، ۆەنن دياگرامماسى، بەينە روليكتەر كورۋ.
ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (3 مين)
2. ءۇي جۇمىسى: «سۋرەتتەردى سويلەتە بىلەسىڭ بە؟» (7مين)
3. جاڭا ساباق: «بىلگەنگە مارجان» (15مين)
4. بەكىتۋ: «ءبىلىم كىلتى تانىمدىلىقتا» (7 مين)
5. تاجىريبە جاساۋ: «وقۋ ءتۇبى توقۋ» (10)
6. باعالاۋ: «ەڭبەگىنە قاراي ونبەگى» ( 3 مين)
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) سىنىپ بولمەسىن ساباققا دايىنداۋ
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ
ب) وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ
«مەن ەش ۋاقىتتا ءوز وقۋشىلارىما ەش نارسە ۇيرەتپەيمىن، تەك قانا
ولاردىڭ وقۋى ءۇشىن جاعداي جاسايمىن» (البەرت ەينشتەين )
2. ءۇي جۇمىسى: تابيعاتتاعى دەنەلەر مەن زاتتار. «سۋرەتتەردى سويلەتە بىلەسىڭ بە؟»
سلايد پاراقشالارىنىڭ بەتىندە سمايليك سۋرەتىنىڭ ارتىنا جاسىرىلعان سۋرەتتەردى سويلەتە ءبىلۋ.
1. زاتتىق بەلگىسى بار ءار ءتۇرلى زاتتار
2. زاتتاردىڭ ولشەم بىرلىكتەرى
3. جاساندى جانە تابيعي زاتتار
4. قاراپايىم جانە كۇردەلى زاتتاردىڭ ايىرماشىلىعى
5. ديففۋزيا قۇبىلىسى
6. قاتتى، سۇيىق، گازدارداعى ديففۋزيانىڭ قوزعالىسى
7. ەكولوگيالىق ديففۋزيا
8. زاتتىڭ اگرەگاتتىق كۇيى، فيزيكالىق قۇبىلىس
9. مەحانيكالىق قوزعالىس
10. تابيعي قۇبىلىس
11. تەپە – تەڭدىك
12. دەنەنىڭ دەفورماسياسى
3. جاڭا ساباق: «بىلگەنگە مارجان» ساباقتىڭ تاقىرىبىن اشۋ ءۇشىن
«جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى» بەينە كورىنىسى كورسەتىلەدى.
عالامشاردىڭ تىرشىلىك ورتاسى «بيوسفەرا» قاباتىندا تارالعان. ياعني، بيوسفەرانى تىرشىلىك قاباتى دەيدى. بۇل ءسوز گرەك تىلىنە شىققان (بيوس - تىرشىلىك، سفەرا - شار) جەر قابىعى، بۇل ۇعىم بيولوگيا ۇعىمىندا ءحىح عاسىردا ەنە باستادى. بيوسفەرا قۇرلىقتاعى، تەڭىزدەگى، جانە مۇحيتتاعى تىرشىلىكتىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايلى بارلىق ايماقتاردى الىپ جاتىر
جەر عالامشارىندا تىرشىلىكتىڭ پايدا بولعانىنا 4، 5 - 5ميلليارد جىلدان استى.
بيوسفەرا - جەردەگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءومىر سۇرەتىن قابىعى.
بيولوگيادا “بيوسفەرا” تەرمينىن فرانسۋز عالىمى جان باتيست لامارك ءحىح ع. ەنگىزدى
گەولوگيا سالاسىندا 1875 جىلى اۋستريالىق گەولوگ ەدۋارد زيۋسس ەنگىزدى
1926 جىلى بيوسفەرا تۋرالى ءىلىمدى ورىس گەوحيميگى ۆ. ي. ۆەرنادسكيي زەرتتەدى
بيوسفەرا - ليتوسفەرانىڭ جوعارعى بولىگى، گيدروسفەرانىڭ تۇتاس، اتموسفەرانىڭ تومەنگى بولىگىنىڭ جيىنتىعىنانا تۇراتىن تىرشىلىك قابىعى.
جەردىڭ 3 كم - گە دەيىنگى تەرەڭدىگىندە ءتىرى اعزالار كەزدەسەدى، ودان ءارى تەرەڭ قاباتتاردى تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى تىرشىلىك يەلەرى بولمايدى. جەر قىرتىسىنىڭ بەتكى قاباتىندا 20 كم. بيىكتىككە دەيىن دە تىرشىلىك كەزدەسەدى. وندا ازون قاباتى قورعاعىشتىق ءرول اتقارادى. ودان جوعارى ۋلتراكۇلگىن ساۋلە اسەرىنەن تىرشىلىك يەلەرى كەزدەسپەيدى.
قۇرلىقتاعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ 97 % - ىن وسىمدىكتەر، 3 %- ىن جانۋارلار قۇرايدى.
عالامشارداعى تىرشىلىك ورتاسىن 4 كە ءبولىپ قاراستىرامىز.
1. باكتەريالار
2. ساڭىراۋقۇلاقتار
3. وسىمدىكتەر
4. جانۋارلار
تابيعاتتاعى وسىمدىكتەر - فلورانى قۇرايدى. ءتىرى اعزالار دۇنيەسىندەگى نەگىزگى ەكى توپتىڭ ەكىنشىسىنە جاتادى. وسىمدىكتەر تابيعاتتا فوتوسينتەز جۇرگىزەدى.
جانۋارلار دۇنيەسىن – فاۋنانى قۇرايدى. ءتىرى اعزالار دۇنيەسىندەگى نەگىزگى ەكى توپتىڭ بىرىنشىسىنە جاتادى. ولار نەگىزىنەن، دايىن ورگانيكالىق قوسىلىستارمەن قورەكتەنەتىن گەتەروتروفتى اعزالار. قۇرىلىسىنا قاراي جانۋارلار كوپجاسۋشالى جانە ءبىرجاسۋشالى اعزالار بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
ۇلكەيتكىش قۇرالدار:
ميكروسكوپ -( گرەك.- ۇساق جانە كورەمىن) جاي كوزگە كورىنبەيتىن نىسانداردىڭ بىرنەشە ەسە ۇلكەيتىلگەن كەسكىنىن كورسەتەتىن قۇرال.
(1632 – 1723) جج. انتوني ۆان ليەۆەنگۋك. كىپ-كىشكەنتاي شىنىمەن ادامزات قوعامى مەن عىلىم ءۇشىن وتە ماڭىزدى جاڭالىق اشتى.
سەرگىتۋ ءساتى: «تابيعات ادامزاتقا امانات» بەينە كورىنىس
4. بەكىتۋ: «ءبىلىم كىلتى تانىمدىلىقتا»
1.«كلاستەر» دامىتۋ. تىرشىلىك ورتاسى.
2. عالامشارداعى تىرشىلىك ورتاسىنىڭ ءتورت پاتشالىعى (ۆەنن دياگرامماسى)
5. تاجىريبە جاساۋ: «وقۋ ءتۇبى توقۋ»
سەنىڭ تاجىريبەڭ: پيازدىڭ بەتكى جۇقا قابىعىن اجىراتىپ الىپ، شىبىندى شىنىعا قويىپ، ميكروسكوپپەن قاراپ پيازدىڭ جۇقا قابىعىنىڭ جانە شىبىننىڭ سىرتقى قۇرىلىسىن انىقتاپ داپتەرلەرىڭە جازىڭدار
6. باعالاۋ: «ەڭبەگىنە قاراي ونبەگى»
ءبىر - بىرلەرىن "باعدارشام" ارقىلى باعالايدى..
ءۇي جۇمىسى: عالامشارداعى تىرشىلىك.
129 بەت. قىزىقتى دەرەكتەر جانە ارتىق بولماس بىلگەنىڭ تاقىرىبىنداعى قوسىمشاسىن وقۋ
مويىنقۇم اۋدانى ا. نازاربەكوۆ اۋىلى
ءا. مولداعۇلوۆا اتىنداعى نەگىزگى ورتا مەكتەبى
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى: د. ە. تالاسبايەۆا
سلايدىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ تارتىپتىك جارعىسى.
