Cەلەكسيانىڭ گەنەتيكالىق نەگىزدەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §52 Cەلەكسيانىڭ گەنەتيكالىق نەگىزدەرى
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا سەلەكسيانىڭ گەنەتيكالىق نەگىزدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، ولاردىڭ ماڭىزىنا قىزمەتى توقتالىپ ءوتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلارعا سەلەكسيانىڭ گەنەتيكالىق نەگىزدەرى جانە ولاردىڭ ماڭىزدىلىعىن اشۋ، بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بىلىمدەرىن شىڭداۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ءتۇرلى ويىن ەلەمەنتىن پايدالانىپ ويىن ەركىن جەتكىزۋگە، اشىق ايتۋعا، ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءوتۋ ءادىسى: ستو ەلەمەنتتەرى، اۋىزشا، بايانداۋ، سۇراق جاۋاپ،
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەستە، سۋرەت، مۋلياج، ەلەكتروندى وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، تىرەك – سىزبا.
ساباقتىڭ ءپان ارالىق بايلانىسى: گەوگرافيا، حيميا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ، سىنىپتى قالىپقا كەلتىرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
كەستە تولتىرۋ.
تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ فورمالارى مىسالدار ءتۇردىڭ تۇراقتالۋىنا اسەرى ەۆوليۋسيالىق ماڭىزى
تۇراقتاندىرۋشى
سۇرىپتاۋ
قوزعاۋشى سۇرىپتاۋ
ۆەنن دياگرامما
ءىىى. وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بايانداۋ.
ول مادەني وسىمدىكتەردىڭ تارالۋ ورتالىعىن 8 ايماققا بولگەن، ولار: جۇڭگو، ءۇندى، ءۇندى - مالايا، ورتا، الدىڭعى ازيا، جەرورتا تەڭىزى، باتىس، ورتالىق مەكسيكا، وڭتۇستىك امەريكا جانە چيلي اندىسى. ورىس عالىمى پ. م. جۋكوۆسكيي (1888 – 1975) مادەني وسىمدىكتەردىڭ تارالۋ ورتالىعىن 12 ايماققا ءبولدى. ولار: جۇڭگو، جاپونيا، يندونەزيا، ءۇندىقىتاي، اۆستراليا، ءۇندىستان، ورتا، الدىڭعى ازيا، جەرورتا تەڭىزى ماڭى، افريكا، ەۋروپا، ءسىبىر، ورتالىق، وڭتۇستىك، سولتۇستىك امەريكا. مادەني وسىمدىكتەردىڭ تارالۋ ورتالىعىنىڭ پايدا بولۋى ادامزات مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىمەن تىعىز بايلانىستى. جۇڭگو، جاپونيادان كۇرىش، قوناق تارى، جۇڭگو كاپۋستاسى، بۇرشاق تۇرلەرى، قۇرما، اپەلسين، ماندارين، شاي، ت. ب. وسىمدىك تۇرلەرى؛ يندونەزيا، ءۇندىقىتايدان نان اعاشى، مانگو، ليمون، باناننىڭ بىرنەشە ءتۇرى، قانت پالماسى، ەۆكاليپت، تەمەكى، ماقتا؛ اۆستراليادان قانت قامىسى، قيار، كەنەپ، كوكوس پالماسى، كۇرىش تۇرلەرى، قارا بۇرىش؛ ورتا ءۇندىستاننان قارا بيداي تۇرلەرى، بۇرشاقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى، زىعىر، ماقسارى، قاربىز، ءسابىز، الما، المۇرت، ورىك، شيە، بانان جەمىس اعاشى؛ ورتا ازيادان بيداي، قارا بيداي، ارپا، س ۇلى، بۇرشاق، جوڭىشقا، قانت قىزىلشاسى، الما، ءجۇزىم، انار؛ الدىڭعى ازيادان ءزايتۇن، لاۆر، جەمىس اعاشتارى، ت. ب. مادەني وسىمدىكتەر تارالعان. دۇنيە ءجۇز. مادەني وسىمدىك توبىنا افريكا ورتالىعىنان ماقتانىڭ بىرنەشە ءتۇرى، قاربىز، كوفە؛ امەريكا ورت - نان جۇگەرى، كارتوپ، قىزاناق، اسقاباقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى، كاكاو، جەرجاڭعاق، جەر المۇرتى قوسىلدى.
مادەني وسىمدىكتەردىڭ شىققان ورتالىقتارى
وسى زامانعى ادام مادەني وسىمدىكتەرسىز ءومىر سۇرە الماعان بولار ەدى. مادەني وسىمدىكتەر ادامدى ەڭ قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. مادەني وسىمدىكتەر - استىق، كوكونىس، جەمىس - جيدەك، ماتا توقۋعا قاجەتتى شيكىزات. مادەني وسىمدىكتەرسىز قانت، ماي، مال ازىعى دا بولماس ەدى. ءۇي جيھازى، قاعاز، ءدارى، ءۇي ءىشىن ساندەيتىن ءار ءتۇرلى زاتتاردان وزگە دە قاجەتتىلىكتەردى تەك مادەني وسىمدىكتەردەن الامىز. مادەني وسىمدىكتەردىڭ سان الۋان تۇرلەرى مەن ىرىكتەمەلەرىن الۋ ءۇشىن قانشاما جىلدار ءوتتى ەمەس پە؟
العاشقى ادامدار تەك جابايى وسىمدىكتەردىڭ تۇقىمى، جەمىسى، پيازشىعى جانە باسقا بولىكتەرىن پايدالاندى. وسىمدىكتەردى قولدا ءوسىرۋ ءادىسىن مەڭگەرە الماعاندىقتان، تابيعاتتىڭ بەرگەنىن عانا مىسە تۇتتى. سوندىقتان بۇل كەزەڭ جيناۋشى كەزەڭ دەپ اتالدى. ادامزات تاريحىنداعى بۇل كەزەڭ سان عاسىرلارعا سوزىلدى. ادامدار بىرتىندەپ كەيبىر وسىمدىكتەردى تۇقىمىنان ءوسىرۋ جولىن تاپتى. ونداي ادامدار قۇنارلى توپىراققا وسىمدىكتى وسىرۋمەن عانا شەكتەلمەي، ول وسىمدىكتىڭ ساپاسىن وزگەرتۋدى دە مەڭگەردى. وسىمدىكتىڭ وزىنە قاجەتتى ءونىم بەرۋىن رەتتەۋ ءۇشىن سۇرىپتال، ىرىكتەۋ قاجەت بولدى. ادام سۇرىپتاۋ جولىمەن قولدان شىعارعان ءبىر تۇر داراقتارىنىڭ جيىنتىعى ىرىكتەمە دەپ اتالادى. ءسويتىپ ومىرگە سەلەكسيا عىلىمى كەلدى. جانۋارلاردىڭ قولدان شىعارىلعان ءتۇرىن سولتششىم دەيدى. وسىمدىكتەردىڭ جاڭا ىرىكتەمەلەرىن، جانۋارلاردىڭ جاڭا قولتۇقىمدارىن شىعارۋمەن شۇعىلداناتىن عىلىم - سەلەكسيا دەپ اتالادى (لاتىنشا «سەلەكسيا» - ىرىكتەۋ، سۇرىپتاۋ).
مادەني وسىمدىكتەردىڭ سان الۋاندىعى جانە شىعۋ ورتالىعىن ورىس عالىمى ن. ي. ۆاۆيلوۆ زەرتتەدى. ول بەس كونتينەنتتى اينالىپ شىعىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ 52 ەلدەرىندە بولدى. ن. ي. ۆاۆيلوۆ وسىمدىكتەردىڭ 400 - گە جۋىق ءتۇرىنىڭ وڭتۇستىك ازيادا، 200 - گە جۋىق ءتۇرىنىڭ وڭتۇستىك امەريكادا مادەنيلەندىرىلگەنىن دالەلدەدى. ول وسى ساپارىندا مادەني وسىمدىكتەردىڭ 1 000 - عا جۋىق ءتۇرىن زەرتتەدى. ءسويتىپ وسىمدىكتەر سان الۋاندىعىنىڭ ورتالىقتارىن بەلگىلەدى.
قازاقستاندا قانت قىزىلشاشى مەن كەندىردى بيولوگيالىق سۇرىپتاۋ جاعىنان عىلىمي تۇرعىدا سيپاتتاعان العاشقى عالىم - كارىم مىڭبايەۆ. ول كوكساعىزدىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەپ، ونى سۇرىپتاۋ ادىستەرىن تاپتى. كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن لەنينگرادتا اكادەميك ن. ي. ۆاۆيلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قورعاعان كارىم مىڭبايەۆتىڭ نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى وسىمدىكتەر گەنەتيكاسى مەن سەلەكسياسىنا ارنالعان. ك. مىڭبايەۆتىڭ ارمانداعان ءىس - جوسپارلارىنىڭ ءبىرقاتارى كەيىن جۇزەگە استى. ءسويتىپ، قازاقستاندى استىقتى وڭىرگە اينالدىرۋ، بەتپاقدالانى مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن پايدالانۋ، سونداي - اق ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستان ايماقتارىن سۋلاندىرۋ، قۇمكوشكىنىن تەجەۋ ماقساتىندا جاڭا جەرلەرگە سەكسەۋىل وتىرعىزۋ جوبالارى حالىق يگىلىگىنە اينالدى.
وسىمدىك شارۋاشىلىعىنىڭ ءونىمىن الۋدا مادەني وسىمدىكتەردى ەگۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل - اۋىل شارۋاشىلىعى نەگىزگى سالاسىنىڭ ءبىرى. ەگىستىك داقىلدار توبى ءداندى داقىلدار، تۇينەكجەمىستى جانە تامىرجەمىستى داقىلدار، مايلى داقىلدار، مالازىقتىق داقىلدار، توقىما داقىلدارى، باقشا داقىلدارى بولىپ بولىنەدى. ال جەمىستى داقىلدار: شەكىلدەۋىكتى داقىلدار، سۇيەكتى، جيدەكتى، جاڭعاقجەمىستى، سيترۋستى داقىلدارعا جىكتەلەدى. دەمەك مادەني وسىمدىكتەر جەرگىلىكتى حالىقتى - ازىق - تۇلىك ونىمدەرىمەن، مال شارۋاشىلىعىن - مالازىقپەن، ادامزاتقا قاجەتتى شيكىزاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. مادەني وسىمدىكتەر مەن ولاردىڭ ىرىكتەمەلەرىن ادامزات قانشاما جىلدار تابيعاتتى4 بەرگەنىن جيناقتاپ، جيناۋشى كەزەڭدى باستان وتكىزدى. سويتە - سويتە وسىمدىكتەردى وسىرۋمەن عانا ەمەس، ونى وزىنە قاجەتتى ءونىم بەرۋگە سۇرىپتال، ىرىكتەۋدى مەڭگەردى. وسىمدىكتەردەن - ىرىكتەمە، جانۋارلاردان قولتۇقىم شىعارۋمەن شۇعىلدانادى.
ايگىلى عالىم ن. ي. ۆاۆيلوۆ مادەني وسىمدىكتەردىڭ شىعۋ ورتالىعىن زەرتتەدى. عالىم - سەلەكسيونەر كارىم مىڭبايەۆ قازاقستاندا وسىمدىكتەر گەنەتيكاسى مەن سەلەكسياسىن زەرتتەۋدى وركەندەتتى.
ءۇ. ساباقتى بەكىتۋ.
انىقتاما بيۋروسى.
1. مادەني وسىمدىكتەردىڭ ورتالىعىن انىقتاعان عالىم؟
2. جۇگەرى، اسقاباق، بۇرشاق وتانى قاي قالا؟
3. سەلەكسيا دەگەنىمىز نە؟
4. مادەني وسىمدىكتەردىڭ نەشە ورتالىعى بار؟
5. ءىرى قارانىڭ ارعى تەگى نە؟
6. ارپانىڭ قانشا جۋىق جابايى تۇرلەرىنەن ءبىر عانا مادەني ءتۇرى شىعارىلعان؟
7. ي. ۆ. ۆاۆيلوۆ قانشا ەلدەرگە ساياحات جۇرگىزدى؟
8. ي. ۆ. ۆاۆيلوۆ وسىمدىكتەردىڭ قانشا جۋىق تۇرلەرىن زەرتتەدى.
ءۇى. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ءۇىى. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءۇىىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. وسى تاقىرىپتى وقىپ كەلۋ. كارتاعا ورتالىقتاردىڭ اتتارىن جازىڭدار.
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا سەلەكسيانىڭ گەنەتيكالىق نەگىزدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، ولاردىڭ ماڭىزىنا قىزمەتى توقتالىپ ءوتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلارعا سەلەكسيانىڭ گەنەتيكالىق نەگىزدەرى جانە ولاردىڭ ماڭىزدىلىعىن اشۋ، بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بىلىمدەرىن شىڭداۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ءتۇرلى ويىن ەلەمەنتىن پايدالانىپ ويىن ەركىن جەتكىزۋگە، اشىق ايتۋعا، ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءوتۋ ءادىسى: ستو ەلەمەنتتەرى، اۋىزشا، بايانداۋ، سۇراق جاۋاپ،
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەستە، سۋرەت، مۋلياج، ەلەكتروندى وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، تىرەك – سىزبا.
ساباقتىڭ ءپان ارالىق بايلانىسى: گەوگرافيا، حيميا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ، سىنىپتى قالىپقا كەلتىرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
كەستە تولتىرۋ.
تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ فورمالارى مىسالدار ءتۇردىڭ تۇراقتالۋىنا اسەرى ەۆوليۋسيالىق ماڭىزى
تۇراقتاندىرۋشى
سۇرىپتاۋ
قوزعاۋشى سۇرىپتاۋ
ۆەنن دياگرامما
ءىىى. وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بايانداۋ.
ول مادەني وسىمدىكتەردىڭ تارالۋ ورتالىعىن 8 ايماققا بولگەن، ولار: جۇڭگو، ءۇندى، ءۇندى - مالايا، ورتا، الدىڭعى ازيا، جەرورتا تەڭىزى، باتىس، ورتالىق مەكسيكا، وڭتۇستىك امەريكا جانە چيلي اندىسى. ورىس عالىمى پ. م. جۋكوۆسكيي (1888 – 1975) مادەني وسىمدىكتەردىڭ تارالۋ ورتالىعىن 12 ايماققا ءبولدى. ولار: جۇڭگو، جاپونيا، يندونەزيا، ءۇندىقىتاي، اۆستراليا، ءۇندىستان، ورتا، الدىڭعى ازيا، جەرورتا تەڭىزى ماڭى، افريكا، ەۋروپا، ءسىبىر، ورتالىق، وڭتۇستىك، سولتۇستىك امەريكا. مادەني وسىمدىكتەردىڭ تارالۋ ورتالىعىنىڭ پايدا بولۋى ادامزات مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىمەن تىعىز بايلانىستى. جۇڭگو، جاپونيادان كۇرىش، قوناق تارى، جۇڭگو كاپۋستاسى، بۇرشاق تۇرلەرى، قۇرما، اپەلسين، ماندارين، شاي، ت. ب. وسىمدىك تۇرلەرى؛ يندونەزيا، ءۇندىقىتايدان نان اعاشى، مانگو، ليمون، باناننىڭ بىرنەشە ءتۇرى، قانت پالماسى، ەۆكاليپت، تەمەكى، ماقتا؛ اۆستراليادان قانت قامىسى، قيار، كەنەپ، كوكوس پالماسى، كۇرىش تۇرلەرى، قارا بۇرىش؛ ورتا ءۇندىستاننان قارا بيداي تۇرلەرى، بۇرشاقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى، زىعىر، ماقسارى، قاربىز، ءسابىز، الما، المۇرت، ورىك، شيە، بانان جەمىس اعاشى؛ ورتا ازيادان بيداي، قارا بيداي، ارپا، س ۇلى، بۇرشاق، جوڭىشقا، قانت قىزىلشاسى، الما، ءجۇزىم، انار؛ الدىڭعى ازيادان ءزايتۇن، لاۆر، جەمىس اعاشتارى، ت. ب. مادەني وسىمدىكتەر تارالعان. دۇنيە ءجۇز. مادەني وسىمدىك توبىنا افريكا ورتالىعىنان ماقتانىڭ بىرنەشە ءتۇرى، قاربىز، كوفە؛ امەريكا ورت - نان جۇگەرى، كارتوپ، قىزاناق، اسقاباقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى، كاكاو، جەرجاڭعاق، جەر المۇرتى قوسىلدى.
مادەني وسىمدىكتەردىڭ شىققان ورتالىقتارى
وسى زامانعى ادام مادەني وسىمدىكتەرسىز ءومىر سۇرە الماعان بولار ەدى. مادەني وسىمدىكتەر ادامدى ەڭ قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. مادەني وسىمدىكتەر - استىق، كوكونىس، جەمىس - جيدەك، ماتا توقۋعا قاجەتتى شيكىزات. مادەني وسىمدىكتەرسىز قانت، ماي، مال ازىعى دا بولماس ەدى. ءۇي جيھازى، قاعاز، ءدارى، ءۇي ءىشىن ساندەيتىن ءار ءتۇرلى زاتتاردان وزگە دە قاجەتتىلىكتەردى تەك مادەني وسىمدىكتەردەن الامىز. مادەني وسىمدىكتەردىڭ سان الۋان تۇرلەرى مەن ىرىكتەمەلەرىن الۋ ءۇشىن قانشاما جىلدار ءوتتى ەمەس پە؟
العاشقى ادامدار تەك جابايى وسىمدىكتەردىڭ تۇقىمى، جەمىسى، پيازشىعى جانە باسقا بولىكتەرىن پايدالاندى. وسىمدىكتەردى قولدا ءوسىرۋ ءادىسىن مەڭگەرە الماعاندىقتان، تابيعاتتىڭ بەرگەنىن عانا مىسە تۇتتى. سوندىقتان بۇل كەزەڭ جيناۋشى كەزەڭ دەپ اتالدى. ادامزات تاريحىنداعى بۇل كەزەڭ سان عاسىرلارعا سوزىلدى. ادامدار بىرتىندەپ كەيبىر وسىمدىكتەردى تۇقىمىنان ءوسىرۋ جولىن تاپتى. ونداي ادامدار قۇنارلى توپىراققا وسىمدىكتى وسىرۋمەن عانا شەكتەلمەي، ول وسىمدىكتىڭ ساپاسىن وزگەرتۋدى دە مەڭگەردى. وسىمدىكتىڭ وزىنە قاجەتتى ءونىم بەرۋىن رەتتەۋ ءۇشىن سۇرىپتال، ىرىكتەۋ قاجەت بولدى. ادام سۇرىپتاۋ جولىمەن قولدان شىعارعان ءبىر تۇر داراقتارىنىڭ جيىنتىعى ىرىكتەمە دەپ اتالادى. ءسويتىپ ومىرگە سەلەكسيا عىلىمى كەلدى. جانۋارلاردىڭ قولدان شىعارىلعان ءتۇرىن سولتششىم دەيدى. وسىمدىكتەردىڭ جاڭا ىرىكتەمەلەرىن، جانۋارلاردىڭ جاڭا قولتۇقىمدارىن شىعارۋمەن شۇعىلداناتىن عىلىم - سەلەكسيا دەپ اتالادى (لاتىنشا «سەلەكسيا» - ىرىكتەۋ، سۇرىپتاۋ).
مادەني وسىمدىكتەردىڭ سان الۋاندىعى جانە شىعۋ ورتالىعىن ورىس عالىمى ن. ي. ۆاۆيلوۆ زەرتتەدى. ول بەس كونتينەنتتى اينالىپ شىعىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ 52 ەلدەرىندە بولدى. ن. ي. ۆاۆيلوۆ وسىمدىكتەردىڭ 400 - گە جۋىق ءتۇرىنىڭ وڭتۇستىك ازيادا، 200 - گە جۋىق ءتۇرىنىڭ وڭتۇستىك امەريكادا مادەنيلەندىرىلگەنىن دالەلدەدى. ول وسى ساپارىندا مادەني وسىمدىكتەردىڭ 1 000 - عا جۋىق ءتۇرىن زەرتتەدى. ءسويتىپ وسىمدىكتەر سان الۋاندىعىنىڭ ورتالىقتارىن بەلگىلەدى.
قازاقستاندا قانت قىزىلشاشى مەن كەندىردى بيولوگيالىق سۇرىپتاۋ جاعىنان عىلىمي تۇرعىدا سيپاتتاعان العاشقى عالىم - كارىم مىڭبايەۆ. ول كوكساعىزدىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەپ، ونى سۇرىپتاۋ ادىستەرىن تاپتى. كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن لەنينگرادتا اكادەميك ن. ي. ۆاۆيلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قورعاعان كارىم مىڭبايەۆتىڭ نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى وسىمدىكتەر گەنەتيكاسى مەن سەلەكسياسىنا ارنالعان. ك. مىڭبايەۆتىڭ ارمانداعان ءىس - جوسپارلارىنىڭ ءبىرقاتارى كەيىن جۇزەگە استى. ءسويتىپ، قازاقستاندى استىقتى وڭىرگە اينالدىرۋ، بەتپاقدالانى مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن پايدالانۋ، سونداي - اق ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستان ايماقتارىن سۋلاندىرۋ، قۇمكوشكىنىن تەجەۋ ماقساتىندا جاڭا جەرلەرگە سەكسەۋىل وتىرعىزۋ جوبالارى حالىق يگىلىگىنە اينالدى.
وسىمدىك شارۋاشىلىعىنىڭ ءونىمىن الۋدا مادەني وسىمدىكتەردى ەگۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل - اۋىل شارۋاشىلىعى نەگىزگى سالاسىنىڭ ءبىرى. ەگىستىك داقىلدار توبى ءداندى داقىلدار، تۇينەكجەمىستى جانە تامىرجەمىستى داقىلدار، مايلى داقىلدار، مالازىقتىق داقىلدار، توقىما داقىلدارى، باقشا داقىلدارى بولىپ بولىنەدى. ال جەمىستى داقىلدار: شەكىلدەۋىكتى داقىلدار، سۇيەكتى، جيدەكتى، جاڭعاقجەمىستى، سيترۋستى داقىلدارعا جىكتەلەدى. دەمەك مادەني وسىمدىكتەر جەرگىلىكتى حالىقتى - ازىق - تۇلىك ونىمدەرىمەن، مال شارۋاشىلىعىن - مالازىقپەن، ادامزاتقا قاجەتتى شيكىزاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. مادەني وسىمدىكتەر مەن ولاردىڭ ىرىكتەمەلەرىن ادامزات قانشاما جىلدار تابيعاتتى4 بەرگەنىن جيناقتاپ، جيناۋشى كەزەڭدى باستان وتكىزدى. سويتە - سويتە وسىمدىكتەردى وسىرۋمەن عانا ەمەس، ونى وزىنە قاجەتتى ءونىم بەرۋگە سۇرىپتال، ىرىكتەۋدى مەڭگەردى. وسىمدىكتەردەن - ىرىكتەمە، جانۋارلاردان قولتۇقىم شىعارۋمەن شۇعىلدانادى.
ايگىلى عالىم ن. ي. ۆاۆيلوۆ مادەني وسىمدىكتەردىڭ شىعۋ ورتالىعىن زەرتتەدى. عالىم - سەلەكسيونەر كارىم مىڭبايەۆ قازاقستاندا وسىمدىكتەر گەنەتيكاسى مەن سەلەكسياسىن زەرتتەۋدى وركەندەتتى.
ءۇ. ساباقتى بەكىتۋ.
انىقتاما بيۋروسى.
1. مادەني وسىمدىكتەردىڭ ورتالىعىن انىقتاعان عالىم؟
2. جۇگەرى، اسقاباق، بۇرشاق وتانى قاي قالا؟
3. سەلەكسيا دەگەنىمىز نە؟
4. مادەني وسىمدىكتەردىڭ نەشە ورتالىعى بار؟
5. ءىرى قارانىڭ ارعى تەگى نە؟
6. ارپانىڭ قانشا جۋىق جابايى تۇرلەرىنەن ءبىر عانا مادەني ءتۇرى شىعارىلعان؟
7. ي. ۆ. ۆاۆيلوۆ قانشا ەلدەرگە ساياحات جۇرگىزدى؟
8. ي. ۆ. ۆاۆيلوۆ وسىمدىكتەردىڭ قانشا جۋىق تۇرلەرىن زەرتتەدى.
ءۇى. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ءۇىى. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءۇىىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. وسى تاقىرىپتى وقىپ كەلۋ. كارتاعا ورتالىقتاردىڭ اتتارىن جازىڭدار.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: توتىعۋ دارەجەسى. توتىعۋ – توتىقسىزدانۋ رەاكسياسى
