مۋتاسيالىق وزگەرگىشتىك
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §49 مۋتاسيالىق وزگەرگىشتىك
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا مۋتاسيالىق وزگەرگىشتىك بىلىمدەرىن ۇعىندىرۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، ولاردىڭ ماڭىزىنا قىزمەتى توقتالىپ ءوتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلارعا مۋتاسيالىق وزگەرگىشتىك جانە ولاردىڭ ماڭىزدىلىعىن اشۋ، بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بىلىمدەرىن شىڭداۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ءتۇرلى ويىن ەلەمەنتىن پايدالانىپ ويىن ەركىن جەتكىزۋگە، اشىق ايتۋعا، ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءوتۋ ءادىسى: ستو ەلەمەنتتەرى، اۋىزشا، بايانداۋ، سۇراق جاۋاپ،
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەستە، سۋرەت، مۋلياج، ەلەكتروندى وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، تىرەك – سىزبا.
ساباقتىڭ ءپان ارالىق بايلانىسى: گەوگرافيا، حيميا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ، سىنىپتى قالىپقا كەلتىرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. ءبىلىم باسپالداعى
ءى توپ «گەنوتيپ»
1. وزگەرگىشتىك دەگەنىمىز نە؟
2. موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىكتى زەرتتەۋدىڭ ستاتيستيكالىق ادىستەرى قانداي؟
3. موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىك دەگەنىمىز نە؟
4. موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىككە تاجىريبە جاساعان عالىم؟
ءىى توپ «فەنوتيپ»
1. وزگەرگىشتىك نەشەگە بولىنەدى؟
2. موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىكتىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟
3. ۇزاق موديفيكاسيالاۋ دەگەنىمىز نە؟
4. موديفيكاسيانىڭ جىكتەلۋى قانداي؟
2. ساندار سويلەيدى.
ءى توپ «گەنوتيپ»
ءىى توپ «فەنوتيپ»
ءىىى. وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بايانداۋ.
مۋتاسيا دەگەنىمىز ورگانيزم گەنوتيپىنىڭ، ياعني حروموسومالار مەن ولاردىڭ قۇرامدى بولىكتەرى گەندەردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى كەزدەيسوق پايدا بولاتىن، تۇقىم قۋالايتىن وزگەرگىشتىك. بۇل ۇعىمدى ەڭ العاش گوللانديالىق بوتانيك ح. دە فريز قالىپتاستىردى. ول ەسەكشوپ (ەنوتەرا ) وسىمدىگىنىڭ كەيبىر بەلگىلەرىنىڭ قالىپتى جاعدايدان اۋىتقيتىنىن جانە ولاردىڭ تۇقىم قۋالايتىندىعىن بايقادى. وسى زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە 1901 جىلى ءوزىنىڭ «مۋتاسيالىق تەورياسى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىن جاريالادى.
مۋتاسيا سىرتقى ورتا فاكتورلارىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولادى، ولاردى مۋتاگەندەر دەپ اتايدى.
مۋتاسيالار ورگانيزمنىڭ قانداي جاسۋشالارىندا پايدا بولاتىندىعىنا بايلانىستى گەنەراتيۆتىك (جىنىس جاسۋشالارىنداعى ) جانە سومالىق (دەنە جاسۋشالارىنداعى) بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جىنىس جاسۋشالارىندا بولاتىن مۋتاسيا كەلەسى ۇرپاققا تىكەلەي بەرىلەدى.
گەنوتيپتىڭ وزگەرۋ سيپاتىنا قاراي مۋتاسيالار مىناداي بولىنەدى.
گەنومدىق مۋتاسيا حروموسوما سانىنىڭ گاپلويدتى جيىنتىققا ەسەلەنىپ نەمەسە ەسەلەنبەي وزگەرۋىنە بايلانىستى. ەگەر ەسەلەنىپ كوبەيسە، ونى پوليپلويديا، ال ەسەلەنبەي كوبەيسە نە ازايسا، انەۋپلويديا نەمەسە گەتەروپلويديا دەپ اتايدى. پوليپلويديا جانۋارلاردا وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. بۇل كوبىنەسە جىنىستىق كوبەيۋى پارتەنوگەنەز جولىمەن جۇرەتىن جاندىكتەردە كەزدەسەدى.
ءۇ. ساباقتى بەكىتۋ.
1. كەستە تولتىرۋ.
وزگەرگىشتىك مۋتاسيانىڭ تيپتەرى مۋتاسيانىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى
مۋتاسيا
2. ساڭىراۋقۇلاق جيناۋ.
ءى توپ «گەنوتيپ»
1. مۋتاسيا دەگەنىمىز نە؟
2. مۋتاگەندەردىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
3. فيزيكالىق مۋتاگەندەردى اتا؟
4. سومالىق دەگەنىمىز نە؟
5. حروموسومالىق مۋتاسيا دەگەنىمىز نە؟
6. گەنومدىق مۋتاسيا تۇرلەرىن اتا؟
7. دەفيشەنسيا دەگەنىمىز نە؟
8. ۆ. س. فەدوروۆ جۇرگىزگەن تاجىريبە قانداي؟
ءىى توپ «فەنوتيپ»
1. مۋتاگەندەر دەگەنىمىز نە؟
2. بيولوگيالىق مۋتاگەندەردى اتا؟
3. گەنەراتيۆتىك دەگەنىمىز نە؟
4. گەندىك مۋتاسيا دەگەنىمىز نە؟
5. ترانسلوكاسيا دەگەنىمىز نە؟
6. گەنومدىق مۋتاسيا دەگەنىمىز نە؟
7. ينۆەرسيا دەگەنىمىز نە؟
8. دۋپليكاسيا دەگەنىمىز نە؟
ءۇى. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ءۇىى. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءۇىىى. ۇيگە تاپسىرماسىن بەرۋ. وسى تاقىرىپتى وقىپ كەلۋ، استىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا مۋتاسيالىق وزگەرگىشتىك بىلىمدەرىن ۇعىندىرۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، ولاردىڭ ماڭىزىنا قىزمەتى توقتالىپ ءوتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلارعا مۋتاسيالىق وزگەرگىشتىك جانە ولاردىڭ ماڭىزدىلىعىن اشۋ، بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بىلىمدەرىن شىڭداۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ءتۇرلى ويىن ەلەمەنتىن پايدالانىپ ويىن ەركىن جەتكىزۋگە، اشىق ايتۋعا، ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءوتۋ ءادىسى: ستو ەلەمەنتتەرى، اۋىزشا، بايانداۋ، سۇراق جاۋاپ،
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەستە، سۋرەت، مۋلياج، ەلەكتروندى وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، تىرەك – سىزبا.
ساباقتىڭ ءپان ارالىق بايلانىسى: گەوگرافيا، حيميا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ، سىنىپتى قالىپقا كەلتىرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. ءبىلىم باسپالداعى
ءى توپ «گەنوتيپ»
1. وزگەرگىشتىك دەگەنىمىز نە؟
2. موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىكتى زەرتتەۋدىڭ ستاتيستيكالىق ادىستەرى قانداي؟
3. موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىك دەگەنىمىز نە؟
4. موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىككە تاجىريبە جاساعان عالىم؟
ءىى توپ «فەنوتيپ»
1. وزگەرگىشتىك نەشەگە بولىنەدى؟
2. موديفيكاسيالىق وزگەرگىشتىكتىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟
3. ۇزاق موديفيكاسيالاۋ دەگەنىمىز نە؟
4. موديفيكاسيانىڭ جىكتەلۋى قانداي؟
2. ساندار سويلەيدى.
ءى توپ «گەنوتيپ»
ءىى توپ «فەنوتيپ»
ءىىى. وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بايانداۋ.
مۋتاسيا دەگەنىمىز ورگانيزم گەنوتيپىنىڭ، ياعني حروموسومالار مەن ولاردىڭ قۇرامدى بولىكتەرى گەندەردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى كەزدەيسوق پايدا بولاتىن، تۇقىم قۋالايتىن وزگەرگىشتىك. بۇل ۇعىمدى ەڭ العاش گوللانديالىق بوتانيك ح. دە فريز قالىپتاستىردى. ول ەسەكشوپ (ەنوتەرا ) وسىمدىگىنىڭ كەيبىر بەلگىلەرىنىڭ قالىپتى جاعدايدان اۋىتقيتىنىن جانە ولاردىڭ تۇقىم قۋالايتىندىعىن بايقادى. وسى زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە 1901 جىلى ءوزىنىڭ «مۋتاسيالىق تەورياسى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىن جاريالادى.
مۋتاسيا سىرتقى ورتا فاكتورلارىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولادى، ولاردى مۋتاگەندەر دەپ اتايدى.
مۋتاسيالار ورگانيزمنىڭ قانداي جاسۋشالارىندا پايدا بولاتىندىعىنا بايلانىستى گەنەراتيۆتىك (جىنىس جاسۋشالارىنداعى ) جانە سومالىق (دەنە جاسۋشالارىنداعى) بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جىنىس جاسۋشالارىندا بولاتىن مۋتاسيا كەلەسى ۇرپاققا تىكەلەي بەرىلەدى.
گەنوتيپتىڭ وزگەرۋ سيپاتىنا قاراي مۋتاسيالار مىناداي بولىنەدى.
گەنومدىق مۋتاسيا حروموسوما سانىنىڭ گاپلويدتى جيىنتىققا ەسەلەنىپ نەمەسە ەسەلەنبەي وزگەرۋىنە بايلانىستى. ەگەر ەسەلەنىپ كوبەيسە، ونى پوليپلويديا، ال ەسەلەنبەي كوبەيسە نە ازايسا، انەۋپلويديا نەمەسە گەتەروپلويديا دەپ اتايدى. پوليپلويديا جانۋارلاردا وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. بۇل كوبىنەسە جىنىستىق كوبەيۋى پارتەنوگەنەز جولىمەن جۇرەتىن جاندىكتەردە كەزدەسەدى.
ءۇ. ساباقتى بەكىتۋ.
1. كەستە تولتىرۋ.
وزگەرگىشتىك مۋتاسيانىڭ تيپتەرى مۋتاسيانىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى
مۋتاسيا
2. ساڭىراۋقۇلاق جيناۋ.
ءى توپ «گەنوتيپ»
1. مۋتاسيا دەگەنىمىز نە؟
2. مۋتاگەندەردىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
3. فيزيكالىق مۋتاگەندەردى اتا؟
4. سومالىق دەگەنىمىز نە؟
5. حروموسومالىق مۋتاسيا دەگەنىمىز نە؟
6. گەنومدىق مۋتاسيا تۇرلەرىن اتا؟
7. دەفيشەنسيا دەگەنىمىز نە؟
8. ۆ. س. فەدوروۆ جۇرگىزگەن تاجىريبە قانداي؟
ءىى توپ «فەنوتيپ»
1. مۋتاگەندەر دەگەنىمىز نە؟
2. بيولوگيالىق مۋتاگەندەردى اتا؟
3. گەنەراتيۆتىك دەگەنىمىز نە؟
4. گەندىك مۋتاسيا دەگەنىمىز نە؟
5. ترانسلوكاسيا دەگەنىمىز نە؟
6. گەنومدىق مۋتاسيا دەگەنىمىز نە؟
7. ينۆەرسيا دەگەنىمىز نە؟
8. دۋپليكاسيا دەگەنىمىز نە؟
ءۇى. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ءۇىى. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءۇىىى. ۇيگە تاپسىرماسىن بەرۋ. وسى تاقىرىپتى وقىپ كەلۋ، استىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
You Might Also Like
