داعدى مەن يشارا
حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ادەت-عۇرپىندا كوڭىل اۋدارارلىق پسيحولوگيالىق ءىس-ارەكەتتەر كوپ كەزدەسەدى. سونىڭ ىشىندە سەزىمدى، كوڭىل كۇيىن، ءىس-قيمىلدى ءسوز شىعىنداماي-اق ىممەن، يشارامەن، ەپپەن سەزدىرەتىن، ونى ءدال بەينەلەيتىن ويلى، قىزىقتى ءارى سەستى ۇعىمدار بار. بۇل — ادەت-عۇرىپ يشاراسى. «ىمدى بىلمەگەن — دىمدى بىلمەيدى» دەگەندەي، سول يشارالار ايتپاي-اق تۇسىنىكتى بولا كەتەدى...
وسىنداي داعدى، ىميشارا ارقىلى ادامدار كەلىسۋ، اشۋ-ىزا، ۇيالۋ، جەڭىلۋ، جەڭۋ، قايعىرۋ، تاعى باسقا كوڭىل-كۇي كورىنىسىن بىلدىرگەن. قازاقتىڭ وسىنىسى كۇنى بۇگىن دە قولدانىلادى. دەگەنمەن تۇرمىس پەن سالتتىڭ، ءومىر مەن تىرشىلىكتىڭ، قوعام مەن ءداۋىردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى مۇنداي ادەت پەن داعدىنىڭ كەيبىرەۋلەرى ۇمىت قالدى. ونى جاس ۇرپاقتىڭ بىلگەنى ءجون.
ارقاعا قاعۋ. ريزا بولۋ، ماقۇلداۋ، قولپاشتاۋدى بەينەلەيدى، ياعني «راحمەت، بارەكەلدى، جارايسىڭ» دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا قولدانىلاتىن العىس بەلگىسى.
الاقانعا تۇكىرۋ. ىنتالىلىق، قۇلشىنۋ. ءبىر ىسكە ىنتالانا كىرىسكەندە الاقانعا تۇكىرىپ الاتىن ادەت بار. مىسالى، بىرەۋ «ىسكە قۇلشىنىپ وتىر» دەگىسى كەلسە، «الاقانىنا تۇكىرىپ وتىر ەكەن» دەيدى. الاقانىن ۇقالاۋ دا وسىنا كورسەتەدى.
بارماق كورسەتۋ. ءىسى وڭىنان كەلگەن، جولى بولعان ادامدار ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيىن وسىنداي بەلگى ارقىلى بىلدىرەدى.
بارماق تىستەۋ. امالى قۇرۋ، شاراسىزدىق بەلگىسى. سونىڭ وكىنىشىن حالىق «بارماق تىستەپ قالدى»، دەيدى.
بارماق شىعارۋ. بۇلاي ىستەۋ ەرسىلەۋ كورىنىس بولسا دا، بىرەۋدىڭ ورىنسىز ءىس-ارەكەتىنە لايىقتى «جاۋاپ». مىسالى بىرەۋ بىرەۋدىڭ مالىن، زاتىن ورىنسىز تالاپ ەتسە، ونىمەن تالاسپاياق، «الارسىڭ مىنانى» دەگەندەي، قوسساۋساق اراسىنان بارماعىن شىعارا سالادى.
بەت جىرتۋ. ادام ۇيالاتىن سوزدەر ەستىگەندە ايەلدەردىڭ سۇق ساۋساعىمەن بەت «جىرتاتىن» ادەءتى بار. بۇل — ۇيالۋ مەن شوشىنۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنى انىق. ەركەك ادام بەت «جىرتپايدى» تۋرا ماعىناسىندا بەت جىرتۋ — ەڭ جاقىن تۋىسى نە كۇيەۋى، بالاسى قايتىس بولعاندا بۇرىنعى قازاق ايەلدەرى: «قۇدايعا نە جازدىم؟» — دەپ ءوز بەتىن تىرناپ جىرتاتىن بولعان. بۇل — ەرتەدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان عۇرىپ. ال اۋىسپالى ماعنادا ادام رەنجىسكەندە، ءبىر نارسەگە داۋلاسىپ قالعاندا، قارسى ءسوز جارىستىرعاندا باسقالار «پالەنشەلەر بەت جىرتىسىپ قالدى» دەپ حابارلايدى.
بەت شىمشۋ. ايەلدەرگە ءتان ادەت. ولار بىرەۋدىڭ نەمەسە وزىنە جاقىن قىزدار مەن ايەلدەردىڭ ەرسى ىستەرىن، قيمىلدارىن كورگەندە نەمەسە دورەكى ءسوزدەرىن ەستىگەندە، قىسىلعان جاعدايدا مۇنىسىن وسىلاي ىممەن سەزدىرەدى.
بەت باسۋ. ۇياتقا قالعان ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى. ۇياتتى بولعان ادامدار ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، جۇرتقا قاراي المايدى. وندايلارعا باسقالار «نە بەتىڭمەن ءجۇرسىڭ؟» دەپ جەكىرەدى. جايشىلىقتا بەت باسۋ — جامان ىرىم.
بوركىن اسپانعا اتۋ. قاتتى قۋانۋ، شاتتانۋ داعدىسى. «بوركىن اسپانعا اتىپ قۋاندى» دەگەن ءسوز سودان شىققان.
بۇرىم كەسۋ. ايەلدەرگە بەرىلەتىن ەڭ اۋىر جازا. ويتكەنى شاش، بۇرىم ايەلدىڭ ءسانى، سالتاناتى، ايەلدىك بەلگىسى بولىپ سانالعان. قازاقتىڭ ەجەلگى زاڭى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنان» باستاپ ەرىنە وپاسىزدىق جاساعان نەمەسە وتە اۋىر قىلمىس ءىستەگەن، ەل الدىندا ماسقارا بولعان ايەلدەردىڭ بۇرىمىن كەسۋ ءتارتىبى قولدانىلعان.
ءبۇيىرىن تايانۋ. جامان ىرىم. ادەتتە قايعىقاسىرەتكە ۇشىراعان ادامدار ەكى ءبۇيىرىن تايانادى دا، داۋىس قىلادى، جىلايدى، ايانىشتى كوڭىل كۇيىن ءبىلدىرىپ، زار شەگەدى. بۇل — ايەلدەرگە ءتان ادەت. وسىعان سايكەس جاستارعا «ءبۇيىرىڭدى تايانبا» دەگەن تىيىم ءسوز بار.
ەرىن شىعارۋ. مازاق ەتۋ، كەلەمەجدەۋ دەگەن ءسوز. بۇل ادەتتى كوبىنەسە ايەلدەر، بالالار قولدانادى. بىرەۋلەر وزىنە جاراسپايتىن ءىس ىستەسە، قىلىق كورسەتسە، ونى كورگەن ادامدار ەرنىن شىعارىپ كۇلگەن. بۇل باسقالاردى دا ەرسى ءىس-ارەكەتتەن ساقتاندىرادى.
ەتەگىن قاعىپ، تۇرىپ كەتۋ. ءتۇڭىلۋدىڭ، قاتتى كەتۋدىڭ باسى. «تۇرا تۇر، بالەم!»، «كورەرمىن، كورسەتەرمىن!» دەگەن اششى ءزىلدىڭ، كۇش كورسەتۋدىڭ ايقىن بەلگىسى. مۇنىڭ ارتىندا كەك الۋ، ۇلكەن ۇرىس، داۋ-جانجال تۇر دەگەن ءسوز
جاعاسىن ۇستاۋ. بۇل — قاتتى قورىقتى، شوشىدى دەگەندى بىلدىرەتىن قازاقي ۇعىم.
جاعىن تايانۋ. تورىعۋ، قامىعۋ، مۇڭايۋ بەلگىسى.
جەلكە قاسۋ. قولدان كەلەر قايرات، امال جوقتىقتى، جىگەرسىزدىكتى، ارەكەتسىزدىكتى بىلدىرەدى.
جەرگە تۇكىرۋ، جەر تەبۋ. وكىنىش. «ساعان ايتسا دا، ايتپاسا دا ءبارىبىر» دەگەن دوڭ ايبات، ىزالى كورىنىس.
جۇدىرىق ءتۇيۋ. «كورەسىڭدى كورسەتەمىن!» دەگەن كۇش، سەس كورسەتۋدىڭ نىشانى.
جەرگە قاراۋ. ۇيالۋ، قىسىلۋ، قولى قىسقالىقتان، امالسىزدىقتان جولدان جىعىلۋ. بۇل — ازامات ءۇشىن اۋىر جاعدايدىڭ كورىنىسى.
جەر شۇقۋ. قولىنان كەلەتىن قايرات، كۇشى نەمەسە مۇمكىندىگى جوق ادامنىڭ بەيشارالىق امالى
زارلاۋ. ىشتەگى شەردى اششى ايعايمەن سىرتقا شىعارۋ. كۇيىنىش، وكىنىش جايىن بىلدىرەتىن كوڭىل سىرى.
يىق كوتەرۋ. ەندى قولىنان كەلەتىنى جوق جاننىڭ سوڭعى ارەكەتى. «ار جاعىن ەندى وزدەرىڭ ءبىلىڭدەر» دەگەن ەكى ۇشتى ءارى سۇراۋلى ءپىشىن.
يەك قاعۋ. «مىنا كىسىنىڭ شارۋاسىن ورىندا» نەمەسە «شارۋاعا كىرىس» دەگەن وڭ پەيىلدى بىلدىرەتىن ءۇنسىز ۇعىم.
كوز الارتۋ. ۇرىس باسى، سەس، كۇش كورسەتۋ، ءبىرەۋگە رەنجۋ ءتۇرى. جەك كورگەن ادامدار دا كوز الارتادى.
كوز قىسۋ. ىممەن سويلەسۋ. «ۇندەمەي وتىر، ءباءرىن بىلەم» دەگەننىڭ يشاراسى. تاربيە داستۇرىندە بۇل ادەپتىلىك ەمەس.
كوزىن جۇمىپ، باس شايقاۋ. «ۇندەمە، دىمىڭ ىشىڭدە بولسىن» دەگەن يشارا.
كەۋدەسىن سوعۋ. ماقتانۋ نە جەڭىستىڭ ۇلكەن بەلگىسى. بۇل ادەتتى جاۋىن جەڭگەن باتىرلار، قارسىلاسىن جىققان پالۋاندار كوپ قولدانعان. جەڭىمپازدىڭ كەۋدەسىن سوققانىنىڭ ەرسىلىگى جوق. جايشىلىقتا، ورىنسىز جەردە كەۋدە سوعۋ — ادەپسىزدىك، تاربيەسىزدىك.
قاباق ءتۇيۋ. بىرەۋدى ۇناتپاۋدىڭ، ءبىر ءىستى جاراتپاۋدىڭ نە كوڭىل كۇيى بولماي، رەنجىپ وتىرۋدىڭ كەيپى.
قامشى تاستاۋ. بۇل — ۇلتتىق سالتء-داستۇر، ادەت زاڭى بويىنشا شەشەندەر مەن بيلەردىڭ، تالاپكەرلەردىڭ داۋ-جانجال كەزىندە ءسوز سۇراۋ عۇرپى.
قول سىلتەۋ. رەنجۋ، وكپەلەۋ. «نە بولساڭ و بول» دەگەندەي، كوڭلى قالعان، جابىرلەنگەن كىسىنىڭ ءىسارەكەتى. بىرەۋگە قول سىلتەسەڭ، ول مۇنى ءوزىن جابىرلەۋ، سوعۋ دەپ تۇسىنەدى. قول سىلتەۋ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى.
قول سوعۋ. قوشەمەت كورسەتۋ، ماداقتاۋ، قولپاشتاۋدىڭ جارقىن دا اسەرلى كورىنىسى. قول سوعۋ، شاپالاقتاۋ — اقىندارعا، ءانشى-ونەرپازدارعا، سپورتشى جەڭىمپازدارعا جاسالاتىن كوپشىلىكتىڭ قۇرمەتى ءارى العىس سەزىمى، اسا زور ريزالىق بەلگىسىنىڭ ءجيى قايتالاناتىن، قولداناتىن ءداسءتۇرلى ادەتى. مۇنداي ساتتە قۇرمەت يەلەرى جينالعاندارعا العىس ايتىپ، باس يۋگە ءتيىستى.
قول كوتەرۋ. حالقىمىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە بۇل ادەتتىڭ بىرنەشە ءمان-ماعىناسى بار. «ءسوزىم بار، ايتارىم بار» دەگەندى بىلدىرەدى. سونداي-اق «قول كوتەردى» دەگەن دە ءسوز بار. ول «ۇردى، سوقتى» دەگەندى بىلدىرەدى. مۇنىڭ «قول كوتەرۋگە» ەشقانداي قاتىسى جوق.
قول قۇسىرۋ. ايىپتى بولۋدىڭ نە سونىسىنا كەشىرىم سۇراۋدىڭ «قاتا مەنەن» ەگەن يشاراسى. ءداستۇر بويىنشا كەشىرىم سۇراۋشى قولىن قۋسىرىپ (ەكى قولىن جەڭىنە تىعىپ)، ءوز كەمشىلىگىن مويىنداپ، عافۋ وتىنەدى. «الدىڭا كەلسە — اتاڭنىڭ قۇنىن كەش» دەگەن اتالى ءسوزگە جىعىلعان قازاقتىڭ مۇندايدا كەشىرىم جاساپ، قولىن الىپ، تورىنە شاقىراتىن تەكتىلىگى دە بولعان.
قۇيرىعىن جەرگە ءتۇيۋ. تابالاۋ. ارازداسقان ءوز باسەكەلەستەرىنىڭ، وزىنە قيانات جاساعان دۇشپاندارىنىڭ باقىتسىزدىققا، قولايسىز جاعدايعا ۇشىراعانىن كورگەندە، ەستىگەندە جابىرلەنۋشى ادام: «ساعان سول كەرەك!» «قۇدايىم تاپقان ەكەن!» — دەپ، قۇيرىعىن جەرگە ءتۇيىپ، ەسەسى قايتقانداي تابالاپ، قۋانادى.
ماڭدايىن ۇرۋ. قاتتى وكىنۋدەن، ياعني قاتتى قاتالاسۋدان، تاعدىرعا مويىنسىنۋدان تۋعان داعدى. ادامنىڭ وزىنەء-وزى بەلگىلەگەن جانە قولداناتىن قاتاڭ جازاسى. مۇنىڭ ءتارتىبى — وكىنىشتى ادام ءوز ماڭدايىن جۇدىرىعىمەن سوعادى. بۇل جازانى كوبىنەسە ەر ادامدار وزىنە قولدانادى.
مۇرىن تىرجيتۋ. مەنسىنبەۋ، تەڭسىنبەۋ. «نەگە كەلءدىڭنىڭ» ءتىلسىز بەرىلەتىن نۇسقاسى. بۇعان ماڭداي، بەت تىرجيتۋ دا جاتادى.
سان سوعۋ. قاپى كەتۋ، «قاپ، اتتەگەن-ايدىڭ» زور بەلگىءسى. بۇل جاي وكىنۋ ەمەس، وكسۋ.
ءوبۋ. جاقسى كورگەن ءسابيدى نەمەسە ادامدى ماڭدايىنان، بەتىنەن ەرنىن تيگىزىپ وبەدى. بۇل — سۇيۋگە جاقىن كورىنىس.
تەرىس قاراۋ. ۇناتپاي، جەك كورۋدىڭ، كورگىسى كەلمەيتىن، قابىلداماعان ادامنىڭ ءىس-قيمىلى.
توبەسىنە قولىن قويىپ شىعۋ. ەل جۇرتىنان بەزىنگەن ادام ورتادان توبەسىنە ەكى قولىن قويىپ شىعادى. بۇل — سيرەك كورىنىس — «ەندى سەندەردى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورءسىن، كورمەيمىن، كەلمەيمىن!» دەگەن اۋىر كەسىم. اۋىر بول سا دا، ەل ىشىنەن كوڭىلى قالىپ، بەزىپ كەتكەندەر بولعان. مىسالى، شاكارىمنىڭ «قالقامان — مامىر» داستانىنداعى قالقامان ءوزىن وققا بايلاعان ەلجۇرتىنان وسىلاي بەزىپ، ناعاشىلارىنا كەتكەن. «توبەڭە قولىڭدا قويما» دەگەن تىيىم وسىنداي ادەتتەن ساقتاندىرادى.
تىستەنۋ، ءتىس قايراۋ. اشۋ ىزادان، وشتەسۋدەن تۋعان ءىس قيمىل. اشۋلى ادام تۋرالى «تىستەنىپ وتىر ەكەن. ءتىءسىن قايراپ وتىر ەكەن» دەيدى. شاشىن جۇلۋ. دولى ايەلدەردىڭ اشۋلانعان كەزىندە ءوز شاشىن ءوزى جۇلىپ بۇلىنەتىن ادەتى بولادى. قايعىقاسىرەتكە تاپ بولعان ايەلدە شاشىن جۇلىپ، زار شەگەدى.
ىرجيۋ (كۇلۋ). ريزا ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن بىلدىرەتىن ادەت. بۇل سابىرلىلىق بەلگىسى دەپ تە قابىلدانادى.
ىشەگىن تارتۋ. شوشىنعاندى، قاتتى تاڭدانعاندا بولادى. جالپى ىشەك تارتۋ جاقسى ادەت ەمەس.
حالىق سالتىندا ادەت-عۇرىپتىڭ تۇرلەرى كوپ. ونىڭ تاربيەلىك، ونەگە، ءتالىمى دە زور. حالىق مىنەز-قۇلقىن جاقسى بىلەتىن ادامدار اركىمءنىڭ ءجۇرىستۇرىسىنان، ءىس-ارەكەتىنەن، قاس-قاباعىنان-اق ونىڭ كوڭىل كۇيىن ايتپاي-اق سەزىپء-بىلىپ وتىرادى. «قاباعىڭ اشىق قوي» دەپ ونىڭ كوڭىلدىلىگىن، «يىعىڭ ءتۇسىپ كەتىپتى عوي» دەپ جابىر قاۋلى جايىن سەزە قويادى. جىگىتتەردىڭ مەزگىلسىز جۇرۋىنەن، ايەلدەردىڭ كەرىلۋىنەن، قىزداردىڭ ورىنسىز كۇلكىسىنەن اركىم وزىنشە بايلام جاسايدى، ادامدى سول ارقىلى تانىپ، باعالايدى. ءازىل-قالجدىڭدا كەيبىر تۋىسقاندىق قاتىناستى بىلدىرەتىن دە ادەتعۇرىپتار بار. مىسالى، ەكى جىگىت ءبىر-بىرىنە كۇلىمدەپ، باستارىن قاسىسا، باجا بولعانى. ەگەر جاستار ءبىر ەركەكتىڭ قۇلاعىنان تارتىپ ويناپ جاتسا، ول جەزدەسى بولعانى. ەل ىشىندە وسىنداي ىممەن بىلدىرەتىن ۇعىمدار وتە كوپ. جاقسى دەگەندى باس بارماعىن كورسەتىپ، جامان دەگەندى قولىن سەرمەپ، مۇرنىن تىرجيتا سالاتىن ادەت بار...
You Might Also Like
-
ەرمەك دەگەن بالانىڭ اق كۇشىگى مەن كوك كۇشىگى بولدى. اق ايۋدىڭ بالاسىنداي اق كۇشىكتىڭ اتى — اپپاقاي دا، كوك ءبورىنىڭ بولتىرىگىندەي كوك كۇشىكتىڭ اتى — كوكجال ەدى.
-
قىرىنۋ — تەرى ءۇشىن ۇلكەن سترەسس. قىرىنۋ تەرىنى كۇن سايىن زاقىمدايدى، تابيعي قورعانىس توسقاۋىلىن بۇزادى. تەرى توزۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مىنا كەڭەستەردى پايدالانىپ كورىڭىزدەر.
