InfoHub Logo

1888 جىلدان باستاپ 1902 جىلدىڭ كوكتەم مەزگىلىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ومبى قالاسىندا رەسمي تۇردە شىعىپ تۇرعان گازەت ول – «دالا ءۋالاياتى گازەتى». بۇل گازەتتىڭ الدىنا قويعان جالعىز ماقساتى – قاراشا حالىقتى ۇكىمەت تاراپىنان شىعارىلعان زاڭدار، جاڭالىقتار جانە دە بۇيرىقتاردان حاباردار ەتىپ وتىرۋ جانە قازاق حالقىنىڭ ساۋاتىن اشۋ بولدى. گازەت اۋىز ادەبيەتىنىڭ كومەگى ارقىلى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى كوتەرىپ وتىرعان. قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاندانىپ جارقىراۋىنا  سەپتىگىن تيگىزىپ عانا قويماي، مادەنيەت، شارۋاشىلىق، عىلىم جاڭالىقتارى جايىندا دا جازىپ وتىرعان. دىنمۇحامەد سۇلتانعازين، ەشمۇحامەد ابىلايحانوۆ دەگەن الىپتار باسشىلىق ەتكەن بۇل گازەت – حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋعا تىرىستى، سونىمەن قاتار، بۇل كىسىلەردەن بولەك تۋما تالانتتاردىڭ تالانتىنىڭ جەمىسىن، ەڭبەكتەرىن جاريالاپ وتىرا ءبىراز ادامنىڭ تانىلۋىنا سەبەپكەر بولا بىلگەن. 

گازەتتىڭ باسىلىمدارىنداعى اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى - اباي قۇنانبايەۆتىڭ شىعارمالارى. نەگىزىندە گازەتتە ابايدىڭ «جازدى كۇن شىلدە بولعاندا» جانە «بولىس بولدىم، مىنەكي» دەگەن ەكى ولەڭىن شىعارعانىمەن، ونىڭ وزىندە ولەڭدى وزگەرتىپ جاريالاعانىندى بىلەمىز. مۇنىڭ سەبەبى، ارينە دە، ولەڭدە باي مەن كەدەي اراسىنداعى بايلانىس، كەدەيدىڭ بايعا جالىنىشتىلىعى، بايدىڭ ۇستەمدىگى، كەدەيدىڭ شاراسىزدىعى اشىق سۋرەتتەلگەنى ءۇشىن ەكەنى ايدان انىق نارسە. ونىمەن قوسا، ءدال سول كەزەڭدە ورىستاردىڭ قىسپاعىندا بولۋىمىزبەن قاتار، بۇلاي اشىق تۇردە قارسى شىعۋ ەشكىمگە ءتيىمدى بولماس تا ەدى. سەنزۋراعا كوڭىل ەرەكشە ءبولىندى. ءدال سول ءۇشىن دە، ابايدىڭ باسقا ولەڭدەرىنىڭ وزگەرتىلىپ، وزگەرتىلمەۋى ەكىتالاي. وسى ساتتە كوكباي جاناتايەۆ دەگەن ەسىم ويعا كەلەدى. سەنزۋرانىڭ قاتال بولعانى سونشالىق، ابايدىڭ شىعارمالارىنىڭ وسى اتپەن جاريالانىپ تۇرعانى دا بەلگىلى. 

الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي ماسەلەلەر قوزعالمادى ەمەس، قوزعالدى. «دالا ءۋالاياتى» گازەتى اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن بارىنشا قازاق ۇلتىنىڭ دامۋىنا،ەل مەن جەردى ساقتاپ قالۋعا ارناپ جازعان. سول اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن حالىق اراسىنداعى اڭىز-اڭگىمە،الەم ادەبيەتتەرى ارقىلى حابارلاپ وتىرعان. گازەت بەتتەرىندە ىبىراي التىنسارين مەن اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ اۋدارۋىمەن ليەۆ تولستويدىڭ «ۇزاق پەن كوگەرشىن»، «بۇعى مەن قاراقاتتىڭ س، «بۇعى»، «قويان»، «وتپەس پىشاق» سەكىلدى ولەڭدەرى باسىلىپ شىققان دەگەن اقپاراتتار دا كەزدەسەدى. الايدا، وسى كۇنگە دەيىن بۇعان بايلانىستى ناقتى دەرەكتەر كەلتىرىلمەگەن.

«دالا ءۋالاياتى گازەتى» پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قول استىنا قارايتىن رەسمي گازەت بولعاندىقتان، ورىس تىلىندەگى ماتەريالدار دا جارىق كورىپ وتىردى. ماسەلەن، قازاقتار تۇڭعىش رەت ورىس شىعارمالارىمەن وسى گازەتتىڭ ارقاسىندا تانىستى. ولار: الەكساندر پۋشكين، ۆاسيليي جۋكوۆسكيي، ميحايل لەرمونتوۆ، الەكسەي كرىلوۆ، ليەۆ تولستوي، گلەب ۋسپەنسكيي جانە دميتريي مامين-سيبيرياكتىڭ ولەڭدەرى. گازەت تەك ورىس ادەبيەتى شىعارمالارىمەن شەكتەلىپ قالمادى. ماسەلەن، قازاق حالقىن ورىس ادەبيەتىنەن بولەك ۋكراين، ليتۆا، تاتار، باشقۇرت حالىقتارى ادەبيەتىمەن تانىستىردى. سونىمەن قاتار، شىعىس حالىقتارىنىڭ «مىڭ ءبىر ءتۇن»، «ءلايلا-ماجنۇن» سەكىلدى تۋىندىلارىنان ءۇزىندى كەلتىرىلگەن.

باسىلىمنىڭ بارلىق پروبلەمالاردى قامتىعانىن جوعارىدا ايتىپ وتكەن بولاتىنمىن. وسى تۇستا گازەت ادەبيەت سالاسىن ايەل تەڭدىگىن كوتەرۋدە ءتيىمدى پايدالانعان. ونى ءبىز سول كەزەڭدەردە سۇيگەنىنە جەتەمىن دەپ بوراندا ءۇسىپ ولگەن قىز تۋرالى ايتىلعان «ءباتي» اڭگىمەسىنەن جانە قىزداردىڭ تاعدىرى ءسوز بولاتىن «ماحاببات كۇشى» پوەماسىنان انىق اڭعارا الامىز. دالىرەك ايتقاندا، «دالا ءۋالاياتى گازەتى» حالىق ىشىندەگى ماسەلەلەردى كوتەرۋدە اۋىز ادەبيەتىن ورىندى قولدانا بىلگەن.

حالىق ءۇشىن باسىلىم قانداي ماڭىزدى بولسا، باسىلىم ءۇشىن حالىققا ۇسىناتىن اقپارات تا سونداي قۇندى. قازاق تاريحىنداعى «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنەن» كەيىنگى ەكىنشى گازەت «دالا ءۋالاياتى گازەتى» مۇنداي اقپاراتتاردىڭ قاينار كوزى. سەبەبى، 1888 جىلى جارىق كورگەن بۇل گازەت تەك پاتشا ۇكىمەتى ەنگىزگەن وزگەرىستەردى، ءبىلىم-عىلىم، مادەنيەت، شارۋاشىلىق تۋرالى عانا جازىپ قويعان جوق، قازاقتىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاندانۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. ەشمۇحامەد ابىلايحانوۆ پەن دىنمۇحامەد سۇلتانعازيندەر باسشىلىق ەتكەن بۇل باسىلىم ارقىلى تالاي تالانتتى جاندار تانىلا باستادى، شىڭدالا باستادى، حالىقتىڭ كوزىن اشۋعا تىرىستى.

گازەت - قۇندى قاعاز. ونى اتا-بابامىزدىڭ ورىس قىسپاعىندا، سەنزۋرانىڭ استىندا قالعانىنا قاراماستان، وسى كۇنگە دەيىن ءبىراز اقپاراتقا قولىمىز قولىمىزدىڭ جەتكەنى دالەل. ءتىپتى سول كۇندەردە، قولىن ءبىر سىلتەپ  قويا سالماي، اۋىز ادەبيەتىن، الەم اۋىز ادەبيەتىن ءتيىمدى پايدالانا بىلگەندىكتەرىنىڭ  جەمىسىن وسى كۇندە كورىپ وتىرعانىمىز وتىرىك ەمەس. گازەتتىڭ عۇمىرىنىڭ ۇزىن-قىسقالىعى ەندى ءوز قولىمىزدا!

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى، 1 كۋرس
Augambay Anel Kanatkyzy

---