InfoHub Logo

تاشكەنت قالاسىندا 1870 جىلدىڭ 28 ساۋىرىنەن  باستاپ قازاقتىڭ تۇڭعىش باسىلىمى “تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى” جارىق كوردى. ورىس تىلىندە شىعاتىن “تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي” گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە ايىنا ءتورت رەت ەكى باسىلىمى قازاق تىلىندە ەكى باسىلىمى ورىس تىلىندە شىعارىلا باستادى. باسىلىم قازاق حالقىنىڭ ساياسي كوز قاراسىنا مادەني وي پىكىرىنىڭ ويانۋىنا ەلەۋلى اسەر ەتتى. 

“تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ” رەسمي جانە رەسمي ەمەس دەپ اتالعان باستى ەكى ءبولىمى بولدى. رەسمي بولىمىندە پاتشا وكىمەتىنىڭ بۇيرىق، جارلىقتارى، ۇكىمدەر جاريالانىپ تۇسىندىرىلسە، رەسمي ەمەس بولىمىندە ەگىنشىلىك، مال شارۋاشىلىعى، وتىرىقشىلىق، مادەنيەت، ونەر ، ايەل تەڭدىگى قارالدى. وعان كەزىندە گازەت بەتتەرىندە جاريالانعان «1731 جىلى قازاقستان روسسياعا بودان بولۋى» تۋرالى ماسەلەلەرمەن قاتار، قازاق دالاسىنداعى كەنەسارى حان، سىرىم، يساتاي-ماحامبەت باتىرلار باستاعان ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ جازىلۋى دا كۋا. ونىڭ ۇستىنە تىكەلەي پاتشا جارلىعىمەن قازاقتاردىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىنىڭ ورىس پەرەسەلەندەرىنە كۇشپەن تارتىپ الىنىپ بەرىلىپ جاتۋى جونىندە ماتەريالداردىڭ جاريالانۋى رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇستانعان باعىت-باعدارلارىن كورسەتەتىن ەدى.

قازاق تىلىندە شىعاتىن گازەتتىڭ 1882 جىلى ەشبىر سەبەپسىز جابىلىپ قالۋى دا وسىنداي ىستەرگە بايلانىستى سياقتى. «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جوعارىدا ايتىلعان جايلاردان باسقا مادەنيەت، وقۋ، ءبىلىم، ادەبيەت، تاريح پەن ەتنوگرافيا، ارحەولوگيا جانە تاعى دا باسقا ماسەلەلەرگە قاتىستى ماتەريالدار، ماسەلەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى دە جاريالانىپ تۇردى. تۇڭعىش گازەت ءوز وقىرماندارىنا شوقان، ىبىراي، اباي سياقتى ءبىرتۋار پەرزەنتەرىنىڭ ءومىرى جانە ەڭبەك جولدارىمەن العاش رەت بولىپ تانىسۋلارىنا مۇمكىندىك جاسادى. گازەت پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىعىن قازاق حالقىنا مويىنداتۋ جانە ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋ ساياساتىن ۇستانا وتىرىپ تا، قازاق قوعامىنىڭ شىندىعىن كورسەتە الدى. قازاقتى ۇلت رەتىندە تانىتۋ تام-تۇمداپ بولسا دا جۇرگىزىلدى. قازاقتار باسپا ءسوز جوق كەزدە ەلدىڭ ءبىر شەتىندە بولعان ۋاقيعانى ەكىنشىسى قۇلاќتانعانشا جىلجىپ ايلار، جىلدار وتسە ەندى گازەت ارقىلى حابارلاسىپ تەز ءارى ءتيىمدى بولدى. قارا حالىق ساۋاتىن اشىپ قانا قويماي، قوعام ومىرىنەن، ونىڭ ىشكى –سىرتقى جاعدايلارىنا حاباردار بولا باستادى. ماسەلەن، «تۇركىستان ۋالاياتى گازەتىنەن» 1870 جىلعى 4-نومىرىندە تۇركىستان ولكەسىندە ءبىرىنشى رەت اشىلعان پوچتا-تەلەگراف قاتىناسى تۋرالى حابار بەرىلدى. مۇنىڭ ءوزى كوشپەندى حالىقتىڭ ومىرىنە كىرە قويماعان سونى جاڭالىق ەدى . گازەتتىڭ كەيىنگى نومىرلەرىندە 1866 جىلعى اقشا رەفورماسى تۋرالى «بانك حاقىندا» دەگەن ورتاق تاقىرىپپەن قازاق جۇرتىنداعى ساۋدا- ساتتىق، اقشا اينالىمى، بانك جونىندە تۇسىنىكتەر بەرىلىپ، ساۋدانىڭ پايداسى ايتىلعان. سونىمەن قاتار، قىتايمەن شەكاراداعى قازاقتار اراسىنداعى، رەسەي مەن جۇڭگو ، تاتارلار مەن وزبەكتەر اراسىنداعى ساۋدا قارىم-قاتىناسى كوبىرەك جازىلىپ، بانكتەردىڭ اقشالاي قارىز بەرۋ ەرجەلەرىمەن تانىستىرۋ ۇيىمداستىرىلعان. ءباسپاسوزدىڭ قاي ءتۇرى بولسىن سىرتقى ساياساتتان تىس قالمايدى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان باسىلىمدا بۇل ماسەلەگە نەمقۇرايدى قاراماعان. مىسالى، «قىتايدان جەتكەن حابار» دەگەن ماقالادا قىتايدا تۇراتىن مۇسىلماندار كوتەرىلىسى تۋرالى جازىلعان. سونداي-اق مۇندا قازاقتاردىڭ جۇڭگو – رەسەي مەملەكەتتەرىمەن جانە بۇقار-حيۋا حاندىقتارىمەن قارىم-قاتىناسى تۋرالى دا كوپتەگەن ماتەريالدار جاريالانىپ تۇرعان. ولاردى بىرىندە، «قۇلجا ماڭىنداعى ەلدەردىڭ رەسەيدىڭ قول استىنا باعىندىرىلعانى» ايتىلسا، ەكىنشىسىندە «رەسەيدىڭ قوقان حاندىعىن باعىندىرعانى» جايىندا جازىلدى. ال، ءۇشىنشى ءبىر حاباردا «رەسەيدىڭ حيۋانى باعىندىرعانى» تۋرالى، وسىعان وراي «اداي ەلىنىڭ حيۋاعا ەمەس، رەسەيگە باعىنىشتى بولاتىندىعى» باياندالدى. «تۇركىستان ۋالاياتى» گازەتىنىڭ بەتتەرىندە جوعارىدا توقتالعان ەلدىڭ ىشكى-سىرتќى جاعدايلارىمەن قاتار وتىرىقشىلىق، ەگىنشىلىك، مال شارۋاشىلعىنا بايلانىستى دا كوپتەگەن ىرگەلى ماتەريالدار جاريالانىپ تۇردى.  

گازەت ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىنە دە كوڭىل بولگەن. ماسەلەن، ونىڭ 1875 جىلعى 16-نومىرىندە باليعاتقا تولماعان قىزدى اتاستىرىپ، قالىڭ مال الاتىن قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىن سىناعان ءبىر اۆتوردىڭ ماقالاسى جاريالانعان. وندا « بۇل ءسوزدى گازەتكە باسىپ شىعارساڭىز، ءبىزدىڭ قازاقتار ءبىراز ۇيالاپ، ويلاناتىن بولار ەدى» دەلىنگەن. باسىلىمدا امەڭگەرلىك، جەسىر داۋى ءتارىزدى ەل ىشىنە بۇلىك سالعان ادەت-زاڭداردىڭ زياندىلىعىن اشكەرەلەيتىن ماتەريالدار دا باسىلىپ تۇرعان. سولاردىڭ بىرىندە: «بايى ولگەن قاتىن باسى بوس بولىپ، ءوز ىقتيارىمەن قالاعان ادامىنا بارۋى كەرەك. » دەگەن باتىل ۇسىنىس تا جاسالىپتى. وتكەن عاسىردىڭ قازاق قوعامىنداعى ايەل تەڭدىگىنىڭ اياققا باسىلۋى ءدىني نانىم-سەنىمگە دە بايلانىستى ەدى. مىسالى، 1877 جىلعى 2-نومىرىندە شايسمايل دەگەن مولدانىڭ 14 جاسار اۋرۋ وزبەك قىزىن ۇشكىرىپ، جازامىن دەپ ۇيىنە اكەلىپ، نەكەسىن قيىپ، ۇيلەنىپ العانىن جازعان. سوڭىندا «ءبىز بۇل ۇشكىرۋىنىڭ اتىن گازەتكە باسىپ شىعاردىق. ەگەر ۇشكىرىمنىڭ تاعى الدايتىن بولسا، ورىس زاكونى بويىنشا بۇلار قاتتى ىسكە كەز قالار» دەگەن ەسكەرتۋ جاساعان. قازاقتىڭ حالىق پوەزياسى كونە داۋىردەن بەلگىلى. ونىڭ ۇلگىلەرىن حاتقا تۇسىرسە دە ەرتە كەزدەن قولعا الىنعان. مۇنى ج. بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بىلىگىنەن»، تاريحي ەسكەرتكىشتەردە كەزدەسەتىن ەسكى ولەڭدەردەن، ماقال-ماتەلدەردەن بايقايمىز. سونىمەن قاتار م. قاشقاري جيناعان ماقال-ماتەلدەردىڭ دە ءبىرسىپىراسى قازاق حالقىنا ەتەنە جاقىن، بايىرعى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسى بولىپ سانالادى.
 
باسىلىمدا سالىق قاراۋىل ۇلى باباجانوۆ جيناپ باستىرعان ماقال ماتەلدەر جۇرتتى ويلانتىپ، تولعانتىپ توزىمدىلىكپەن ىزگىلىككە، تاپقىرلىققا باۋلىدى.
 
پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. س. قوزىبايەۆ، ا. رامازانوۆا، ق. اللابەرگەنوۆ-«الەم  ءباسپاسوزى» تاريحىنان 
2. ن. وماشيەۆ، ت. بەكنيازوۆ-«قازاق جۋرناليستيكاسى» I توم
3. «قازاق» ەنسيكلوپەدياسى. باس رەداكسياسى. الماتى، 1998ج.
4. قازاق ادەبيەتى. ەنسيكلوپەديا. الماتى، بىلىك، 1999ج.
5. ق. اللابەرگەن، ج. نۇسقاۋباي ۇلى، ف. ورازايەۆ. “قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى”1996-2010ج
 
ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى: ارمان قىزى اق جايىق.

---