InfoHub Logo

قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ كىندىك قانى تامعان توپىراعى، تۋعان مەكەن-جايى ەشبىر حات-شوتتا ساقتالماعان. دولبارمەن جوبالاپ داڭقتى بابامىزدى سىر بويىندا تۋىپتى دەپ ناقتىلاپ ايتا الماي، جالپىلاپ كورسەتىپ كەتىپ وتىرمىز. ويتكەنى ون جەتىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جوڭعار حاندىعىنىڭ باسىم ءتۇسىپ وتىرعان شابۋىلىنىڭ اسەرىنەن اتا قونىسىنان ىعىسقان قازاق جۇرتىنىڭ التاي مەن ارقانى ەرىكسىز تاستاپ، سىر بويى مەن قاراتاۋ وڭىرىنە جوڭكىلە قۇيىلعانى تاريحتان ءمالىم. قاز داۋىستى قازىبەك تە ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا دا، بىرنەشە تاريحي جازبا دەرەكتەردىڭ كورسەتۋى بويىنشا دا 1667 جىلى سول وڭىردە تۋىپ، 1764 جىلى توقسان جەتى جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن ەكەن.

قازىبەكتىڭ سۇيەگى — ورتا ءجۇز ارعىن ىشىندەگى قاراكەسەك (بولاتقوجا). قازىبەكتىڭ ءوز اكەسى — كەلدىبەك، ۇلى اكەسى، ياعني اتاسى ابىز اتانعان شانشار. باباسى — بۇلبۇل. شەتىنەن تىلگە شەشەن، سوزگە ۇيىعان، ۋاجگە توقتاعان بىلىكتىلەر بولىپتى بۇلار. قازىبەكتىڭ اتاسى شانشاردىڭ ەسكىشە كوپ وقىپ، كوپ توقىپ، توڭىرەگىنە اقىل-كەڭەسىمەن، ۇلگى-ونەگەسىمەن ەرەكشەلەنىپ ابىز اتانۋى دا تەگىن ەمەس.

قازىبەكتىڭ اناسى — توقمەيىل. قازىبەك — وسى توقمەيىلدەن تۋعان التى بالانىڭ ەڭ ۇلكەنى ەكەن. توقمەيىلدىڭ اكەسى سۇلەيمەن دەگەن كىسى وسىناۋ عۇلاما جانمەن كورشى بولۋ ءۇشىن قاسىنا ادەيىلەپ كوشىپ كەلمەسە، كەلدىبەك پەن توقمەيىلدىڭ بىر-بىرىمەن كەزدەسۋى، وتاۋ قۇرۋى جايىنداعى ەل اۋزىندا اڭىز بولعان حيكايا تارالماس پا ەدى، حالىقتىڭ كەمەڭگەر كوسەمى بولعان قاز داۋىستى قازىبەك ومىرگە كەلمەس پە ەدى. ارينە سەبەپكە سەبەپ دەسەك تە، تالعامپاز تاعدىردىڭ كەي-كەيدە قيىننان قيىستىرىپ، الىستى جاقىنداتىپ، بولماستى بولدىرتىپ، وسىنداي ءبىر قۇدىرەتتەردى جاساي الاتىنىنا تاڭ قالماسقا جانە بولمايدى. قالاي دەسەك تە، 1667 جىلى شىر ەتكەن ىڭگاسىمەن دۇنيە ەسىگىن اشقان نارەستە — وسە كەلە ءۇيسىن تولە بيمەن، الشىن ايتەكە بيمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرىپ، قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر ءۇش ءبيىنىڭ ءبىرى — قاز داۋىستى قازىبەككە اينالىپ ەدى.

قازىبەكتىڭ ات جالىن تارتىپ مىنگەن تۇسى حالقىنىڭ قيىن-قىستاۋ تاعدىرىمەن ءدوپ كەلگەندىكتەن جۇيرىك ءمىنىپ، سۇلۋ كيىنىپ، بۇلا تىرلىك كەشە الماعان ول. ارينە بەدەۋ مىنگىزىپ، بۇلدە كيگىزىپ، نوكەر ەرتەم دەسە، قىزدى اۋىلدىڭ سىرتىندا ءتۇن كۇزەتىپ، تورعىن شاپان جامىلعان بۇلىقسىعان بويجەتكەندى وڭاشا قۇشام دەسە، اكە داۋلەتى جەتەر دە ەدى. ءبىراق ەسى كىرگەننەن ەل بەتىندەگى مۇڭدى تانىپ، ءبىلىپ وسكەن ەلگەزەك جىگىت سول مۇڭدى ەل بەتىنەن قۋۋدى، سول مۇڭ تورلاعان ەل جۇزىنە كۇلكى شىرايىن ەنگىزۋدى ومىرلىك ماقسۇت قىپ العان عوي. سودان دا ول ەل كەلەسىنە ەرتە ارالاسىپ، ەل داۋىن شەشۋدى ءوز باسىنا عۇمىرلىق مىندەت ەتىپ ەنشىلەپ الىپ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋدىڭ توتە جولىنا تايسالماي ءتۇسىپ كەتكەن-دى.

بالا بي دەگەن اتتان دانا بي دەگەن اتاققا دەيىن كوتەرىلگەن قازىبەكتىڭ عۇمىر جولى ون جەتىنشى، ون سەگىزىنشى عاسىرلارداعى قازاق حالقىنىڭ اسا ءبىر قيلى كەزەڭ، دۇربەلەڭ شىتىرمان وقيعالارىمەن تىكەلەي بايلانىستى.

1680 جىلى، قازىبەك ون ءۇش جاسقا تولعاندا كەيىندە ءاز تاۋكە اتانعان تاۋكە قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا وتىرىپ ەدى. ەسىم حاننىڭ كەزىندە "التى الاش" اتانىپ: قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى مەن نوعاي، باشقۇرت، وزبەكتى قۇراعان قازاق دالاسىنداعى حاندىقتىڭ بىرلىگى السىرەپ، نوعاي، باشقۇرت، وزبەك وداقتارى ىدىراپ، ەندى "ءتورت الاش" اتاۋىمەن ءۇش جۇزگە قىرعىز ۇلىسى قوسىلىپ، تاۋكەنىڭ قول استىنا جينالىپ قالعان ەدى. وسى ءتورت الاشتىڭ باسىنا ءتورت ءبيدى — ۇلى جۇزگە تولەنى، ورتا جۇزگە قازىبەكتى، كىشى جۇزگە ايتەكەنى جانە قىرعىز ءبيىن قىرعىز ۇلىسىنا قويىپ، سولار ارقىلى ەل باسقارۋ تىزگىنىن ءوز قولىندا ۇستاپ وتىرعان.

تاۋكە تۇسىندا قازاقتىڭ شىعىستاعى كورشىسى — جوڭعاريا فاشيستىك-فەودالدىق حاندىعىنىڭ نەگىزگى حالقى — ويراتتار ات ارقاسىن قۇرعاتپاي ءجيى شابۋىلداپ تۇرعان عوي. بىردە ويرات، بىردە قازاق جەڭىپ، يت-جىعىس ءتۇسىپ جاتقان جەردە ەلشىلىكتىڭ، ماملەگەرلىكتىڭ ىقپالى مول بولادى. سوندايدا اتاقتى ءۇش ءبيدىڭ ەڭبەگى ەرەكشە سىڭگەن.

1710-11 جىلدارى قازاق-ويرات شابۋىلدارى كەزىندە قازاقتار ويراتتى ءبىراز تىقسىرىپ، ءسال دە بولسا ۇستەمدەۋ شىعىپتى. وسىدان كەيىن جوڭعار حاندىعى بۇرىنعىداي ءورشۋىن تەجەپ، بىتىمشىلىككە شاقىرعانى تاريحتان ايان. وسى بىتىمشىلىككە بارعان ەلشىلىكتىڭ ىشىندە قازىبەك بي دە بولعان دەپ كەسىپ ايتپاساق تا، بولجاۋعا ابدەن رەتىمىز بار. ۇزاق عۇمىرىندا جوڭعاريا حاندىعىنا ەلشىلىك، بىتىمشىلىك، ماملەگەرلىك مىندەتپەن ءۇش رەت بارعان قاز داۋىستى قازىبەك ناق سول جىلداردا ويراتتاردا بولۋعا ءتيىس. ارينە ءدال وسى ەلشىلىك جونىندە جازىلعان قۇجاتتىڭ ازىرشە جوقتىعىن ەسكەرسەك، ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەر شىندىق سۇرلەۋىنە باستار بىردەن ءبىر اداستىرماس شيىر. ەندەشە وسى اڭىز، حيكايالاردى سالىستىرىپ، سالماقتاپ، ەكشەپ بايقاپ، سودان سوڭ اقيقاتقا سايكەس، ۇعىمعا لايىقتى جوبالارىن وقىرمان تالعامىنا ۇسىنۋعا بولار دەپ ۇيعاردىق.

ءبىر اڭىز بىلاي كوسىلەدى.

قاندى قىرعىن ۇرىستان كەيىن بەيبىتشىلىك جولمەن بىتىمگە كەلۋ ءۇشىن قازاق پەن ويرات بىر-بىرىنە ماملەگەر ەلشىلىك جىبەرمەك بولادى.

جوڭعاريا حونتايشاسى (ءسىرا سيەۆان-رابتان بولسا كەرەك) "قازاقتىڭ اتاقتى ءۇش ءبيىنىڭ ءبىرى كەلسىن. اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى ءتۇسىپ تۇرعان ءيىسالماس بىرەۋ كەلسە، ءبىتىم بولمايدى" دەپ قولقا سالادى. وسى حاباردى ەستىگەن ءۇش بي قىرانداي ءدۇر سىلكىنىپ، ءارقايسىسى دا بارماققا نيەت قىلعان ەكەن.

توردە وتىرعان توكەڭ ەكى بيگە كەزەك قاراپ، ەكى ەتەگىن قىمتانىپ، ەكى يىعىن قومدانىپ قويىپ، تاماعىن قىرناپتى:

— ۋاي، قوس ءىنىم، قوس شىراعىم! اعا بوپ الدارىڭا تۇسەيىن دەپ تۇرمىن. اعاڭ — الدىنداعى اۋەلەپ ەسكەن داراعىڭ. ءىنىڭ — قاناتىڭ مەن قۇيرىعىڭ، قايراپ سالار جاراعىڭ. ارتىمدا سەندەر بار دا قانات جايىپ سامعارمىن، الداسپاندى سەرمەرمىن. داۋلاسقاندى جايعارمىن، جاۋلاسقاندى جەرلەرمىن. مەن بارايىن بۇل جولعا! — دەپتى.

سوندا ايتەكە جاي وعىنداي جارق ەتىپ، جايراڭ قاعىپ، شاپشاڭدىق تانىتىپتى.

— ۋاي، توكەم! "اعا — بوردان، ءىنى زوردان" دەمەي مە. "ءىنى — نايزا، اعا — قورعان" دەمەي مە. ارقامدى قورعانعا تىرەمەيمىن بە، نايزامدى ەرسىلى-قارسىلى ىرەمەيمىن بە. جاعالاسقاندى جاپىرىپ، داۋىمدى ارشىپ، كۇرەمەيمىن بە. مەنىڭ بارۋىم ءجون ەمەس پە؟ — دەيدى عوي.

سول كەزدە قوڭىر قازدىڭ داۋسىنداي داۋسىن ءبىر جوتادان ەكىنشى جوتاعا اسىرا ساڭقىلداي قازىبەك ەسىلىپ كەتىپتى.

— ۋاي، اسىل اعام! ۋاي، اسقاق ءىنىم! اعاسى باردىڭ جاعاسى بار ەمەس پە. جاعاسى باردىڭ توقسان پالەدەن ساقتار پاناسى بار ەمەس پە. ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار ەمەس پە. تىنىسى باردىڭ ەلدە — ىرىسى، جاۋدا — ۇرىسى، داۋدا جۇمىسى بار ەمەس پە.

ەكى بي ءۇنسىز باس شۇلعىپ، ءبىراق ءتىل قاتىپ، ءلام دەي قويماپتى. قاز داۋىستى قازىبەك ەندى تولە بيگە ەڭسەرىلە بۇرىلىپتى.

— ءبۇتىن بيلىككە تولە جەتكەن، ءبۇتىن حاندىققا ەسىم جەتكەن. قازاقتا حاندىققا جولسىز تالاسقاندار بولعانمەن، بيلىككە ءجونسىز تالاسقاندار بولعان ەمەس. ەندەشە، ءادىل بي، ادىلەتىن ءوزىڭ ايت: اتتىڭ باسى كۇشتى مە، بەلى كۇشتى مە، قۇيرىعى كۇشتى مە؟

— شىراعىم قازىبەك، جول باستايدى ءاماندا ومىراۋى جۇيرىكتىڭ. بوگەلەكتى قۋاردا پايداسى مول قۇيرىقتىڭ. اتتىڭ بەلى قىزمەتتى كوپ قىلار، ساعان كەپتى كەزەگى وسى جولعى بۇيرىقتىڭ. جاي وندا قولىڭدى!

اتاسىزعا اتا بول!
باتاسىزعا باتا بول!
ارىپ-اشقان ءقارىپتىڭ،
جەل جاعىنا جوتا بول!
پاناسىزعا پانا بول،
كەك ساقتاماس بالا بول!
دوس ءسۇيىنىپ، قاس سىيلار،
اسۋ بەرمەس دانا بول! —

دەپ باتاسىن بەرىپ، اتتاندىرىپ سالىپتى.

حوش. قازاقتان كەلگەن ەلشىلەردى سىناۋ ءۇشىن حونتايشى قاراپايىم كيىنىپ، بەلىن جىپپەن بۋىنىپ، تۇسىنە كارىلىك سيپات وڭ بەرىپ، جوتاسىنا بوستەك-وركەش وڭگەرىپ، قازىبەكتەر تۇسكەن ۇيگە كەلەدى. اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋىنداپ، بارا-بارا سۇراق-جاۋاپ دوداسى باستالىپ كەتەدى.

— اۋەلىندە نە بار؟ ورتاسىندا نە بار؟ اقىرىندا نە بار؟ — دەپ بۇكىر كەيپىندەگى حونتايشى قازىبەككە شانشىلا قارايدى.

— ارعا ءمىناجات ەتىلسە، بارعا قاناعات ەتىلسە، اۋەلىندە ىنتىماق، ورتاسىندا بەرەكە، ارتىندا شۇكىرلىك ءتۇرماس پا، — دەپ قازىبەك ءبىر ءتۇيىپ قويىپتى.

— اسپان مەن جەردىڭ اراسى قانشالىق جول؟ — دەپ "بۇكىر" حونتايشى قىڭىرايا قادالىپتى.

— ءبىر-اق شاقىرىم جول عانا. ولاي دەيتىنىم، ەشكىم اسپان مەن جەردىڭ اراسىن قۇلاشتاپ ولشەگەن جوق، قادامداپ باسقان جوق. كۇن كۇركىرەپ جاۋعاندا، ەل دۇرلىگىپ ساساتىن، قۇلاقتارىن باساتىن. سوندا كۇن كۇركىرى شاقىرىم جەردەن جەتەتىن. كەمپىرقوساق قۇرىلىپ، اسپان مەن جەردى تابىستىرىپ كەتەتىن. دوعالانعان ءيىنى شاقىرىمداي-اق جەردەن وتەتىن، — دەپ قازەكەڭ تاعى ءبىر قايىرىپ تاستاپتى.

— باتىس پەن شىعىستىڭ اراسى قانشالىق جەر؟ — دەپ كىرپىشە جيىرىلعان حونتايشى كىرجيە قالىپتى.

— نەبارى كۇنشىلىك جەر عانا. ولاي دەيتىنىم، ازاندا شىعىستان اتقان كۇن ىمىرتتا باعىسقا شارشاپ باتادى. كۇنشىلىك جەر ءجۇرىپ ءوتىپ ۇياسىندا قالجىراپ جاتادى. ال كەرەمەتتى كوزبەن كورگەن، شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىندا زىمىراعان كۇنگە ەرگەن ادامزاتتى ەستىگەن ەمەسپىن، — دەپ سوڭعى رەت كەسىپ تۇسكەندە، حونتايشى ءۇن-تۇنسىز شىعىپ جۇرە بەرىپتى.

سودان كوپ كەشىكپەي كەلىسسوز باستالىپ كەتكەن عوي.

"ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ءبىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز"... دەپ باستالاتىن اتاقتى داۋىن قاز داۋىستى قازىبەك بابامىز ءدال وسى ساپارىندا ايتۋى دا مۇمكىن دەگەن پىكىردى قوستاعىمىز بار. نە دەسەك تە، وسى ەلشىلىك ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى داۋ-جانجالدى بەيبىت جولمەن تىندىرىپ، ءبىتىم تاپقىزىپ، ەكى ەلدىڭ جەر شەبىن بەلگىلەتسە كەرەك.

ويرات پەن قازاق بىتىمىنەن كەيىن تۇتقىن الماستىرۋ بولعان عوي. سول كەزەڭنىڭ تاعى ءبىر ۇلگىلى اڭىزىنا قۇلاق تۇرەيىك.

سول جولعى ساپارىنان تۋعان جەرگە ورالىپ كەلە جاتقان قازىبەك شاعىن توبىمەن جول-جونەكەي قوڭىرات رۋىنىڭ ءبىر جىگىتىنىڭ ۇيىنە قونىپ قالىپتى.

قوناقجاي قازاق داستۇرىمەن قولىن قۋسىرىپ قويىن سويىپ، قۇراق ۇشىپ قىمىزىن ۇسىنعان ءۇي يەسىنىڭ ءجۇزى سىنىق، كوڭىلى كۇپتى كورىنگەن عوي. قوناقتار ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، سۋىرىلا سويلەپ، سۇعىنا قويماپتى. ەت ءپىسىپ، تاباققا ءتۇسىپ قوناقتار الدىنا كەلىپ تە قالادى. سىيلى مەيمانداردىڭ مۇشەلى سىباعاسىن تۋراپ بەرگەن جىگىت ەندى ءبىر تاباق ەتتى مايدالاپ كەسىپ، قۇرۋلى تۇرعان شىمىلدىقتى ءتۇرىپ قالىپ، اعاش توسەكتە جاتقان ءيتتىڭ الدىنا اپارىپ قويىپتى. قوناقتار اڭ-تاڭ بوپ، ءۇنسىز وتىرا بەرگەن عوي. جىگىت سىرتقا شىعىپ كەتىپ، ءۇي قاسىنداعى ۇيشىكتەن ءۇستى-باسى البا-جۇلبا، موينىنا دوربا سالعان، شاشى ۇيىسقان، بەت-اۋزى تىرىسقان، كوزى كىرتيگەن، ءوڭى وڭعان ءبىر ايەلدى ەرتىپ كىرىپ، يتاياقتاعى سۇيەك-ساياقتى الدىنا يتەرە سالىپتى.

قازەكەڭ تىكسىنىپ قالىپ، قولىن مايلىققا ءسۇرتىپ، كەيىن شەگىنىپ ارقاسىن جۇكاياققا سۇيەپ، قاسىن قيعاشتاي كەرە ءۇي يەسىنە شانشىلىپ قاراپتى. جىگىت تە تۇيسىكسىز بولماسا كەرەك، قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، باس ءيىپ، حيكاياسىن باستاپ كەتىپتى.

سويتسە، كەلىنشەك جىگىتتىڭ قىزداي ايتتىرىپ العان ايەلى ەكەن. سودان بىرەر جىل بۇرىنعى ويرات شابۋىلىندا قولدى بوپ كەتىپتى. قازاق-ويرات بىتىمىنەن كەيىن كەلىنشەگىن ىزدەپ بارعان جىگىتتى نەكەلى جارى كەۋدەدەن يتەرگەن عوي، تۇتقىندا ءجۇرىپ تۇرمىس قۇرعان ويرات كۇيەۋىنە ابدەن باۋىر باسىپ العان ءباتشاعار شىركىن بۇرىنعى قازاق وتاعاسىنا پىسقىرىپ تا قاراماي قويىپتى. "قولعا تۇسكەندەردى تەگىس قايتارۋ كەرەك" دەيتىن حونتايشى امىرىنە باس يگەن ويراتتىڭ جىگىتى: "كونسە، الىپ كەتە بەر!" دەپ مارتتىك تانىتىپتى. ايەلدى يلىكتىرە الماي ابدەن مىسى قۇرىعان جىگىت: "الىستان ادەيى ىزدەپ كەلىپ ەم، ەڭ بولماسا اۋدەم جەر شىعارىپ سال" دەپ كەلىنشەككە جالىنادى. امالسىز ىلەسكەن ايەلدى ۇزاپ شىعا بەرىپ، موينىنا قىل شىلبىردى تاستاپ جىبەرىپ، ارتىنا قاعىپ سالىپ، ءىلىپ الا جونەلەدى. ەر جىگىتتىڭ اتى-قاناتى.

تۇنىمەن قۇيعىتىپ، تاڭ اتا قازاقتىڭ جەر شەبىنە جەتتىم دەگەن مەزەتتە ارتىنان شاڭ كورىنەدى. جارامدى اتپەن قۋىپ جەتكەن كەڭ جاۋىرىندى ويرات كۇيەۋ ەكەن. انادايدان ايقايلاپ، دابىلدى قاعىپ قالادى عوي. "ەندى بۇل ايەلدى جەڭگەن الار. كەل، باۋىرىم! سەنىمەن ايانباي ءبىر وينايىن!" دەپ قىلىشىن الا ۇمتىلادى. جىگىت تە اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، قارسىسىنا شىعا بەرىپتى. ءدال سول كەزدە ايەل جىگىتتىڭ اياعىنان شاپ بەرىپ، ەكەۋلەپ جەرگە الىپ ۇرادى. ويراتتىڭ استىنا ءتۇسىپ، ولگەلى قالعاندا كۇشىگىنەن اسىراعان ءيتى جاۋىن جارىپ تاستاپتى. سودان بەرى ءومىرىن ساقتاپ قالعان ءيتتى قادىرلەپ، يتتىك جاساعان ايەلگە يتاياقتان اس بەرىپ جۇرگەن ەكەن.

قاز داۋىستى قازىبەك ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ، ءبىر كەزدە قوڭىر قازداي قاڭقىل داۋىستى كومەيدەن توگىپتى دەسەدى:

— جۇرەككە ءامىر جۇرمەيتىنىن بىلمەي، قۇشتارلىقتىڭ قىزىل ءتىلدى كۇرمەيتىنىن بىلمەي، سەن جۇرەكتى بىلەكپەن جەڭبەك بولىپسىڭ. قۇشاعىنا وكتەمدىكپەن ەنبەك بولىپسىڭ. سەنىڭ وكتەمدىگىڭە كونبەگەن بۇل ايىپتى ەمەس، جۇرەككە ەرىك بەرمەگەن سەن ايىپتىسىڭ. ودان سوڭ بۇل ايەل باسقانى ۇناتقانى ءۇشىن ەمەس، جاۋىڭا بولىسىپ، سەنى قۇلاتقانى ءۇشىن ايىپتى. سونىمەن ايىپتى ايىپ جۋسىن دا، اشۋدى اقىل قۋسىن. بۇل ايەل توركىنىن تاپسىن. سەن ءوزىڭ وشپەندىلىكتەن بوساپ، ەركىندىگىڭدى تاپ! — دەپ كەسىگىن شورت كەسىپتى بي بابامىز.

تاعى ءبىر اڭىز مىنانداي ءبىر سىر شەرتەدى.

ءدال وسى ءبىتىم تۇسىندا الدە كەلۋشىلەردىڭ كوزىنە تۇسە قويماعان با، الدە ىزدەۋشىسى بولماعان با، قارشاداي عانا قوزىشى قازاق بالاسى جىلقىنىڭ باس سۇيەگىن قۇشاقتاپ؛ "تولىباي سىنشىنىڭ بالاسى دەپ مەنى كىم ايتادى، الدىنا قارا سالماعان تۇلپاردىڭ باسى دەپ سەنى كىم ايتادى؟" دەپ ەڭىرەپ وتىرعان جەرىنەن حونتايشى الگىنى شاقىرتىپ الادى.

— بالام، سەن تۇلپاردى تانيمىسىڭ؟ وندا مىنالاردىڭ ىشىنەن ماعان تۇلپاردى كورسەتشى، — دەپ مىڭ-مىڭداعان جىلقىسىن ايداپ وتكىزەدى.

— تۇلپار جوق، تاقسىر. ىلعي جابى جيناپسىز، حان يەم! — دەيدى بالا.

— وندا سەن ماعان ەلىمنەن تۇلپار تاۋىپ بەرەسىڭ. تاپپاساڭ، باسىڭدى مەن شاۋىپ بەرەم! — دەپ حونتايشى بالانىڭ قاسىنا كىسىلەرىن قوسىپ، حاندىعىن ارالاتىپ جىبەرەدى.

اپتا جۇرەدى، اي جۇرەدى — تۇلپار كەزدەسپەيدى. "حانعا نە دەپ جاۋاپ بەرەم؟" دەپ الاڭداپ كەلە جاتقان بالانىڭ كوزى وزەندە اعىپ بارا جاتقان جىلقىنىڭ تەزەگىنە ءتۇسىپ كەتەدى عوي. قۋانعان بالا: "تاپ اناۋ تۇلپاردىڭ تەزەگى!" دەپ ايعايلاپ جىبەرىپتى. وزەندى ورلەپ، قۇيعىتا جونەلگەن بۇلار سۋ جاعاسىندا دامىلداپ جاتقان ساۋداگەرلەرگە كەزدەسەدى. بالانىڭ كوزى سال سۇيەك، كوتەرەم، ارقاسى جاۋىر اتقا تۇسكەن بويدا ايرىلماي قالعانىن كورىپ، قاسىنداعىلار الگىنى ءبىر بەدەۋگە ايىرباستاپ الادى.

كوتەرەمدى جەتەكتەپ حونتايشىعا اكەلىپ كورسەتەدى عوي.

— تۋلاقتان تۇلپار ىزدەگەن بۇل اقىماق پا، مالشىدان سىنشى ىزدەگەن مەن اقىماق پا؟ — دەپ حونتايشى ارىق اتقا وسقىرىنا قاراپتى.

— تاقسىر، ءبىزدىڭ ەلدە "ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى، تۇيەنى جۇك استىندا كور، تۇلپاردى بايگەدە سىنا" دەگەن ماقال بار. "جىلقى جانۋاردى كۇنىنە مىنسە — ەسەك، ايىندا مىنسە — ات، جىلىندا مىنسە — تۇلپار" دەگەن ەمەس پە. ءسىز بۇعان ون قىسىر بيەدەن ءۇيىر سالىپ بەرىڭىز. جىلىندا كەزەگىمەن بىرەۋىن سويىپ كورىپ، تۇلپاردىڭ تولعان ۋاعىن وزىڭىزگە ايتىپ بەرەم، — دەيدى بالا.

سودان الگى كوتەرەمدى ۇيىرگە سالىپ، جايلاۋعا ايداپ كەتىپتى.

جىلدا ءبىر بيەنى سويىپ بايقاپ جۇرسە، جەتىنشى جىلعى سويىلعانىنىڭ جىلىك مايى اق كەمىك بولعان كورىنەدى دەيدى. تۇلپاردىڭ مۇددەگە تولعانىن بىلگەن سىنشى ەندى ونى باپتاپ، سۋىتۋعا كىرىسەدى. سىمعا تارتقان كۇمىستەي بولعان تۇلپاردى بايگەگە قوسپاق بولادى. حان بۇيرىعىمەن بۇكىل ەلدەن ارعىماقتار جينالىپ، كۇنشىلىك جەرگە جىبەرىلەدى عوي. ءا دەگەندە تۇلپار قيقاقتاپ شابا الماي، جارىسقا قوسقان سايگۇلىكتەردىڭ ەڭ سوڭىڭدا قالىپ قويىپتى دەيدى. اناۋ دا، مىناۋ دا مازاقتاپ اعىزىپ وتەدى ەكەن. ءبىر كەزدە وز-وزىنەن ەلىرىپ، ورشىگەن ات ساسكە تۇستە الدىندا زامعاپ بارا جاتقان ارعىماقتاردىڭ ءبارىن كوكتەي ءوتىپ، كۇن قىزا حونتايشىنىڭ الدىنا قارا ءۇزىپ جەتىپ بارعان عوي.

— از دا بولسا دامدەس، تۇزداس بولىپ ەم، ساۋ بول، حان يە. يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە دەگەن. ارمانىم ءبىر تۇلپار ەدى، مىنە سۇڭقار بوپ ەلىمە ۇشىپ بارام، — دەپ بالا جىگىت باتىستى بەتكە الىپ، تارتىپ بەرىپتى دەسەدى.

بۇل شاقتا تولىباي سىنشى قۇسادان جاتىپ قالعان ەكەن. كۇنشىلىك جەردەن تۇلپاردىڭ ءدۇبىرىن ەستىپ، ورنىنان اتىپ تۇرعان كورىنەدى.

— تۇلپار ءدۇبىرى جەتىپ تۇر، قاشىپ شىققان ۇلىم بولار-اۋ وسى!.. حاس تۇلپار باسىن تاسقا سوقپاي توقتاماۋشى ەدى، امالداپ بالانى ءتۇسىرىپ الايىق، — دەپ تولىباي سىنشى ارقان كەرگىزىپ، كىلەم توسەتىپ قويىپتى عوي. الگى كەرىلگەن ارقان بالانى تۇلپاردىڭ ارقاسىنان سىپىرىپ قالىپ، كىلەمنىڭ ۇستىنە توپ ەتكىزىپ ءتۇسىرىپتى دەيدى. قۇيعىتقاننان قۇيعىتقان تۇلپار باسىن تاسقا سوعىپ، مەڭ-زەڭ بوپ، جيدەلى بايسىنعا جەتىپ ءبىر-اق توقتاعان عوي. ول جاقتاعى جۇرت وعان دەيىن جىلقى تۇقىمىن كورمەگەن ەكەن دەسەدى اڭىزدا. ءبىر قاريا الگى تۇلپارعا قاراپ تۇرىپ: "بۇل ءوزى ءتورت تۇياعى بولات جىلقى دەگەن مال ەكەن، جۇرگەن جەرى جاۋگەرشىلىك پالە ەكەن. قۇتىرعاننان قۇتىلعان ابزال" دەپ جانۋاردى اتقىزىپ تاستاپتى دەپ اياقتالادى اڭىز.

حالىق تاعدىرىنىڭ قيىن-قىستاۋ شاعىندا، ەل ءومىرىنىڭ اسا قيىن كەزەڭىندە شۇعىل جاسالاتىن قۇبىلىستار — توڭكەرىستەر، وزگەرىستەر، رەفورمالار ءار زاماندا سول حالىقتى بيلەگەن اكىمنىڭ، باسشىنىڭ پارمەندى ارەكەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعان. وسى تۇستا ءبىز ءوز قازاق جۇرتىنىڭ بولاشاعىن، تۋعان حالقىنىڭ تاريحتان ءوشىپ كەتپەۋىن تىلەگەن تاۋكەنىڭ، ەل اۋزىندا قۇرمەتپەن ءاز تاۋكە اتالعان ۇلى حاننىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ كەتكەنىمىز ءجون. ول حاندىق قۇرعان (1680-1718) تۇستىڭ باس كەزىندە ءبىر ورتالىققا باعىنعان بۇرىنعى دەربەس قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇتاستىعىنا سىزات تۇسە باستاعان ەدى. شىڭعىس حان تۇقىمىنان تاراعان تورەلەر ەلدى ىشتەن ىرىتسە، سىرتتان تەرىسكەي كورشىسى رەسەي پاتشالىعى مەن شىعىسىنداعى جوڭعاريا حاندىعى قورقاۋلانا قورشاي تۇسكەن بولاتىن. ءبىرىنشى پەتر تۇسىندا قاتتى داۋىرلەگەن رەسەي وڭتۇستىك پەن شىعىسقا قۇلاشىن كەڭ سوزىپ، يمپەرياسىن بارىنشا مولايتۋعا جانتالاسا ارەكەت جاساپ جاتقان كەز ەدى ول. ءدال وسى كەزەڭدە قازاق جۇرتىنىڭ ىرگەسىنەن دامىلسىز شاڭ بوراتىپ، شابۋىلى مەن شاڭدۋىلىن ۇدەتىپ جوڭعار فەودالدىق-فاشيستىك حاندىعى قاتتى بەل الىپ تۇرعان-دى. ول ازداي-اق بۇقار مەن حيۋا حاندىقتارى، تومەنگى قالماقتار مەن باشقۇرتتار "ءتۇرت شايتاندى!" قوزدىرىپ قويىپ، ساياق شىققان قازاقتىڭ مال مەن جانىن قىلعىپ جۇتىپ، قۇنىعىپ العان ەدى.

سوندىقتان دا ءاز تاۋكە شىعىسىنداعى ويراتتاردان تونگەن ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن باتىسىنداعى ورىس پاتشالىعىمەن بارلىق قارىم-قاتىناستى تۇزەۋگە مەيلىنشە كۇش سالعان. ساۋدا-ساتتىق، ەلشى الماستىرۋ، ديپلوماتيالىق بايلانىستاردى جانداندىرۋدا تاۋكەنىڭ قىزمەتى وتە مول. جانە دە ونىڭ قازاق حاندىعىن باس ساۋعالاعان كىرىپتار كۇيدە ۇسىنباي، ىرگەلى ەل، تەمىرقازىقتى مەملەكەت دارەجەسىندە قابىلداتىپ، باتىس-شىعىس كورشىلەرىمەن يىعىن تەڭەستىرىپ، تەرەزەسىن تەڭ ۇستاپ سويلەۋدى داستۇرگە اينالدىرعانى كوپتەگەن ارحيۆتىك قۇجاتتاردان بەلگىلى. بولجاعىشتىعى مەن كورەگەندىگى قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن العىزىپ، قازاق جۇرتىنا تونە باستاعان زوبالاڭنىڭ بۇلتى مەن ءتۇتىنىن بۇرىپ جىبەرتىپ وتىرعانى دا تاريحتان ءمالىم.

ءاز تاۋكەنى سىرتقى باسقىنشىلاردان دا گورى اسىرەسە ىشكى الاۋىزدىق قاتتى قوبالجىتقان عوي. سودان دا ول وسى باس ارازدىق، رۋ تالاسى، ىشتەي ارباسۋ، اياقتان شالۋ، شوق تاستاپ ءورت تۇتاتۋ، ءۇي اراسىنىڭ شاڭىن قويۋلاتاتىن داۋ-جانجال، ۇيقىنى الىپ، شىرىق بۇزاتىن بارىمتا، سىرىمتالاردى ازايتۋ، تەجەۋ، ءوشىرۋ ءۇشىن حاندىقتىڭ ىشكى جاعدايىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، مەملەكەتىنىڭ كۇش-قۋاتىن ارتتىرۋدى الدىنا ۇلكەن ماقسات قىپ قويعان-دى. سول ماقساتتىڭ ءتۇپ قازىعى — ۇلى جۇزدە بيلىك قۇرعان ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ، ورتا جۇزدە ءادىل قازىلىق جاساعان قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ، كىشى جۇزدە ادىلەتتىك جۇرگىزگەن الشىن ايتەكە ءبيدىڭ قاتىسۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن "جەتى جارعى" ەدى. قازاق دالاسىنىڭ ەرەجە-قاعيدالارىنىڭ ۇلگىلى نۇسقاسى، حالىقتىڭ ءتارتىپ-نيزامىنىڭ، ءسالت-داستۇرىنىڭ اسەم جيىنتىعى — "جەتى جارعى" قازاق قوعامىنا ءبىرتۇتاستىق بەرىپ، ىنتىماقتىق اكەلدى. ءاۋىل-ۇيدىڭ بەرەكەسىن قاشىراتىن تالاس-تارتىستى ازايتىپ، بىرلىككە ۇندەدى. كۇنشىلدىك، باقتالاستىق، قىزعانشاقتىق سياقتى كۇيدىرگى دەرتتەن ايىقتىرىپ، شارۋاعا قۇلشىندىرىپ، ەڭبەككە باۋلىپ، قارەكەت-تىرلىككە يكەمدەدى. ەل باسى قوسىلىپ، ەر قوسى كوركەيىپ، ەل جاسى ازامات اتالىپ، ۇلدان ۇلان ءوسىپ، ۇلت قادىرلەنىپ، حالىق ءوز قاسيەتىن تابا باستاپ ەدى. ارينە ىرگەلى ەلدىڭ ىرىلىگى بىردەن كەلە قويعان جوق-تى. ول ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىردىڭ قارۋلى قولعا تيگەندىگىنىڭ ارقاسىندا بولعان-دى. ول تىزگىن — تاۋكە حان مەڭگەرگەن حاندىق بيلىك ەدى. ول تىزگىن — تاۋكە حان ماڭايىنا توپتاسقان ۇستەم تاپ وكتەمدىگى دە ەدى. ول تىزگىن — بۇكىل حالىقتىق ادەت-عۇرىپتى، ءتارتىپ-نيزامدى قامتاماسىز ەتەتىن ءھام قورعايتىن بىردەن-بىر دالا زاڭ-جوسىعىنىڭ جيناعى ەدى. ول تىزگىن — ەلدىڭ ەلدىگىن، حالىقتىڭ بىرلىگىن ساقتاپ، ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسەپ، جانىن قۇرباندىققا شالاتىن ەرلىك پەن جانكەشتىلىككە اپاراتىن، اردى شىنداپ، نامىستى قايرايتىن ادالدىق پەن ادىلەت نۇسقالارى ەدى.

البەتتە "جەتى جارعىداي" زاڭ نورمالارى تاقىر جەردەن وزدىگىنەن تۋا سالمايدى. وسى جارعىنىڭ نەگىزىنە تاۋكە حان "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى"، "ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى" دەپ اتالاتىن بايىرعى قازاق حاندارىنىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ مەن حالىقتى بيلەۋدىڭ قالىپتاسقان جوسىقتارى مەن نيزامدارىن العىزعان عوي. ال سول كەزەڭنىڭ ءۇش داناسى اتانعان، ءۇش كەمەڭگەرى دەپ تانىلعان، حالقىنىڭ ءۇش كوسەمىنە اينالعان تولە بي، قازىبەك جانە ايتەكەلەر سايىن ساحارانىڭ سول زامانداعى تۇرمىس تىرشىلىگىنە، قوعامدىق ءھام الەۋمەتتىك ورتاسىنا يكەمدەي ءتۇسىپ، سايكەستەندىرە ەكشەپ، جاڭعىرتىپ قايتا جاساعان عوي. سوندىقتان دا بۇل جارعى "تاۋكە حان زاڭدارى" دەپ تە اتالادى. سوندىقتان دا بۇل جارعى "تولەنىڭ جەتى جارعىسى"، "قازىبەكتىڭ جەتى جارعىسى"، "ايتەكەنىڭ جەتى جارعىسى" دەپ تە اتالادى. ەندەشە ءبىز ەندى "قازىبەكتىڭ جەتى جارعىسىندا" قانداي جوسىندار بولعان ەدى دەيتىن وقىرمان سۇراقتارىنا قولىمىزدان كەلگەنشە جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

قاراعاندى وبلىسىندا شىعاتىن "قارقارالى" جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى سانىندا: "كونە تۇرىك تىلىندە "جارعى" دەگەن ءسوزدىڭ "جارلىق" دەگەن تۇلعادا ايتىلىپ، قازاق تىلىندەگى "ءامىر، بيلىك، زاڭ" دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن، ال بۇگىندە بارشاعا جاقسى ءمالىم "كودەكس كۋمانيكۋستە" "جارعى" ءسوزى "داۋ، ايتىس، تارتىس"، "ءامىر"، "ادەت-عۇرىپ زاڭى" ۇعىمىن بىلدىرەتىنىن، ولارعا جەر داۋى، قۇن داۋى، بارىمتا، ايىپ-جازا، الىم-سالىق جانە باسقالار ەنەتىنىن ەسكە الىپ، باجايلار بولساق، "جەتى جارعى" دەگەن ءسوزدىڭ جەتى سالادا، جەتى باعىت-باعداردا، جەتى باپ — پۋنكت بويىنشا سارالانعان ءجارلىق-امىر، بايلام-توقتام دەگەن ۇعىم بولسا كەرەك". (14-بەت). ادەمى ايتىلعان، ءدال ايقىندالعان تۇجىرىم. ادەت-عۇرىپ نورمالارى ەلدىڭ جەر-سۋىن، قونىس-قۇدىعىن بولۋدە، مالىنىڭ ەن-تاڭباسىن انىقتاۋدا، ءارتۇرلى داۋ-جانجالدى شەشۋدە جوبا-نۇسقاعا اينالىپ، قۇن مەن ايىپ تولەۋدىڭ جايى مەن مولشەرىن بەلگىلەۋدى دە رەتكە كەلتىرگەن ەدى.

"قازىبەكتىڭ جەتى جارعىسىنىڭ" وزىنەن بۇرىنعى جارلىقتاردان ءبىر وزگەشەلىگى — قاتال كەسىم، قاندى ولىمگە تيىم سالعاندىعى. ارىدەن بەرىگە قاندى وتكەل سالىپ، قارعىس زاۋالىنداي سۋىق سۇستى اجالىن سۇيرەپ جەتكەن "قانعا-قان، جانعا-جان" دەيتىن توقتام-بايلامدى بارىنشا جەڭىلدەتىپ، ەندى قۇن تولەۋ سياقتى جازا، كەسىك تۇرلەرىن دالالىق پراۆوعا ەنگىزگەن بولاتىن.

ەل اۋزىنداعى اڭىزدارعا سۇيەنىپ، حالىقتىق داستاندارعا جۇگىنسەك، وندا قازىبەك، تولە، ايتەكە تۇزگەن "جەتى جارعىنىڭ" ۇزىن-ىرعاسى تومەندەگى جوسىنداردى قامتيتىن بولعان ءتارىزدى.

ءبىرىنشى ءھام نەگىزگى سالا — جەر داۋى. قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋ، قونىس، قۇدىق — مال باققان ەلدىڭ اتادان بالاعا ميراس قىپ قالدىراتىن ەنشىسى. ويتكەنى جەر — اتامەكەن، كىندىك جۇرت، وتان. جەر-تىرشىلىك ەتەر ورتاسى، بابا مولاسى، كىندىك بايلار قاسيەتتى تۇراعى. سوندىقتان كوشپەلىلەر ءۇشىن جەردەن كيەلى ەشتەڭە جوق. جەر داۋىنان قيىن داۋ دا جوق.

ەكىنشى سالا — ءۇي ىشىلىك تىرلىكتەگى سىيلاستىق، بايلانىستىلىق، اكە مەن بالا، ەنە مەن كەلىن اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ۇلكەن مەن كىشى اراسىنداعى سىپايىگەرشىلىك، اتا-اناعا دەگەن قۇرمەت، جاستاردى تاربيەلەۋ، باۋلۋ سياقتى يناباتتىلىق، يماندىلىق شارالارى. ويتكەنى، "بالانى جاستان" دەيتىن قاعيدانى قاتتى ۇستانعان حالقىمىز ۇل-قىزىن يبالىلىققا ۇيرەتىپ، يماندىلىق قاسيەتكە يكەمدەپ وتىرعان عوي.

ءۇشىنشى تارماق ۇرلىق پەن قارلىققا، بارىمتا مەن سىرىمتاعا كەدەرگى قويىپ، بۇقارانى ادالدىققا شاقىرىپ، ەڭبەكپەن كۇنەلتۋگە بەيىمدەگەن زاڭدار تىزبەگىن قامتيدى. "ارام جەمەيىك، ادال ولەيىك" دەيتىن پىكىر سول كەزدە قالىپتاسسا كەرەك.

جارعىنىڭ ءتورتىنشى بابى ەل مەن ەل، حالىق پەن حالىق، رۋ مەن رۋ اراسىنداعى داۋ-دامايدى ادىلدىكپەن شەشۋگە ارنالعان. ىنتىماقتىق تىلەگەن ەل داۋدى بىلەكپەن ەمەس بىلىكپەن تىندىرۋدى كوزدەگەنى اقيقات. ويتكەنى قازىبەك بي ءومىرى — سونىڭ اقيقات كۋاسى. سوندىقتان بۇل تارماقتىڭ قازاق دالاسى ءۇشىن دە، قازاق بالاسى ءۇشىن دە ءمانى زور ەكەنى داۋسىز.

بەسىنشى بۋناق-باپ ەل بىرلىگىن ساقتاۋ، وتانىن قورعاۋ، سىرتقى جاۋعا تويتارىس بەرۋ، جاساق قۇرۋ، ساردار سايلاۋ، ساۋىن ايتۋ ءتارىزدى جاۋگەرشىلىك كەزىندەگى مەملەكەتتىك ءىرى وقيعالاردى قامتىعان ەرەجە-قاعيدالار شوعىرىن تۇزسە كەرەك.

التىنشى تارماق تۇگەلدەي قۇن داۋىنا باعىشتالعان. "قاندى كەك"، "قاندى مويىن قۇنىكەر"، "ەجەلگى دۇشپان"، "ەسكى جاۋ" ۇعىمدارى قالىپتاستىرعان قاتالدىق پەن قاتىگەزدىكتى جۇمسارتىپ، قازاقتىڭ ونسىزدا وڭاي جەلپىلدەگىش تۇندىگىنە ودان سايىن جەل ۇرلەمەي، جاتتان ەمەس جاقىننان جاۋ تاپقىزاتىن قاتقىلدىقتى يىتۋگە بارىن سالعان ءۇش ءبيدىڭ، سونىڭ ىشىندە قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ دە ماملەگەر دانالىعى بار بۇل تارماقتا. ءولىمدى ولىممەن كوبەيتپەي، ىزگىلىك تىلەكپەن ءومىردى اراشالاعان، ءومىردى قورعاعان بۇل جوسىننىڭ ماڭىزى دا ەرەكشە.

تاعى دا دالەلگە جۇگىنەيىك. قاسىم مەن ەسىم حانداردىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارى بويىنشا كىسى ولتىرگەن ايىپكەردىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىرىلىپ، قارا ورمانى بۇلدىرگىسىنە دەيىن تۇك قالىنباي تۇگەل تالانىپ، ءوزى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلاتىن بولعان. ال، "جەتى جارعىدا" بۇل داۋدىڭ جازاسى اجەپتاۋىر جەڭىلدەنە تۇسكەن. "قانعا — قان" جويىلىپ، ەندى قۇن تولەنىپ، ايىپ كەسىلەتىن بولعان. جانە ول ايىپ — جەتى ايىپ اتالعان. ولار مىنالار:

ءبىرىنشى ايىپ — "قارا قازان" تولەۋ. قارا قازان تولەۋى — ايىپكەردىڭ شاڭىراعىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەنىنىڭ بەلگىسى.

ەكىنشى ايىپ — "قارا نار بەرۋ". سول قارا نار مەن ولگەن كىسى اتاقتى ادام بولسا تۇركىستانعا اپارىلىپ قويىلاتىن بولعان.

ءۇشىنشى ايىپ — "قارا مىلتىق الۋ". قارا مىلتىقتى الۋ — قىلمىسكەردىڭ كۇشىن الۋى، قارۋىن جويۋى. بۇدان كەيىن ول ولگەنمەن تەڭ بولماق-مىس.

ءتورتىنشى ايىپ — "قارا شولاق بيە جەتەكتەتۋ". قارا شولاق بيە جەتەكتەتۋ ايىپكەردىڭ ىرىسىنىڭ شايقالۋىنىڭ انىق نىشانىنا بالانعان.

بەسىنشى ايىپ — "قارا كىلەم ۇستاتۋ". قارا كىلەم ۇستاتۋ — تۇرالاعاندىقتىڭ كورىنىسى سانالعان.

التىنشى ايىپ — "جەتىم بەرۋ". ول كوڭىلدە كىربىڭدىك قالماسىن، ارالاس-قۇرالاستىق باستالسىندى مەزگەگەن.

جەتىنشى ايىپ — "جەسىر باستاعان توعىز جونەلتۋ". ول — قان-جىنى ارالاسىپ، اعايىننىڭ قىلشىقسىز تابىسۋىنىڭ باسى دەپ ەسەپتەلگەن.

ارينە بۇل جەردە مەن ايىپتىڭ شەشىمىنىڭ ءبارىن قولمەن قويعانداي ەتىپ شەگەلەپ ايتتىم دەۋدەن اۋلاقپىن. وزىمە جەتكەن قيسىنداردان تۇيىندەگەن جوبامدى عانا ۇسىنىپ وتىرمىن. وزگەلەردىڭ دالەلمەن وزگەرتكەن باسقا نۇسقالارى بار بولسا، وعان دا قارسىلىعىم جوق.

ەندى "جەتى جارعىنىڭ" ەڭ سوڭعى جەتىنشى تارماعىنا كوشەلىك. بۇل تارماق تۇتاستاي جەسىر داۋىنان قۇرالادى. ارينە ول تۇستا رۋ مەن رۋدى، اۋىل مەن اۋىلدى ءارى بىرىكتىرەتىن دە، ءارى بولەكتەيتىن دە جەسىر داۋى بولعانى راس. قۇدا بوپ ءتوس ءتۇيىستىرىپ، كوڭىل قوسىپ، قۇشاق تابىستىرعان قازاق وسى قىز داۋى، جەسىر داۋى ارقىلى اتتان-ايقايعا باسىپ، سويىل-شوقپارعا جارماسىپ، بارىمتا-سىرىمتاعا اتتانىپ، وق بوراتىپ، شاڭ سۋىرىپ، باس جارىپ، بىلەك سىندىرىپ، قان اعىزىپ، كوز شىعارىپ الىس-جۇلىسقا دا، توبەلەس-ۇرىسقا دا، سويقان سوعىسقا دا بارىپ قالاتىن. سول سەبەپتى دە ەڭ ءبىر وسال ءتۇس، وكپە سىزى كوپ، ايقاي-جانجالى مول، ۇرىس-كەرىسى وراسان وسى جەسىر داۋىنا ءۇش ءبيدىڭ — تولەنىڭ، قازىبەكتىڭ، ايتەكەنىڭ "جەتى جارعىسى" قاتتى كوڭىل بولگەن كورىنەدى.

ءبىر عانا مىسال.

ايتتىرعان جەرىنە بارماي، وزگە جىگىتپەن كوڭىل قوسىپ كەتكەن بويجەتكەننىڭ توركىنى العان قالىڭ مالىن قايتارىپ قانا قويماي، قوسىمشا ءۇش توعىز ايىپ (ءبىرىنشىسى جامبى باستاعان توعىز، ەكىنشىسى ات باستاعان توعىز، ءۇشىنشىسى تۇيە باستاعان توعىز) تولەيتىن بولعان. ارينە بۇل وتە اۋىر ايىپ، قيىن ايىپ. ءبىراق ءبۇتىن ەلدىڭ بۇلىنبەۋىن، تاتۋ اعايىن اراسىنىڭ ىرىمەۋىن، شىرىق بۇزار شابۋىل، شاندۋىلدىڭ شىقپاۋىن تۇگەندەگەن قاتال ۇيعارىم. سونىسىمەن دە قۇندى.

ءاز تاۋكەنىڭ تۇسىندا ادەپ-عۇرىپ زاڭدارىن جاساپ جانە سونى ءۇش جۇزدەگى ءۇش ءبيدىڭ — تولەنىڭ، قازىبەكتىڭ، ايتەكەنىڭ جۇزەگە اسىرۋىمەن قازاق حاندىعى ءبىرشاما بەيبىت ءومىر سۇرگەن ەدى.

بۇل كەزدە ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە، قازىبەك ۇلىتاۋدى جايلاپ، وسى توڭىرەككە توپتاسقان ارعىندارعا ىقپال ەتىپ وتىرعان. شىن مانىندەگى وسىناۋ كەمەڭگەردىڭ تاۋكە ولگەننەن كەيىن تاقتا وتىرعان (1719-1828) تاۋكەنىڭ ۇلى ىنجىق، دىمكاس، ءالجۋاز بولات حاننىڭ ناشارلىعىنان ۇشكە ءبولىنىپ كەتكەن ەلدى اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراتىپ، اتادان ۇلدى، انادان قىزدى ايىرىلتىپ، قايعىلى كۇيدى كۇڭىرەنتىپ جەتكىزگەن جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى قازاق جۇرتىن قايتا كوتەرۋدەگى ەڭبەگىن باسا كورسەتۋ ءلازىم. اسىرەسە جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ اۋىلدارىن قىسى-جازى ارالاپ ەلدى بىرلىككە، ۇلدارىن ەرلىككە، باي-بيلەرىن ءبىراۋىزدىلىققا شاقىرىپ، ازاتتىق اڭساعان حالىقتىڭ، قونىسىن جوقتاعان بوسقىن جۇرتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن اپەرىپ، اتامەكەنىن قۇتقارۋدى ۇندەپ ساۋىن ايتقان قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ات ۇستىنەن تۇسپەي، التى مالتانى قورەك قىپ، سارىارقانىڭ سارقىراعان سۋىنا شومىلۋعا دا مۇرشاسى بولماي، تۇنگى شىعىنا ومىراۋىن توسەپ، كۇندىزگى مۇنارىنا بەتىن شايىپ، كەڭ دالانىڭ كەر بەتەگەسىن سىرلاس ەتىپ العانىن اڭىزدان دا بىلەمىز، قۇجاتتاردان دا كەزدەستىرەمىز.

قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ەلىنىڭ ەركىندىگى، ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى، ازاماتىنىڭ ازاتتىعى دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جىلدار بويى ءتۇن جورتقان جولاۋشى بولىپ ءجۇرىپ، 1731 جىلعى رەسەي پاتشالىعىنىڭ قول استىنا بودان بوپ كىرگەن ءابىلقايىر حان تىرشىلىگىن قولداعانىنان دا حاباردارمىز. ول ول ما، 1741 جىلى ورسك قامالىنا بارىپ سەناتور يۆان نەپليۋيەۆتىڭ الدىندا يمپەراتريسا ەليزاۆەتا پەتروۆناعا انت بەرمەكشى بولعان ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت پەن ابىلاي سۇلتانعا قاتتى ىقپال ەتىپ، ارعىن رۋىنىڭ اتىنان انت بەرۋگە قوسىلاتىندارىن ءبىلدىرىپ حات جازىپ بەرىپ، ءوز وكىلىن جونەلتكەنىن دە كونە جازبالاردان وقىعانىمىزدى راستايمىز. سوندا قالاي؟ ازاتتىق اڭساعان قازىبەك، حالقىنىڭ ەركىندىگىن كوكسەپ، ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ارمانداعان قازىبەك، كىرىپتارلىقتى ادام بويىنداعى ەڭ ءبىر اۋىر ازاپ دەپ سەزىنگەن باتاگوي قاريا قۇلدىق قۇرىعىن، وتارشىلدىق بۇعاۋىن، تەڭسىزدىك قامىتىن ءوز قازاعىنىڭ موينىنا ءوزى سالىپ بەرۋگە قۇلشىنعان با دەيتىن سۇر جىلانداي سۋماڭداعان سۇراقتاردىڭ تىرىلەتىنىن دە بىلەم.

ءبىراق سول كەزەڭنىڭ شىندىعىنا سۇڭگىپ شىققاندا عانا، كەرەعار زاماننىڭ اقيقاتىنا بويلاعان شاقتا عانا قازىبەك سياقتى كەمەڭگەر، سۇڭعىلا ءارى الداعىسىنا وي كوزىن ءجىتى جەتكىزە الاتىن دانىشپان ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە ەنۋگە بولادى.

قاز داۋىستى قازىبەك حاندىققا تالاسقان ءابىلحايىر، باراق، ابىلمامبەت، باتىر سياقتى حان، سۇلتانداردىڭ ارەكەتى ەلدى ىشتەن ىرىتكەنىن كورگەن ەدى. ويرات، قالماق، باشقۇرت شابۋىلى از بولعانداي ەندىگى ءقاۋىپ قارا قۇرتتاي قاپتاعان شۇرشىتتەن تونە باستاعانىن سەزگەن ەدى ول. قازاق حالقى تاريحتان ءبىرجولا ءوشىپ، جوعالىپ، قۇرىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋعانىن بولجاعان دانا قارت قايتكەن كۇندە دە ەلدى ساقتاپ قالۋدىڭ امالىن ىزدەگەن ەدى. سونداعىسى — رەسەي يمپەرياسىنا ەرىكسىز قول قۋسىرۋ ەدى. سونداعىسى — ەركىن حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن قۇرباندىققا شالۋ ەدى. سونداعىسى — موينىنا وتارشىلدىق قامىتىن كيۋ ەدى. ءبىراق ازاتتىق اڭساعان حالىق تا، بي دە سول كەزدە دە دەموكراتيالىق مۇجىق رەسەيدىڭ دە بار ەكەنىن ۇعىنسا كەرەك. ىزگىلىكتى دە، قايىرىمدىلىقتى دا كەلەشەكتەن كۇتكەن قازىبەك سىندى حالىق ۇلدارى تاۋەلسىزدىگىن جويسا دا، رەسەيگە قوسىلىپ، دەربەس ەلىن، كەڭ-بايتاق جەرىن، ۇلگىلى ۇلتىن، شۇرايلى ءتىلىن، وزىق مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان ەدى.

قاراكەسەك قازىبەك بي ارقاداعى ورتا ءجۇزدىڭ ۇلى ءبيى بوپ تۇرىپ سامەكە حان تۇسىندا دا، ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان تۇسىندا دا ادىلەت تۋىن ءبىر جىقپاي كەلگەن عوي. ارينە سۇيەگى قارا بولعانمەن نيەتى ءتۇزۋ، ايبىنى اسقاق، بەدەلى زور، اۋزى ءۋالى، مەرەيى ۇستەم، الدى كەڭ، ابىرويى ارتىق ادامدى تورە تۇقىمى ونشا جاراتپايتىنى بەلگىلى. دالەلگە قۇرىق سوزايىق.

1741 جىلعى جازداعى قازاقپەن ويرات اراسىنداعى سوعىسقا بايلانىستى قاز داۋىستى قازىبەك ورسكىدەگى انت بەرۋ راسىمىنە ءوزى قاتىناسا الماسا دا، ورتا ءجۇزدىڭ توبە ءبيى رەتىندە انت بەرۋدىڭ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىرىپ ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتانعا حات جازىپ بەرىپ، ءوز وكىلىن جونەلتكەنىن جوعارىدا ايتقانبىز. الايدا سول حات ورىنبور ەكسپەديسياسىنىڭ (كوميسسياسىنىڭ) باستىعى يۆان نەپليۋيەۆكە جەتپەپتى. قازىبەكتىڭ جىبەرگەن ادامدارىنىڭ ءبىر دە بىرەۋى ورسكىگە قاراي وتپەپتى. سەبەپ نە سوندا؟ سەبەپ ات-اتاعى ءۇش جۇزگە ءماشھۇر مايتالمان شەشەننىڭ ات-ەسىمى ورىستىڭ زور مارتەبەلى سارايلارىندا كوپ ەستىلە بەرمەسىن دەيتىن قارامىز بەن تورەمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن كۇنشىلدىك. ونسىز دا الدى-ارتىن ءادىل تورەلىگىمەن، اقيقات شىندىعىمەن، بۇلتارتپاس تۋرالىعىمەن وراپ كەتىپ وتىراتىن بەدەلدى بيگە قارسى تورەلەر مەن شورالار: "شەتتەتە بەرەيىك، ىعىستىرا تۇسەيىك، قاقپايلاپ جۋىتپايىق" تارىزدەس قىزعانشاق وي، كۇندەس قىجىل، ءوزىمشىل مۇددەنى ومىراۋلاتا ۇستانعان عوي. ال وزدەرىنە قاجەت كەزدە، قازىبەكتىڭ اتاق-ابىرويىن پايدالانىپ، داۋ-دامايدى تەزىرەك بىتىرۋگە اسىققان كەزدە ءبيدى ابىلمامبەت حان دا، ابىلاي سۇلتان دا ات سابىلتىپ ىزدەپ كەلىپ، جاردەم سۇراپ، قول جايىپ، قولقا سالىپ جاتادى ەكەن. ءسوزىمىزدى تاعى دا دالەلدەپ تۇزدىقتايىق. 1734 جىلى سامەكە حان ولگەن سوڭ، سونىڭ ورنىنا ورتا جۇزگە حان سايلانعان ابىلمامبەت تۇركىستان شاھارىندا تۇرىپ جاتقان. 1761 جىلى اياق استىنان حان ورداسىنىڭ تۇندىگىن جەل ۇرلەپ، ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرماعان ءبىر كەلەڭسىز وقيعا تۋىنداپ قالىپ ەدى. سامەكەنىڭ ەسىم اتتى بالاسى وسى تۇركىستان قالاسىنىڭ تۇستىگىندە تۇراقتاپ قالىپ، اتا تاعىنان دامەلى مە، كەي-كەيدە نەمەرە اعاسىنا كوز الارتىپ قويىپ، سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ، سىزدانىپ جۇرەدى ەكەن. ىزدەگەنگە سۇراعان ءدال سول جىلى ابىلمامبەت حان تۇركىستان جۇرتشىلىعىنا سالىقتى ادەتتەگىدەن ەسەلەپ كوبەيتىپ سالىپ جىبەرمەي مە. كەنت تۇرعىندارى اۋىر سالىقتى قالاي تولەرىن بىلمەي، ازۋلارىن ەگەپ جۇرگەندە، قولتىقتارىنا دىم بۇرىككەن ەسىم سۇلتان الگىلەردى حانعا قارسى ايداپ سالىپ، ابىلمامبەتتى تۇركىستاننان قۋعىزىپ تاستايدى. سودان ابىلمامبەت حان ارعىن ىشىندەگى التاي-قارپىقتاعى ۇلى ءابىلفايىز سۇلتان مەن قاراكەسەكتەگى قازىبەكتى ساعالاپ كەلىپ، ارقادا قىستاپ قالادى. 1762 جىلى كوكتەم تۋا ابىلمامبەت حان، ابىلاي سۇلتان باستاعان ورتا ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى قاراكەسەك ۇلىسىنا، قازىبەك اۋىلىنا ءتۇسىپ، ۇلى ءبيدىڭ قازىلىعىنا جۇگىنەدى. ەل قامىن ءوز باسىنان ارتىق ويلاعان، ەل بىرلىگىن ومىرلىك ماقسۇت تۇتقان قاز داۋىستى قازىبەك تۇركىستان شاھارى مەن ونىڭ توڭىرەگىن ابىلمامبەت حان مەن ەسىم سۇلتانعا ادىلدىكپەن ءبولىپ بەرىپ، قازاق دالاسىندا ۋشىققان ۇلكەن داۋدى ادەمى شەشىپ، قارسىلاستاردى بىتىستىرگەن كورىنەدى.

ارينە ادام بولعان سوڭ اركىمدە دە پەندەلىك، كۇيكىلىك، شارۋاقور ۇساقتىق، پايداكۇنەمدىك، ءىشتارلىق بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءبىراق قاز داۋىستى قازىبەك بي تۋرالى ونداعان جىلدار بويى تاپقان قۇجاتتارىمدا، كەزدەستىرگەن دەرەكتەرىمدە، ەستىگەن اڭىز-اڭگىمەلەرىمدە ۇلى بابامىزدىڭ پەندەشىلىك كۇيگە قۇلدىراماي، ءاماندا ازاماتتىق، ادامدىق بيىك تۇعىردا تۇرعانىنا كوزىمىز جەتۋمەن كەلەدى. ءدال وسىنداي شىنايى ادامگەرشىلىك، ءمولدىر تازالىق، يماندىلىق قاسيەت قازىبەك زامانداستارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ بويىنان سيرەك تابىلاتىن. مەن ءوزىم ساياساتكەرلىگىنە، كورەگەندىگىنە، قايسارلىعىنا، تاباندىلىعىنا مىقتاپ تابىناتىن ابىلاي حاننىڭ دا پەندەلىك كورسەتىپ العان، ۇساقتىق كۇيكىلىككە قۇلديلاعان كەلەڭسىز ساتتەرىن جازبا دەرەكتەردەن وقىعان كەزدەردە جۇرەگىمە شانشۋ قادالاتىن. ادامگەرشىلىك پەن پاكتىكتىڭ بيىگىندە تۇرۋ كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەگەن عوي.

وسى ورايدا تاعى دا دالەلدى كولدەنەڭ تارتايىق.

1741 جىلى ماۋسىم-شىلدە ايىندا جوڭعاريا قولباسشىسى سارى-مانجى باستاعان وتىز مىڭ ويرات شەرىگى ورتا ءجۇز يەلىگىنە شابۋىل جاساپ، قازاقتىڭ ءبىراز اۋىلىن شاۋىپ كەتكەن ەدى. (كەيبىر وقيعالاردىڭ الدەبىر مولشەرلى ۋاقىتتا اينالىپ سوعىپ وتىراتىنىنا كەزدەيسوقتىق دەمەي، ءمان بەرە قارايتىن بولساق، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 1941 جىلعى ماۋسىم ايىندا باستالۋىندا ءبىز ءالى ايقىنداي قويماعان ساباقتاستىق بولۋى ابدەن مۇمكىن-اۋ). ءدال وسى جولعى شايقاستا جاسىنان قان مايدانعا ءتۇسىپ، باتىرلىق دارەجەگە دەيىن كوتەرىلگەن ابىلاي سۇلتان جەكپە-جەكتە ويرات حانى قالدان-سەرەننىڭ شارىش اتتى بالاسىن ولتىرەدى. ءبىراق ءوزى قولعا ءتۇسىپ قالادى. كەي دەرەكتەر بويىنشا جوڭعاريا حونتايشىسىنىڭ: "بالامدى ولتىرگەن سۇلتاندى بايلاپ بەرمەسەڭدەر، تۇقىمدارىڭدى تۇزداي قۇرتىپ، ءۇرىم-بۇتاعىڭنان تۇك قالدىرمايمىن، قازاق!" دەيتىن امىر-بۇيرىعىمەن بيلەر كەڭەسى ابىلايدى اڭدا جۇرگەندە ويراتتارعا ۇستاتىپ جىبەرىپتى-مىس. ءبىر شىندىعى: 1741 جىلى ابىلاي سۇلتاننىڭ قالدان-سەرەننىڭ قولىنا تۇتقىن بوپ ءتۇسىپ، ەكى جىل بويى اياق-قولى كىسەندەلىپ، زىنداندا وتىرۋى.

قاشاننان ءوز مۇڭىنان ەل قامىن جوعارى قويعان، حالىق مۇڭىن ويلاۋدان ءبىر جالىقپاعان قاز داۋىستى قازىبەك ابىلاي سۇلتاننىڭ ەرەكشە العىرلىعىن، تەرەڭ ايلاكەرلىگىن، بولجاعىش كورەگەندىگىن، ۇستامدى مىنەزىن، ەتىنىڭ تىرىلىگىن، يكەمدى ساياساتكەرلىگىن، سۇلتاندار ىشىندە حالىق مۇددەسى، ەل بىرلىگى دەيتىن قاسيەتكە كوبىرەك يلىگەتىنىن سەزىپ، قايتكەن كۇندە دە ونى تۇتقىننان بوساتىپ الۋعا تىرىسادى. سودان دا بولار 1742 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە قاراكەسەك قازىبەك بي ءوز جۇرەك امىرىمەن حونتايشىعا ەكىنشى رەت بارعان ەكەن (مۇمكىن بۇل — ونىڭ ءۇشىنشى ساپارى دا بولار).

ارينە قالدان-سەرەن اتاقتى قازاق ءبيىن قانشا سىيلاعانىمەن، كەمەڭگەرلىگىنە قانشاما باس يگەنىمەن، قازاق دالاسىنىڭ تۇتقاسى مەن قازىعىنا اينالىپ كەلە جاتقان، قازاق مەملەكەتىنىڭ، سۇلتان اتاۋى قالماسا دا، بولاشاق ۇلى حانى بولار ابىلايدى وپ-وڭاي وڭگەرتىپ جىبەرە قويماس تا ەدى. ءبىر سوزگە توقتاپ، ءبىر سوزدەن جەڭىلىپ، باس شۇلعىپ، قول قۋسىرىپ، ات-شاپان ايىپ تولەپ قالا بەرەتىن ءاۋىل-ۇيدىڭ داۋى دا ەمەس ەدى ول. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ءتىپتى رەسەي، جۇڭگو، بۇقار، حيۋالاردى قوسساق، الدەنەشە ەلدەردىڭ اراسىنداعى شيەلەنىسكەن ءارتۇرلى ساقتاعى ماسەلەلەردى قامتىعان قيىن ءتۇيىن ەدى ول. سودان دا بولار سارى-مانجى باستاعان قالىڭ قولىن تاعى دا ءتاستۇيىن ەتىپ دايىنداپ وتىرعان قالدان-سەرەن ايىلىن جيا قويار ما، اۋىزدىقتى شايناپ، سىڭارەزۋگە باسادى عوي. سونداعى تىلەگى: ءابىلقايىر، ابىلمامبەت حاندار، باتىر، باراق سۇلتاندار، جانىبەك باستاعان باتىرلار، بارلىعى قازاقتىڭ ون اتاقتى ادامى كەپىلدىككە ءبىر-بىر بالادان شىعارىپ، "اق ءۇيلى امانات" بەرسىن. ونىڭ ۇستىنە قازاق حاندىعى رەسەي بودانىنان كەتىپ، جوڭعاريا ۇستەمدىگىنە باس يەتىن بولسىن. وسى شارتتار ورىندالار بولسا، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى جاۋگەرشىلىك توقتاتىلىپ، اعايىنگەرشىلىك جوبامەن الىس-بەرىس باستالادى. ابىلاي سۇلتان دا، باسقا تۇتقىندار دا وزدەرىنە لايىقتى سىي-سياپاتىمەن ەلىنە قايتادى. ويراتتاردىڭ يەلىگىنە وتكەن قازاقتاردىڭ ەجەلگى استاناسى — تۇركىستان شاھارى جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى وتىز ەكى قالا قوسا قايتارىلىپ، قازاقتاردىڭ ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونۋىنا جەر بولىنەدى ءتارىزدى "جاقسىلىقتاردىڭ" توبەسىن دە قىلتيتىپ قويادى.

قازىبەك اكەلگەن بۇل حابار قازاقتارعا دا، ورىس پاتشالىعىنا دا ونشا جايلى تيمەگەن ەدى. قازاقتار، ونىڭ ىشىندە ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز بۇل كەزدە رەسمي تۇردە رەسەي قولاستىندا بولاتىن. حونتايشىعا "اق ءۇيلى امانات" بەرەتىن بولسا، وندا رەسەي مەملەكەتىنەن ات قۇيرىعىن ءۇزۋى قاجەت. ءوز ءىشىنىڭ الاۋىزدىعىنان جىلىنا الدەنەشە رەت قۇبىلىپ وتىراتىن جوڭعاريا حاندىعىنىڭ وزگەرمەلى ساياساتى قازاق حالقى ءۇشىن قولايلى بولمايتىنى ايان. ال تىزەگە سالىپ وتىرعان ويرات وكتەمدىگىنە كونبەيىن دەسە ءدال سول 1742 جىلدىڭ جازىندا تۇركىستاننىڭ ناق ىرگەسىنە ءتونىپ كەلىپ توقتاعان قولباسشى سارى-مانجىنىڭ ەكى تۇمەن قولىنىڭ ىزعارلى سۇسىن نەمەن قايتارار؟ قايتارا الار ما؟

ال رەسەي يمپەرياسى قوس باستى سامۇرىعىنىڭ شەڭگەلىنە ءوزى كەلىپ تۇسكەن قازاق حاندىعىنان قاراپ وتىرىپ قالاي وڭايلىقپەن ايرىلىپ قالسىن. ويتكەنى پەتر پاتشانىڭ سوزىمەن ايتساق "قازاق دالاسى — كۇن نۇرىنا مەيلىنشە شومىلعان ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بارار جولدىڭ كىلتى مەن قاقپاسى" ەمەس پە؟ ەندەشە ورىستار كىلتتى ءوز قولىنان بەرىپ، قاقپانى ءوز ەركىمەن سارت جاپقىزباق پا؟ جاپقىزبايدى! ەندەشە تەزدەتىپ شۇعىل ارەكەتكە كوشۋ كەرەك!

سول-اق ەكەن سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ جارلىعىمەن ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى يۆان نەپليۋيەۆ پەنزا گارنيزونىنىڭ جاياۋ اسكەر پولكىنىڭ مايورى كارل ميللەردى جوڭعاريانىڭ حونتايشىسى قالدان-سەرەنگە، پورۋچيك گلادىشيەۆتى ءابىلقايىر حانعا، ءتىلماش ءۋرازاليندى (الدە ءورازاليندى) ابىلمامبەت حانعا جەدەل جونەلتەدى.

كارل ميللەر ارقىلى ورىنبور كوميسسياسى قالدان-سەرەننەن "قازاقتىڭ ورتا ءجۇزى مەن كىشى ءجۇزى رەسەي بودانىنداعى ەل" ەكەندىگى، "سوندىقتان بۇل ەلگە كوز الارتا بەرۋىن توقتاتۋدى، ويتپەگەن جاعدايدا رەسەي پاتشالىعىمەن ءتۇس شايىسىپ قالارىن، سول سەبەپتى تۇتقىنداردى قايتارۋدى، ەڭ الدىمەن ابىلاي سۇلتاندى بوساتۋدى، سوندا قازاقتار دا ويرات تۇتقىنداردى الماستىراتىنىن" نىقتاپ ايتىپ، مىقتاپ تالاپ ەتكەن ەدى.

ال گلادىشيەۆ پەن ۋرازالين قازاق حاندارىنا: "تىرپ ەتۋشى بولماڭدار! سەندەر بىزگە سۇيەنىڭدەر. جوڭعار حونتايشىسىنا امانات بەرەم دەپ اۋىزدارىڭ قىشىماسىن!" دەگەن ءزىلدى جەتكىزگەن بولاتىن.

ءبىراق ساياسات ارالاسقان جەردە ءارتۇرلى ايلا-ارەكەت قوسا جۇرەتىنى بەلگىلى عوي. ابىلمامبەت حان مەن باراق سۇلتان بالالارىن قالدان-سەرەنگە "اق ءۇيلى امانات" قىپ بەرىپ، ەكىنشى جاعىنان ورىس ەلشىلىگىنىڭ قاتاڭ تالابىنىڭ اسەرى دە بولىپ، ابىلاي سۇلتان 1743 جىلى ەلگە ورالعان. تۇركىستان باستاعان وتىز ءۇش قازاق قالاسى قايتارىلىپ بەرىلگەن. ابىلمامبەت تۇركىستان شاھارىنداعى ەجەلگى حان ورداسىنا كوشىپ العان. سارىارقادا حان بولماسا دا، حان بيلىگىن جۇرگىزىپ ابىلاي سۇلتان داۋىرلەگەن.

شاۋ تارتىپ قالعان قاز داۋىستى قازىبەك اس بەرىپ، ات شاپتىرعان تويعا دا قاتىسپاي، قور مەن زوردى تەڭ تۇتار بيلىگىن ايتقىزۋ ءۇشىن ىزدەپ كەلەر قاراپايىم جان مەن قاھارلى حان شىققانشا، قازاق جەرىنىڭ جوڭعارلاردان بىرتىندەپ بوسانۋىنا قاراي الدىمەن ۇلىتاۋدى جايلاپ، ودان سوڭ ەسىلدىڭ باس جاعىنداعى ەرەيمەنتاۋ ماڭىنداعى دولبىنى مەكەندەپ، كەيىننەن سەمىز بۇعى تاۋىنداعى تەرەكتىنىڭ بويىندا تۇراقتاپ، ءجۇرىپ جاتقان. ارينە ءبيدى ءبىز تىنىش ۇيقى، ۋايىمسىز كۇي كەشە قويدى دەي المايمىز... اقىلى كەڭ، ازبايتىن اعا ىزدەپ ساندالعان جۇرتتى كورىپ ءبىر قينالسا، توزبايتىن اق كىرەۋكە جاعا تاپپاي سەندەلگەن شەرمەندىلەردى كەزدەستىرىپ جانە كۇيزەلەتىن. نادانعا ءسوزىن ۇققىزا الماي، جامانعا تۇسكەن كۇيىنە وپىنىپ، اركىمدى ءبىر ساعالاعان ەسەپشىل جىلپوستاردان جانى ءتۇڭىلىپ كەي-كەيدە ۇيىنەن ۇزاپ شىقپاي، اق ورداسىندا ۇزاق جاتىپ قالاتىن. ءبيدىڭ سونداي ءبىر وڭاشا كۇيزەلۋىن، وڭاشا كۇڭىرەنۋىن مەن "ەلىم-اي" رومانىندا بىلاي دەپ كورسەتپەك بولىپپىن.

"...دۇنيە — تولقىن. لىقسىپ تۋىپ، ىعىسىپ شەگىنەدى. ادام-لەك، ۇرپاق-لەك اۋىسىپ جاتادى. سوندا دەيىم-اۋ، وسىناۋ قوناق داۋرەننىڭ قاس-قاعىم ماۋرىتىندە الىسىپ-جۇلىسىپ، جاعالاسىپ-جاۋلاسىپ وتكەندە نەنى اڭسايدى، نەنى كوكسەيدى؟ ىرىلداسسىن، يتتەسسىن، ارىلداسىن، قاسقىرلانسىن، ادامدىعى نەدە؟ قاسيەتى قانداي؟ قاسكويلەگى مە؟ اۋىزدانعانى اق ۋىز ەمەس پە؟ العاشقى ەستىگەنى انا ءالديى مەن بەسىك جىرى عوي. تابالدىرىق اتتاسىمەن-اق توبەگە دە جەتپەي توبەلەسە جونەلەتىنى قالاي؟ بەلدەۋگە قىستىرعان قۇرىق پەن قۇدىققا سالعان قاۋعانىڭ كەيدە قان، كەيدە ءزار ىشكىزەتىنى نەلىكتەن؟ الدە انىمىزدەن ايتاعىمىز كوبەيىپ، ەمىرەنۋىمىزدەن ەجىرەيۋىمىز اسىپ ءتۇسىپ جاتقانىن سەزبەي مە ەكەنبىز؟

...و، توبا! وسىنى تالايدان ەستىدىم. وزەگىن ورتەگەن وكىنىشى-وزگەنى ولتىرە الماعانى. ءوزى امىرە قاپسا دا، وڭگەنىڭ وزا شاۋىپ، ورلەپ كەتكەنىن كورە المايدى. زار تىلەگى — زۇلىمدىق. اقساققا توقساقتى قوسىپ، مەرتىككە شورتىقتى جاماي الماعان السىزدىگىن ارۋاقتىڭ ازعانى، ءتاڭىردىڭ توزعانىنا عانا بالايدى. يت-اي! قاق سويىلدىڭ سارتىلىن، قارا شوقپاردىڭ قاقتىعىسىن ءانى مەن كۇيىندەي سەزىنىپ، اتتان مەن ويبايعا قۇدايى مەن پىرىندەي تابىنىپ، ءيسىنىپ، ەمىرەنىپ سالا بەرگەندە، كىندىكپەن ماتالعان قۇدىرەت — تۋعان جەردىڭ اق ءتوسىن ات تۇياعىمەن ەزگىلەگەنىن بىلمەيدى-اۋ. تۇسىنبەيدى-اۋ! ايتپەسە مۇڭعا بوككەن كوپ كەۋدەنىڭ ءۇنسىز ىڭقىلىن ءبىر ارناعا جيناسا، جەر سىلكىنىپ، تاۋ شايقالار ما ەدى؟! نەگە سەزسىن! سەزبەگەن سوڭ اركىم ءوز سىرىن وزگەدەن قىمتاپ، ءوز قوتىرىن جاسىرىپ قاسىپ، باسقانىڭ قوتىرىنا تۇز سەبۋگە قۇشتار..."

ءبارىبىر ادىلدىك دەپ سوققان ۇلكەن جۇرەك، ادالدىق، تۋرالىق دەپ قۇلشىنعان كوپشىل كوڭىل الىستان ارامدىقتىڭ ىزىڭى جەتسە، زورلىق-زومبىلىقتىڭ سىبىسى ەستىلسە، قىلمىس-قاستاندىقتىڭ ءدۇبىرى بىلىنسە، ءبيدى ەرىكسىز اتقا قوندىرىپ، ادىلەت تۋىن جالىنداتىپ، جالاۋلاتىپ الگىلەرگە قارسى شىعاراتىن.

1748 جىلى 24 تامىزدا باراق سۇلتان ءابىلقايىر حاندى ءولتىرىپ، ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ، قوبالجۋ ەنگىزىپ، تۇتاستىققا سىنا قاققان كەزدە دۇنيەنىڭ ءسوزىن ەمەس تۋرالىقتىڭ ءسوزىن سويلەگەن قازەكەڭ الا بولعان قيسىق جۇمىستى، قىرسىق جۇمىستى تۇزەتۋ ءۇشىن باراق سۇلتاننىڭ جولىنا جولبارىس بوپ كەسە-كولدەنەڭ تۇرا قالىپتى. بۇل 1748 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا بولعان ەكەن. ىستەرىن ىستەپ، تىندىرارىن تىندىرىپ العان باراق سۇلتان كىشى ءجۇز جۇرتشىلىعىنان، ءابىلقايىر بالالارىنان ءھام ورىس پاتشالىعىنىڭ ىڭعايىنان سەسكەنىپ، قول سوزسا ورتا ءجۇزدىڭ ارعىنىنا ارقا سۇيەمەك بولىپ، وڭ قاباق بەرىلمەسە جوڭعاريا حونتايشىسىنىڭ قولتىعىنا تىعىلماقشى بوپ جىلجىپ كەلە جاتقاندا مەنمەنسىنگەن ەرلەر مەن تاڭىرىمسىنگەن حانداردى تالاي رەت الدىنا قويداي وڭگەرگەن قاز داۋىستى قازىبەك قاندى قاقپانداي سارت ەتىپ قاۋىپ تۇسكەن عوي.

— ۋاي، باراق! ويلانباي جاساعان قىلمىسىڭمەن ورتا ءجۇزدى ويسىراتىپ كەتەر سالماق ءتۇسىردىڭ سەن. ەلدىڭ ساۋلىعىن قاشىرىپ، قاسكويدىڭ جاۋلىعىن باستادىڭ سەن. بارىنەن دە بۇرىن سەن ادامزاتتىڭ ءومىرىن ۇرلاپ، ولىمگە ورىن بوساتتىڭ. حانىڭدى قاراداي ولتىرسەڭ، حالقىڭدى قىناداي قىرارسىڭ. جاۋىزدىق قاقپاسىن اشساڭ، قانىن سۋداي شاشارسىڭ. ال ەگەر ەلىڭدى ىعىر قىلعىڭ كەلمەسە، جۇرەگىڭنىڭ ىزگىلىگى ولمەسە، تەسىكتى ءوزىڭ بىتەپ، جارانى ءوزىڭ جازىپ ال. ولگەن تىرىلمەيدى، وشكەن جانبايدى. ءبىراق ولگەننىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، وشكەننىڭ وتىن تۇتاتساڭ، ءومىر ازبايدى، شىراق قايتا مازدايدى. جايلاۋىمدى ءورت، جۇرتىمدى دەرت شالماسىن دەسەڭ، ءابىلقايىردىڭ ورىنبورداعى ۇلى ايشۋاق سۇلتاندى اۋىستىرىپ، ورنىنا اماناتقا ءوز ۇلىڭدى بەر دە، قانىڭ مەن قۇنىڭدى كەشىرسىن دەسەڭ، بولا الساڭ — ءابىلقايىردىڭ ورنىنا حان بول. ايتپەسە ءدال ءقازىر توبىرىڭمەن تۇگەل بۇرىلىپ، ءابىلقايىر ۇلدارىنىڭ الدىنا بارىپ، كىسىلىگىڭدى تاستاپ، كىسەندى موينىڭا سال! كىرىپتارلانىپ قول قۋسىر! قانىڭدى شاشا ما، قۇنىڭدى كەسە مە، قىلمىسىڭدى كەشە مە — سولار، قۇنىكەرلەر شەشەدى. سەن ءۇشىن جاقىننان جات تابار، اعايىننان الاشى ىزدەر ورتا ءجۇز جوق! كىساپىرگە كەشىرىم ەتەر دە ورتا ءجۇز جوق! كەسىمىمە كونبەسەڭ، بۇكىل ورتا ءجۇز تۇرماق ءبۇتىن نايمانعا دا سىيماسسىڭ. سيعىزباسپىن! اۋىپ كەتەم دەپ دامەلەنبە، جوڭعارعا دا وتكىزبەسپىن! — دەپ قاتال تالاپ قويىپتى.

ارينە باراق سۇلتان دا ءۇنسىز قالماعان عوي.

— ۋاي، بي! قارانى اقتاپ، اقتى قارالاعاندى قايدان كوردىڭ. جاماندى جاقتاپ، ناقاقتى جارالاعاندى قايدان كوردىڭ؟ سۇڭعىلاڭ ءابىلقايىر بولسا، سۇمىرايىڭ مەن بە؟ ادالىڭ ءابىلقايىر بولسا، ارامىڭ مەن بە؟! سۇعاناق جاندى اۋليە تۇتار بولساڭ، تۋرا بي، تۋرا جولىڭدى ءوزىڭ بىتەپ كومگەنىڭ بە؟ ايلاشىل پىسىقايدى ازا تۇتساڭ، ارىزىمدى ۇقتىرار ارىندى تابا الارمىن با؟ جولىمدى كەسىپ، قولىمدى بايلاپ كەلگەن ءابىلقايىردى ءبىر كورمەي، ونىڭ ارامدىعىنا كونبەي، سۇعاناقتىعىنا ەرمەي بۇلقىنعان مەنى تەرگەي جونەلگەنىڭ قالاي؟ جولىمنان قاعىلىپ، تونىمنان تونالىپ قالا بەرگەنىم ءۇشىن، بالامنىڭ ماعان سىيعا جىبەرگەن كەرۋەنىن جولشىباي تالاپ العان ءابىلقايىردى جازالاپ، قىلمىسىنا لايىق شارا بەرگەنىم ءۇشىن ايىپتىمىن با؟ سۇعاناقتى سىلەيتىپ، قىلمىسكەردى قۇلاتسام، ءتاڭىر بۇيرىعىن ورىنداعانىم شىعار. بولەكەي-قوياننىڭ شالتىرەگى توعىم-شىعايدىڭ تەكتىسىنىڭ الدىنان شىعا بەرمەسىن.

قازىبەك داۋسىن قوڭىر قازداي قاڭقىلداتىپتى.

— ءارۋاقتى قازبالاپ، كوپ سوزبالاي بەرمە. سىلتاۋراتىپ سىتىلا المايسىڭ، بۇلتالاقتاپ قۇتىلا المايسىڭ مەنەن. قاندى قول، قارا جۇرەگىڭمەن قانجار ۇشىندا تۇرسىڭ. قولدى جۋىپ، جۇرەكتى تازارتۋدى ويلاماساڭ، تاعدىرىڭدى سول قانجار شەشەر. ورتا ءجۇزدىڭ اتىنان تالشا موينىڭا قىل ارقاندى تاستادىم. نە ءولىپ قۇتىلاسىڭ، نە جونىڭمەن جەڭىپ قۇتىلاسىڭ، باراق!

باراق سۇلتان ەرىكسىز ىلديلاپتى.

— ۋاي، بي! ايتتىڭ سەن. كوندىم كەبىڭە. ولاي بولسا مەنى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ەكى-ەكىدەن ءتورت ءبيى تەرگەپ تەكسەرسىن. ەندەشە مەن دە ءوز شارتىمدى ايتىپ قالايىن. قانىنا تارتپاس كەسەكتىگىمەن الشىننىڭ ءتورتقاراسىنان قاراتوقا ءبيدىڭ، قاراكەسەكتىڭ قوزانايىنان مامبەت اتالىقتىڭ، ورتا ءجۇزدىڭ باعانالى نايمانىنداعى وتەبايدىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى.

سەن مەنى وسىلارعا تاپسىر. باسىمدى الا ما، شاشىمدى الا ما — شەشسىن دە كەسسىن! — دەيدى.

بيلەردىڭ شەشىمىنە يلىكتىرىپ، ەل ىڭعايىنا باراق سۇلتاندى قازەكەڭ وسىلاي كوندىرگەن ەكەن.

بۇل وقيعا — اعايىن اراسىندا دا، كورشى ەلدەرمەن دە تاتۋ ىنتىماقتا بولۋدى كوزدەگەن قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ تۋرالىعىنا دالەل. اسىرەسە ونىڭ ورىس ەلىمەن بەيبىت قارىم-قاتىناستى ورناتۋدا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى گەنەرال-مايور فون فراۋەندورفتىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا 1763 جىلعى 11 ناۋرىزدا جولداعان راپورتىڭدا "ورتا ءجۇزدىڭ توبە ءبيى قازىبەكتىڭ رەسەيگە جاقسى نيەتپەن قارايتىنى" ءمالىم ەتىلگەن. جانە دە وسى قۇجاتتان ءبىز 1762 جىلدىڭ كۇزىندە ورتا جۇزگە مول سىيلىقپەن كەلگەن جۇڭگو بوگدىحانىنىڭ ەلشىلەرىن قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ابىلاي سۇلتانعا وتكىزبەگەنىن دە، ءوزىنىڭ جۇڭگو ەلشىلەرىنىڭ باعالى سىيلىقتارىن الماستان، تالاپ-تىلەكتەرىن قابىلداماستان كەرى قايتارىپ جىبەرگەنىن دە بىلەمىز.

قازىبەكتىڭ بەكبولات، قازىمبەت، بازاركەلدى، بارقى، سىرىمبەت اتتى بەس ۇلى جانە ماڭقان ەسىمدى قىزى بولعانى بەلگىلى. وسى ۇلدارىنىڭ بىرىنە قىزىن ايتتىرىپ الىپ بەرىپ، قازەكەڭ ۇلى زامانداسى تولە بيمەن قۇدا بولعان دەيتىن دە بولجام بار.

1764 جىلى قىسقى سوعىم كەزىندە (شامامەن جەلتوقسان ىشىندە) سەمىزبۇعى تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى تەرەكتى بۇلاعىن قىستاپ وتىرعان قاز داۋىستى قازىبەك توقسان جەتى جاسىندا ماڭگى كوز جۇمعان ەكەن. قازەكەڭنىڭ سۇيەگىن بىلعارىمەن قاپتاتقان بالاسى بەكبولات اكەسىنە ارناپ تىككىزگەن كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى ءتورت تاعان تاس-سورەدە ءتورت اي ساقتاپ، كوكتەم شىعا جولعا شىعىپ، تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي ساعاناسىنا اپارىپ قويعىزىپتى. قازەكەڭە ورناتىلعان قۇلپىتاس ءالى كۇنگە دەيىن ءتاۋ ەتىپ كەلۋشىلەردىڭ كوز جانارىن سۋىرادى.

قازاق ەلىنىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن قالىپتاستىرۋعا ات سالىسقان، حالقىنىڭ ەركىندىگى مەن ازاتتىعىن ويلاپ، ۇزاق عۇمىرىن ات ۇستىندە، ەل شەتىندە، جاۋ بەتىندە وتكىزگەن كەمەڭگەر ويشىل، قاجىماس قايراتكەر قاراكەسەك قازىبەك ەسىمى ۇلتىنىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالارى ايان.

1991 جىل.

---