ءداستۇر دانالىعى
ارشالى اۋدانى №2 ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بايباشكاروۆا نۇرسۇلۋ ساپاربەكوۆنانىڭ
5 سىنىپ
تاقىرىبى: « ءداستۇرىنىڭ دانالىعى»
ماقساتى:
- تاربيەلەنۋشىلەرگە حالقىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرىپتارىن، مادەنيەتتەرىن كورسەتۋ.
- كورىنىس ارقىلى بالالاردى اتا – بابامىزدان اسىل مۇرا بولىپ قالعان سالت – ءداستۇرىمىزدى ءبىلىپ ۇيرەنۋگە تاربيەلەۋ.
- دوستىق پەن كەلىسىم، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى مىقتى ەكەنىڭ كورسەتۋ. وقۋشىلاردى ءوز وتانىڭ سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە، داڭقىن اسقاقتاتۋعا، ءسالت-داستۇرىن ۇمىتپاۋعا باۋلۋ.سويلەۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامۋىنا ىقپال ەتۋ. تانىمدىق، ەستەتيكالىق، پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
كورنەكىلىك: پلاكاتقا جازىلعان ناقىل سوزدەر؛ ءسالت-داستۇر تاقىرىبىنا سايكەس تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار؛ كورىنىس كورسەتۋگە قاجەتتى جابدىقتار مەن كيىمدەر. ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى كورسەتەتىن سلايدتار
ءتۇرى: ادەبي-مۋزىكالىق كومپوزيسيا
جوسپار:
1) ۇيىمداستىرۋ
باحتيار تايلاقبايەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى اتا ءداستۇر ءانى اقىرىن ايتىلىپ تۇرادى ، ينتەراكتيۆتىك تاقتادان سالت-داستۇرگە قاتىستى سلايدتار كورسەتىلىپ تۇرادى.
2) «ءسالت-داستۇر» تاقىرىبىنا ارنالعان ولەڭدەر
3) قازاق ءبيى
4) «بەسىككە سالۋ » كورىنىستەرى
5) «قارا جورعا» ءبيى
6) ەفيموۆ رۋسلاننىڭ ورىنداۋىندا كۇي
7) ابايدىڭ « جەلسىز تۇندە جارىق اي» ولەڭى احيموۆا ايگەرىم مەن گريگورەنكو داشانىڭ ورىنداۋىندا
8) «تۇساۋ كەسەر » كورىنىس
9) باتا بەرۋ اۋداننىڭ اق اجەلەرىنىڭ باساتى.
10) قورىتىندى
1.جۇرگىزۋشى - مەرەي:
سالەم بەرەم حالقىما،
سالەم بەرەم جالپىڭا.
سالەمدەسۋ كىرەدى،
ءاتا-داستۇر سالتىنا.
سالەمەتسىزدەر مە، ءقادىرلى قوڭاقتار ، قۇرمەتتى مۇعالىمدەر !
ءبىزدىڭ بۇگىنگى «قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرىنىڭ دانالىعى» دەپ اتالاتىن تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر.
1-وقۋشى: يۋليا
زدەس ۆىروس يا، پوزنال زدەس جيزن،
نو زدەس نە زنال يا، چتو تاكوە گورە.
موي كازاحستان، تى سيمۆول كراسوتى!
كراي سچاستيا، كراي ليۋبۆي ي كراي سۆوبودى!
ناۆەكي ۆەچنىە دۋشويۋ يا س توبوي
يا – دوچ دوستوينوگو ي سيلنوگو نارودا!
2-.جۇرگىزۋشى - داشا:
زدراستۆۋيتە، ۋۆاجاەمىە گوستي ي دوروگيە ۋچيتەليا! مى سوبراليس سەگودنيا درۋجنويۋ سەمەيۋ، چتوبى ۆىروزيت بەسكراينيۋيۋ ليۋبوۆ ناشەي رودينە ي گلۋبوكوە پوچتەنيە وبىچايام ي تراديسيام رودنوگو كرايا.
1-جۇرگىزۋشى-مەرەي:
تاربيە ساعاتىمىزدى اشىپ بەرۋ ءۇشىن ورتاعا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مامانى بايباشكاروۆا ن.س. شاقىرامىز
بايباشكاروۆا نۇرسۇلۋ ساپاربەكوۆنا:
سالەمەتسىزدەر مە مەكتەبىمىزدىڭ ءقادىرلى دە قۇرمەتتى قوناققا كەلىپ وتىرعان اۋدانىمىزدىڭ اق اجەلەرى مەن اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ادىسكەرلەرى جانە شاكىرت تاربيەلەۋدە تىنىمسىز ىزدەنىستە جۇرەتىن ۇستازدار . بۇگىن ءبىز بەسىنشى سىنىپ وقۋشىلارىمەن بىرگە «ءداستۇرىنىڭ دانالىعى» دەگەن تاقىرىپتا تاربيە ساعاتىن وتكىزگەلى وتىرمىز.
بۇل تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ سالت ء-داستۇرىن ،ادەت –عۇرىپتارىن، مادەنيەتىن بابالاردان قالعان اسىل مۇرالاردى ۇيرەتۋ،وقۋشىلاردى ءوز وتانىن سۇيۋگە ،دانقىن اسقاقتاتۋعا باۋلۋ، پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ. سونداي اق وقۋشىلاردىڭ قازاق تىلىنە ءتان ارىپتەرىن دۇرىس ايتىلۋىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ. بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدى اشىق دەپ جاريالاپ، 5 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ونەرىن تاماشالاۋعا شاقىرامىن.
1 وقۋشى - سابينا:
سالت ءداستۇرىم قايتا ورالدى، اتى دا اڭىز!
سۇرايمىز العىستا، اقىلدا ءبىز
ءۇي داستارحان دالامىز، ساحنامىز
ۇلى مەيرام قۋانىشقا شاقىرامىز!
2-.وقۋشى-سەرگەي:
بىزدەر بۇرىن كورمەگەن،
سالت – ءداستۇرىن بىلمەگەن،
ۇيرەنەمىز دارىپتەپ
زامانىمدا ورلەگەن
1.جۇرگىزۋشى - مەرەي:
تۋعاننان سوڭ ادام بوپ،
بىلىمسىزدەن جامان جوق
ەل ءداستۇرىن بىلمەسەڭ،
جۇرت ايتادى نادان دەپ
اتا-باباڭ ارداقتى
جاماندىققا بارماپتى
ارداي تۇتىپ ۇلكەندى،
اتا جولشىن جالعاپتى.
باۋىرلاسقان ءتانىمىز،
بۇزىلماعان انتىمىز
كەڭ دالانىڭ ەجەلگى ،
¬ قازاق دەيتىن حالقىمىز
وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە
بار داستۇرمەن سالتىمىز- دەمەكشى بىزدەر سىزدەرگە بۇگىن قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت- داستۇرلەرىنىڭ كەيبىرت تۇرلەرى جايىندا پاش ەتەمىز.
3.وقۋشى-ۆەرونيكا:
ۆ تراديسياح رودنوي زەملي
ي مۋدروست پرەدكوۆ ي نارودا دوستويانە!
پو ۆەرنومۋ پۋتي ۆى ناس ۆەلي،
پرەودوليەۆ ۆو ۆرەمەنيبولشە راسستويانييا.
مى چەستنىي پۋت يزبرات سموگلي.
ۋچيلي ناس ۆى ستارشيح ۋۆاجات،
رودنۋيۋ زەمليۋ وت ناپاستەي زاششيششات
ي زناەم مى – نەت نيچەگو دوروجە،
چەم تى – مويا زەمليا،
مويا وچيزنا – مات!
2 جۇرگىزۋشى –داشا
پو پرەدستاۆلەنيۋ تيۋركوۆ، ناسيا سوستويت يز وبىچايەۆ ي دۋحوۆنوي كۋلتۋرى نارودا. ي دليا توگو، چتوبى سوحرانيت سۆويۋ كۋلتۋرۋ كازاحي س راننەگو ۆوزراستا پريۆيۆالي دەتيام ليۋبوۆ ك رودنوي زەملە، چۋۆستۆو ناسيونالنوگو دوستوينستۆا، ۋچيلي پوچتيتەلنو وتنوسيتسيا ك ستارشيم، ۋۆاجات ي پوچيتات تراديسيي نارودا.
4.وقۋشى-ەلميرا:
ماڭگى تولى قازاعىمنىڭ عۇمىرى،
سان اسىلدىڭ اشىلىپ تۇر عۇمىرى
كەشە عانا كەزەكسىز عىپ تاستاعان
عاجاپ ەكەن ادەبى مەن عۇمىرى
5.وقۋشى-كسيۋشا:
سانگە تولى قازاعىمنىڭ تىرلىگى،
كۇلىپ تۇرسا ىنتىماق پەن بىرلىگى،
ءار جۇرەكتە بۇرشىك جارىپ گۋلدەيدى.
سەزىمىندى سەرپىلتەتىن جىر،گ ۇلى.
1جۇرگىزۋشى-مەرەي
ورتاعا يۋليانى شاقىرامىز «قازاق ءبيى»
2 جۇرگىزۋشى –داشا
ۋ كازاحوۆ رودوسلوۆنايا ۆەلاس پو مۋجسكوي لينيي. كازاح سچيتال سۆويم نەمەرە – ۆنۋكوم – تولكو توگو، كتو روجدالسيا وت سىنا. رەبەنوك روديۆششەيسيا وت دوچەري، نازىۆالسيا جيەنوم – پلەمياننيكوم، ا ەگو رەبەنوك – جيەن شاروم – وتپرىسكوم پلەمياننيكا. تاك سچيتالاس پو نەپيساننومۋ زاكونۋ ستەپەي، كوگدا دوچەرەي وتداۆالي ۆ جەنى تولكو ليۋديام يز درۋگيح رودوۆ ي اۋلوۆ، ي پوتومۋ يح دەتي نە موگلي راسچيتىۆات نا پولوجەنيە پريامىح پوتومكوۆ گلاۆى سەمەينوگو رودا. بىلو داجە تاكوە ۆىراجەنيە – جيەن ەل بولماس، چتو ۆ پەريەۆودە وزناچاەت – پلەمياننيكا نە سچيتاي سۆويم. تولكو تەپەر ناشە ۆرەميا، دەتەي روديۆشيحسيا وت دوچەرەي ستالي نازىۆات ۆنۋكامي.
6.وقۋشى- كارينا:
كوگدا نا سۆەتە پوياۆلياەتسيا رەبەنوك،
تو ۆ نەبە زاجيگاەتسيا زۆەزدا
ۆ اۋلە پرازدنيك گرانديوزنىي،
بوگاتىي توي- شىلدەحانا!
زاتەم سلوۆا: انا، اكە، اجە، اتا،
زاتەم رەبەنوك سلۋشاەت
پروستىە، نو وچەن مۋدرىە سلوۆا،
چتو نازىۆايۋتسيا باتا.
نو ۆرەميا پرولەتاەت نەزامەتنو،
ۆزروسلەيۋت دەتي، ي بەگۋت گودا،
نو بليزكيە، رودنىە نام سلوۆا:
انا، اكە، اجە، اتا،
مى نە زابۋدەم نيكوگدا !
1جۇرگىزۋشى-مەرەي
قازاق وتباسىندا بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى ەجەلدەن كەلە جاتكان سالت – داستۇرلەرى بار، كەيبىر داستۇرلەر ءسال وزگەرگەن تۇردە بۇگىنگى كۇنگە دەين ساقتالعان. بالا دۇنيەگە كەلگەندە ءسۇيىنشى سۇرايدى.
ءسۇيىنشى قازاق حالقىنىڭ جاقسى ءداستۇرىنىڭ ءبىرى. جاس نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە، قۋانىشتى حابار بولعاندا، تۋعان تۋىس، دوس – جاران ءبىر – بىرىنەن ءسۇيىنشى تىلەپ ءماز – مەيرام بولىپ جاتادى.
7.وقۋشى- يگور:
ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى دۇنيەگە ەر بالا كەلدى!
اتا، ءسۇيىنشى، نەمەرەڭ تۋدى!
اجە، ءسۇيىنشى، بوپەم كەلدى دۇنيەگە!
2 جۇرگىزۋشى –داشا
بالا دۇنيەگە كەلگەنەننەن كەيىن اتاسى مەن اجەسى نەمەسە اۋىل اقساقالى بالاعا ات قويادى. ءدىن باسى بولعاندىقتان كەيدە بالانىڭ اتىن مولدا قوياتىن بولعان. ات قويۋشى ادام بالانىڭ قۇلاعىنا: «سەنىڭ اتىن ەربول» - دەپ ءۇش رەت قايتالايدى. ات تاڭداعان كەزدە ءتۇرلى ىرىمدار، تۇسىنىكتەر، تىلەكتەر ەسكەرىلەدى. اتا – انالار بالا ەسىمىنىڭ ماعىنالى ءارى كوركەم بولعانىڭ قالايدى.
8.وقۋشى-ۆالەريا:
سەن كەلدى دەپ ومىرگە
شىراق جاعىپ كوڭىلگە
قۋانۋى حالكىمنىڭ تەگىن ەمەس تەگىندە
1جۇرگىزۋشى-مەرەي
شىلدەحانا – جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان توي، شىلدەحاناعا ارنايى شاقىرۋمەندە، شاقىرۋسىز دا كەلە بەرەدى. بۇل تويدا «بالانىزدىڭ» باۋى بەرىك بولسىن! - دەگەن قۇتتىقتاۋ ايتىلادى. قوڭاكتار تاڭ اتقانشا دومبىرا تارتىپ، ولەڭدەر ايتادى، ءتۇرلى ويىن ساۋىقتار ۇيىمداستىرادى. جەڭگەندەردى وتباسىنىڭ سىي قۇرمەتىنە بولىنەدى. شىلدەحانا – بالانى جىن شايتاننان قورعاپ، كۇزەتۋدەن بولعان ءداستۇر. سوندىقتان شىلدەحانانى «شالدە كۇزەت» - دەپ اتاعان.
شىلدەحانا وتكەننەن كەيىن، بالانىڭ اكە – شەشەسى بەسىك تويىن جاسايدى. اعاشتان جاسالعان بەسىكتى بالانىڭ ناعاشىلارىنەمەسە جاسى ۇلكەن قادىرلى انالاردىڭ ءبىرى اكەلىپ، سىيعا بەرەدى. ەڭ الدىمەن بەسىككە سالۋشى بەسىكتىڭ ءوزىن جىن شايتانداردى قۋۋ ءۇشىن، ءتۇرلى يىستەردەن ارىلتۋ ءۇشىن وتپەن الاستاپ شىعادى. سودان كەيىن كورپەشەلەر مەن جاستىقشالاردى باپتاپ سالادى. بالانى جاتقىزىپ بولەيدى. قولباۋ، بەلبەۋ جانە اياق باۋمەن تارتىپ بايلاپ قويادى.
بالانى قىرقىنان شىعارۋ – ءسابي دۇنيەگە كەلگەنىنە قىرىق كۇن تولعان كەزدەن سوڭ، نارەستەنىڭ «ءسۇت تىرناعى» مەن «قارىن شاشىن» الىپ تەڭگەلەر سالىنعان ىدىسقا 40 قاسىق سۋ قۇيىپ شومىلدىرادى.
بەسىك قاسيەتتى ، كيەلى قۇتتى مۇلىك ، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلەدى. « «ەل ءىشى- التىن بەسىك» -دجەگەن ءسوز بەسىكتىڭ قۇدىرەتڭن كورسەتەدى.جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ دا حالقىمىز ءۇشىن ەلەۋلى ءداستۇردىڭ ءبىرى. بەسىككە سالشۋ جولى ۇلكەن نەمەسە تاربيەلى ونەگەلى اجەلەرىنەع كوپ لالالى ايەلدەرگە تاپسىرىلادى.ول بەسىكتى وتپەن الاستاپ «تىشتىرما» جاساپ بالانى بەسىككە بولەيدى. بەسىك ۇستىنە جەتى ءتۇرلى ءقادىرلى تازا زاتتار قويىلادى.بەسىككە سالعان ادامعا «بەساككە سالار» ياعني كادەلى سىيلىق بەرىلەدى.وسىنداي قۋانىش ۇستىندە بەسىك جىرى ايتىلادى.
2 جۇرگىزۋشى –داشا
«ەل بولام دەسەڭ،بەسىگىڭدى تۇزە» « بەسىك كورمەگەن ەسسىز بولىپ ، ەسىككە ەنەدى» دەگەن ۇلاعاتتى سوزدەر بار . بەسىككە سالعان بالا قولباۋ بولماي ، قۇرعاق جانە تازا جاتىپ، ۇزاق ۇيىقتايدى. ەندى بەسىككە سالۋ ىرىمىن جاسايىق
بەسىككە سالۋ كورىنىس
اجە –ەلميرا، ەنەسى –الەكساندرا
اجەسى –ەلميرا بەسىكتى الاستايدى.
«الاس، ءالاسار پالەدەن الاس. اسقار-اسقار تاۋمەن كەت!
اعىنى قاتتى سۋمەن كەت! تاستاي قاراڭعى تۇنمەن كەت! ۇيقىڭ قاتتى بولسىن، كۇلكىڭ ءتاتتى بولسىن!»
ەنەسى- الەكساندرا
ءالدي ءالدي اق بوپە،
اق بەسىككە جات بوپەم،
اق بەسىكتى تەربەتىپ،
ءبىر ءوزىندى جىر ەتىپ،
اجەڭ تىنىم تاپپايدى،
ءوسسىن دەپ – سەن ەر جەتىپ،
الدەي بوپەم، الدەي – اي
تىنداي بەرشى ءان – كۇيدى – اي
ەنەسى: ەلميرا
اينالايىن بالاشىم
امان بولسىن اناشىڭ
امان بولسىن اكەڭ دە،
اعايىنىڭ تاتەڭ دە،
ءوزىڭ ءتاتتى بالداي بول،
ءوسىپ-وسىپ تاۋداي بول!
ەفيموۆ رۋسلاننىڭ ورىنداۋىندا كۇي
2 جۇرگىزۋشى –داشا
ءبىز قازاق حالقى اۋلەت ءداستۇرىن قاستەرلەپ، داستۇرلىك مۇرالادى ناسيحاتتان جۇرگەن حالىقپىز.
9.وقۋشى-كاتيا:
ءداستۇردىڭ وزىعى بار، جازىعى بار،
وتكەننەن بىزگە جەتكەن اسىلى بار.
ءسابيدىڭ كەيبىر كەزىن قىزىقتايتىن،
قازاقتا «تۇساۋ كەسەر» ءراسىمى بار.
1-جۇرگىزۋشى:-مەرەي
تۇساۋ كەسۋ دەگەنىمىز 1 جاسقا تولىپ، ەركىن جۇرە باستاعان بالبوبەكتىڭ باسقان قادامى قۇتتى بولىپ، ودان ءارى جانى جاماندىق كورمەي، ءجۇرىپ كەتۋىنە تىلەك بىلدىرەتىن سالت.
9.وقۋشى-ساشا ە.:
كۇلگەنىڭ دە توي سەنىڭ،
جۇرگەنىڭ دە توي سەنىڭ.
قىزىقتاسىن حالايىق،
تۇساۋ كەسكەن بۇل كۇنىڭ
ەستە قالسىن، جارقىنىم
2-جۇرگىزۋشى -داشا:
البەتتە، بالانىڭ تۇساۋى الا جىپپەن، قويدىڭ مايلى شەگىمەن نەمەسە ورىلگەن كوك شوپپەن كەسىلەدى: الا ءجىپ اقتىق پەن ادالدىققا جول اشادى، مايلى شەك بايلىققا، توقتىققا جەتەلەيدى، كوك ءشوپ كوبەيۋگە، وسۋگە، ونۋگە شاقىرادى. قوناقتار جينالعاننان كەيىن ورتاعا توي يەسى –كىشكەنە ءسابيدى اكەلەدى. اق كيمەشەك كيگەن اجەلەر شاشۋ اكەلەدى.ولار شاشۋىن دايىنداپ تۇرادى. بۇرىندارى بالانىڭ تۇساۋىن الىپ ەتكىزىپ وتكىر ساپىمەن كەسكەن.بالانىڭ كەلەشەگىنە قايشىلاۋ بولماسىن دەپ قايشىمەن كەسپەگەن ەكەن.تۇساۋ كەسەردىڭ الدىندا بالانىڭ قولىنا ەرەكشە ءبىر سىيلىق ۇستاتقان. سوسىن جينالعان جۇرتقا قاراپ ، بالاعا باتا –تىلەگىن ايتاتىن بولعان. ەل «ءاۋمين» دەپ بەتىن سيپاعان سوڭ تۇساۋ كەسىلەدى دە،بالانىڭ ابدەن ەستيار بولعان اعا-اپكەلەرى ءسابيدى « قاز-قازداپ» جۇرتقا قاراي ءبىرشاما جۇرگىزەدى.بالانىڭ ءتۇساۋىن كەسەتىن ادام ومىردە سۇرىنشەك، شالاعاي،زۋىلداق نە وترىكشى بولماعانى ءجون. كەرسىنشە ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق،ومىردە ورنىقتى،نىق ادام بولعانىن بالانىڭ اكە-شەشەلەرى قالايتىن بولعان.توي يەلەرى تۇساۋ كەسۋشىگە ءوزىنىڭ سىي كادەلەرىن جاسايدى. تۇساۋدى كەسكەن ساپى نە پىشاق يەسىنە قايتارىلادى دا، كەسىلگەن الا ءجىپتى سول توپتاعى جاڭا نارەستەلى بولعاندارعا نەمەسە بالا كوتەرە الماي جۇرگەن جۇپتارعا ىرىم قىلىپ تاراتىپ بەرەدى
وسى كەزدە شاشۋ شاشىلادى،تۇساۋ كەسەر جىرى ايتىلادى.(بۇل تۇساۋ كەسۋ جىرىن ءبىر ادام جەكە داۋىسپەن نەمەسە جينالعان جۇرت قوسىلىپ ايتادى.)
ال ەندى كەلگەن قوناقتار الەكساندراعا قوسىلىپ تۇساۋ كەسەر جىرىن ايتايىق.
الەكساندرا: قاز-قاز، بالام، قاز بالام،
قادام باسساڭ ءماز بولام.
كۇرمەۋىڭدى شەشەيىن،
تۇساۋىڭدى كەسەيىن.
قاز-قاز، بالام، قاز، بالام،
تاقىمىڭدى جاز، بالام.
قادامىڭا قارايىق،
باسقانىڭدى سانايىق.
قاز-قاز، بالام، جۇرە عوي،
بالتىرىڭدى تۇرە عوي.
تاي-قۇلىن بوپ شابا عوي،
وزىپ بايگە الا عوي.
قاز باسا عوي، قاراعىم،
قۇتتى بولسىن قادامىڭ!
ومىرگە اياق باسا بەر،
اسىلاردان اسا بەر.
جۇگىرە قويشى، قۇلىنىم،
جەلبىرەسىن تۇلىمىڭ.
ەلگەزەك بول، ەرىنبە،
ىلگەرى باس، شەگىنبە.
ىى-جۇرگىزۋشى:-مەرەي
جولىڭ بولسىن دەسەلىك،
جولىڭا نۇر توسەيىك.
جارىلقاسىن الدىڭنان.
تۇساۋىڭدى كەسەيىك
تۇساۋىڭدى كەسەيىك!
كۇرمەۋىڭدى شەشەيىك.
دەپ جىرلاماقشى . ەندى تۇساۋكەسەر ىرىمىن جاسايىق. (وسى كەزدە اق جايما جايىلىپ، تۇساۋ كەسۋگە قاجەتتى زاتتار ورتاعا قويىلادى.)
كەلىن بالا-مارينا: (بالانى كوتەرىپ كەلە جاتىپ ايتاتىن ولەڭى:)
ءتاي-تاي بالام، ءتاي بالام،
شاقىرىپ تۇر اينالاڭ،
جۇرۋگە العاش تالپىندىق
قۇتاقانداي جان بالام،
قاز-قاز تۇرىپ تالپىندىڭ،
قۋانتاسىڭ، كۇلەسىڭ.
امان بولساڭ از-اق كۇندە
الشاڭ باسىپ جۇرەسىڭ
ەلميرا: (ورتاعا اياعىن ءتاي-تاي باسقان بالانى اكەلىپ، بەلىنە كىشكەنتاي قالتا بايلايدى، ونىڭ ىشىنە تاتتىلەر سالىپ تۇرىپ)
بەلىڭە قالتا بايلادىم،
داۋلەتىڭدى اسىرسىن،
ىشىنە ءتاتتى سايلادىم،
قيىندىقتى قاشىرسىن!
اينالايىن بالام، ءوزىڭ قانداي سۇيكىمدى ەدىڭ.
ءتىل كوزىم تاسقا.
بوپەمىز قاز تۇرىپتى،
العا قادام باسۋعا،
ءتاي-تاي بولىپ ءجۇرىپتى،
اسۋلاردان اسۋعا.
ماعان تۇساۋ كەستىرىپ
جاتقانداردان بۇيرىق سول؛
مەنى جۇيرىك دەپتى جۇرت
مەنەن اسقان جۇيرىك بول.
(سابينا - اجە قولىنا الا ءجىپتى الىپ جاتىپ)
الا جىپپەن تۇسايىن
ءاليحاننىڭ اياعىن
تۇساۋ ءجىبىن كەسەيىن
جاساپ بابا ىرىمىن.
ساعات سايىن ەسەيىپ،
شاپقىلاسىن قۇلىنىم
اياقتارى تالماسىن
اينالايىن، التىنىم.
وسىدان ەكەيىن جينالعان جۇرتقا كورسەتىپ بالانىڭ اياعىن مىنالارمەن بايلايدى:
ىشەكپەن بايلاعانىم –مالدى بولسىن، توق بولسىن دەگەنىم. كوك شوپپەن بايلاعانىم –جەرشىلبولسىن، كوپشىل بولسىن، ءوسىپ ءونسىن دەگەنىم. الا جىپپەن بايلاعانىم – ادال بولسىن، اق بولسىن دەگەنىم.
(اياعىن بايلايدى. قولىنا قايشىسىن الىپ، تۇساۋىن كەسەدى.)
قاز-قاز بالا، قاز بالام.
قادام باسساڭ ءماز بولام.
قاز باسا عوي، قاراعىم،
قۇتتى بولسىن قادامىڭ.
العا قاراي باسا بەر،
اسۋلاردان اسا بەر.
(ءاليحاندى جەتەكتەپ جۇرگىزەدى.)
ەلميرا: ال، كەلىنشەكتەر، ءتاي-تاي-لاپ
ءالديدى العا باستاڭدار
شوشىتپاڭدار، ايقايلاپ،
جالعىز تاستاپ قاشپاڭدار.
نەمەرەمنىڭ جولىنا مول عىپ شاشۋ شاشىڭدار
ءىز قالدىرسىن سوڭىنا،
الدىن كەڭ عىپ اشىندار!
(اق جايمانىڭ الدىن كەڭ عىپ اشىپ بالاسىنا جول اشادى، شاشۋ شاشىلادى، قۇتتىقتاۋلار ايتىلادى.)
10.وقۋشى-نيكيتا پ..: تۇساۋىڭ كەسىلدى – قۇلاما،
تىزەڭدى جارالاپ، جىلاما.
قانەكي ءوزىڭدى سىنا دا!
سەكىرسەڭ، قۇزداردان سۇرىنبە،
شىڭ-قۇزعا شىققانشا بۇگىلمە،
بولاتتاي قابىرعاڭ قاتايسىن،
وت ۇشقىن ويناسىن تۇرىڭدە.
ۇزاق بوپ ينشاللا، ءومىرىڭ،
تاسىسىن شاتتىقتان كوڭىلىڭ.
11.وقۋشى-يگور ا.
قۇرمەتتى قوناقتار، ارمىسىزدار،
ءبارىڭىز دە ەسەن-ساۋ بارمىسىزدار.
تۇساۋ كەسىپ، توي جاساۋ – ءاتا-داستۇر، سالتىمىز،
جاقسىلىقتى تىلەيمىز تويعا كەلگەن جالپىمىز.
دۋماندى تويىن جاساپ دۇبىرلەتىپ،
ءسالت-داستۇردى ەجەلدەن قاستەرلەگەن حالقىمىز.
12.وقۋشى-ساشا س..
اتا مەنەن نەمەرە – اياقتالماس ءبىر داستان،
ەكەۋىنە كەرەگى – اشىق بولسىن نۇرلى اسپان!
- بالاڭنان ءتاتتى دەيدى نەمەرە،
ماعان اقى سەن ومىردە تولەمە
گۇل سياقتى الاقانمەن ايالاپ،
كۇن سيقتى كوتەرەمىن توبەمە.
13. وقۋشى .ديلارا .
قۇلىنىم ۇلكەن جىگىت بولسىن!
اتا-اناسىنا قىزىق بولسىن
جاقسىلارمەن قاتار بولسىن،
جاماندارمەن قاتال بولسىن،
ءاتا-داستۇر بايلىعىن جالعاستىرار،
بەرىك بۇتاق بولسىن.
«قارا جورعا» ءبيى
1جۇرگىزۋشى-مەرەي اتقا مىنگىزۋ تويى.
اتقا ءمىندى بۇگىن مىنە بالاقانىم،
ەر جەتتى، - دەگەن ءسوزى ول حالقىمنىڭ
وزىپ شىعار ۇنەمى بايگەدەن
قولداۋ بولسا ءتاڭىرى، جاراتقان
بولا قويشى سەن ماڭگى ماعان تىرەك
انالار تىلەر وزىنە جاقسى تىلەك.
سۇندەت تويى.
قازاعىمنىڭ ءار قاشان كوپ قوي تويى،
سونىڭ ءبىرى قۇدىرەتتى سۇندەت تويى.
ءار قاشاندا سالت – ءداستۇرىم ارتا بەرسىن.
11.وقۋشى-ەلدار
بالا بال، بال عۇمىر،
قۋانىشتى ماڭگى جىر،
وتىرىپتى سۇندەتكە،
جىگىتتىكتىڭ الدى بۇل
11.وقۋشى-سەرەجا
مۇسىلمان بولدىڭ قاراعىم،
كانە بەرى قاراعىن
مۇسىلماندىق-بۇل مىندەت
قۇتتى بولسىن بۇل سۇندەت
12.وقۋشى-كسەنيا
قۇدىرەتىنەن اينالدىم اتا سالتىم،
ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىرعان حالقىم
ورىندالىپ ءار قاشان سالت – ءداستۇرىم
قازاعىمنىڭ دۇركىرەپ ارتتسىن داڭقى.
قوڭاق كۇتۋ سالتىمىز
وقىپ ءبىلىپ جاتىرمىز
سالت – ءداستۇرى ساقتالسا
ارتا بەرەر داڭقىمىز
2جۇرگىزۋشى-داشا
گوستەپرييمستۆوم سلاۆياتسيا كازاحي تاك بىلو يسپوكون ۆەكوۆ، وبىچاي ۋ نارودا ەست تاكوۆ، نايدەت زدەس گوست ي پيششۋ ي نادەجنىي كروۆ، پۋست داجە يۋرتا نە بوگاتا ۆيت گوست ەتو دليا كازاحا – ەتو سۆياتا. تراديسيي، وبريادى فورميروۆاليس ۆەكامي، ەتو زاكون دوبروسوسەدستۆا، ۆ كوتورىح وترازيلاس مۋدروست نارودا، ەگو دۋشا. زاكونى، كوتورىە سلۋجيلي ميرۋ ي سوگلاسيۋ ۆ وبششەستۆە كوتورىە وبەدينيالي ليۋدەي ي درۋجبۋ.
13.وقۋشى-ماكسيم
نا پروستوراح كازاحستانا
منوگو رازنىح نارودوۆ جيۆەت
ۆسە نارودى،كاك براتيا، راۆنى
ۆسەم نارودام – ليۋبوۆ ي پوچەت
14.وقۋشى-ناستيا
زنايا تراديسيي، زناەم نارود،
زنانيە ك يستينە ناس پريۆەدەت!
چتيم مى تراديسيي – پرەدكوۆ زاۆەت،
مۋدروست نارودا، جيزنەننىي سۆەت!
مۋدروستي ۋچيمسيا، ۋچيمسيا جيت،
دوبرىمي، ۋمنىمي، سيلنىمي بىت!
زنايا تراديسيي، زناەم نارود،
زنانيە ك يستينە ناس پريۆەدەت!
1جۇرگىزۋشى-مەرەي
م.ماقاتايەۆتىڭ « ءۇش باقىتىم» ولەڭىن وقيدى
حالقىن سۇيگەن- سالتىن سۇيەدى –دەگەن دانا ءسوز بار وتكەن داۋىردەن ، بابا -اجەلەرىمىزدەن قالعان اسىل مۇرا سالت –ءداستۇرىمىزدى قازاق كۇنەن كۇنگە كۇن كورىسىنە ۇرپاق تاربيەسىنە، تۇرمىستىق قاجەتىنە تاعى دا باسقا كەرەگىكە جاراتتى.ۇرپاقتان- ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان سالت سانامىزدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويماعان داستۇرلەرىمىز بار ۇلى ابايدىڭ «ادامعا ءبىر نارسەگە قىزىعۋشىلىق، بىلمەككە قۇمارلىق ..» دەگەن سوزدەرىمەن بۇگىنگى سىنىپ ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
قورىتىندى.
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بايباشكاروۆا نۇرسۇلۋ ساپاربەكوۆنانىڭ
5 سىنىپ
تاقىرىبى: « ءداستۇرىنىڭ دانالىعى»
ماقساتى:
- تاربيەلەنۋشىلەرگە حالقىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرىپتارىن، مادەنيەتتەرىن كورسەتۋ.
- كورىنىس ارقىلى بالالاردى اتا – بابامىزدان اسىل مۇرا بولىپ قالعان سالت – ءداستۇرىمىزدى ءبىلىپ ۇيرەنۋگە تاربيەلەۋ.
- دوستىق پەن كەلىسىم، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى مىقتى ەكەنىڭ كورسەتۋ. وقۋشىلاردى ءوز وتانىڭ سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە، داڭقىن اسقاقتاتۋعا، ءسالت-داستۇرىن ۇمىتپاۋعا باۋلۋ.سويلەۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامۋىنا ىقپال ەتۋ. تانىمدىق، ەستەتيكالىق، پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
كورنەكىلىك: پلاكاتقا جازىلعان ناقىل سوزدەر؛ ءسالت-داستۇر تاقىرىبىنا سايكەس تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار؛ كورىنىس كورسەتۋگە قاجەتتى جابدىقتار مەن كيىمدەر. ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى كورسەتەتىن سلايدتار
ءتۇرى: ادەبي-مۋزىكالىق كومپوزيسيا
جوسپار:
1) ۇيىمداستىرۋ
باحتيار تايلاقبايەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى اتا ءداستۇر ءانى اقىرىن ايتىلىپ تۇرادى ، ينتەراكتيۆتىك تاقتادان سالت-داستۇرگە قاتىستى سلايدتار كورسەتىلىپ تۇرادى.
2) «ءسالت-داستۇر» تاقىرىبىنا ارنالعان ولەڭدەر
3) قازاق ءبيى
4) «بەسىككە سالۋ » كورىنىستەرى
5) «قارا جورعا» ءبيى
6) ەفيموۆ رۋسلاننىڭ ورىنداۋىندا كۇي
7) ابايدىڭ « جەلسىز تۇندە جارىق اي» ولەڭى احيموۆا ايگەرىم مەن گريگورەنكو داشانىڭ ورىنداۋىندا
8) «تۇساۋ كەسەر » كورىنىس
9) باتا بەرۋ اۋداننىڭ اق اجەلەرىنىڭ باساتى.
10) قورىتىندى
1.جۇرگىزۋشى - مەرەي:
سالەم بەرەم حالقىما،
سالەم بەرەم جالپىڭا.
سالەمدەسۋ كىرەدى،
ءاتا-داستۇر سالتىنا.
سالەمەتسىزدەر مە، ءقادىرلى قوڭاقتار ، قۇرمەتتى مۇعالىمدەر !
ءبىزدىڭ بۇگىنگى «قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرىنىڭ دانالىعى» دەپ اتالاتىن تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر.
1-وقۋشى: يۋليا
زدەس ۆىروس يا، پوزنال زدەس جيزن،
نو زدەس نە زنال يا، چتو تاكوە گورە.
موي كازاحستان، تى سيمۆول كراسوتى!
كراي سچاستيا، كراي ليۋبۆي ي كراي سۆوبودى!
ناۆەكي ۆەچنىە دۋشويۋ يا س توبوي
يا – دوچ دوستوينوگو ي سيلنوگو نارودا!
2-.جۇرگىزۋشى - داشا:
زدراستۆۋيتە، ۋۆاجاەمىە گوستي ي دوروگيە ۋچيتەليا! مى سوبراليس سەگودنيا درۋجنويۋ سەمەيۋ، چتوبى ۆىروزيت بەسكراينيۋيۋ ليۋبوۆ ناشەي رودينە ي گلۋبوكوە پوچتەنيە وبىچايام ي تراديسيام رودنوگو كرايا.
1-جۇرگىزۋشى-مەرەي:
تاربيە ساعاتىمىزدى اشىپ بەرۋ ءۇشىن ورتاعا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مامانى بايباشكاروۆا ن.س. شاقىرامىز
بايباشكاروۆا نۇرسۇلۋ ساپاربەكوۆنا:
سالەمەتسىزدەر مە مەكتەبىمىزدىڭ ءقادىرلى دە قۇرمەتتى قوناققا كەلىپ وتىرعان اۋدانىمىزدىڭ اق اجەلەرى مەن اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ادىسكەرلەرى جانە شاكىرت تاربيەلەۋدە تىنىمسىز ىزدەنىستە جۇرەتىن ۇستازدار . بۇگىن ءبىز بەسىنشى سىنىپ وقۋشىلارىمەن بىرگە «ءداستۇرىنىڭ دانالىعى» دەگەن تاقىرىپتا تاربيە ساعاتىن وتكىزگەلى وتىرمىز.
بۇل تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ سالت ء-داستۇرىن ،ادەت –عۇرىپتارىن، مادەنيەتىن بابالاردان قالعان اسىل مۇرالاردى ۇيرەتۋ،وقۋشىلاردى ءوز وتانىن سۇيۋگە ،دانقىن اسقاقتاتۋعا باۋلۋ، پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ. سونداي اق وقۋشىلاردىڭ قازاق تىلىنە ءتان ارىپتەرىن دۇرىس ايتىلۋىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ. بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدى اشىق دەپ جاريالاپ، 5 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ونەرىن تاماشالاۋعا شاقىرامىن.
1 وقۋشى - سابينا:
سالت ءداستۇرىم قايتا ورالدى، اتى دا اڭىز!
سۇرايمىز العىستا، اقىلدا ءبىز
ءۇي داستارحان دالامىز، ساحنامىز
ۇلى مەيرام قۋانىشقا شاقىرامىز!
2-.وقۋشى-سەرگەي:
بىزدەر بۇرىن كورمەگەن،
سالت – ءداستۇرىن بىلمەگەن،
ۇيرەنەمىز دارىپتەپ
زامانىمدا ورلەگەن
1.جۇرگىزۋشى - مەرەي:
تۋعاننان سوڭ ادام بوپ،
بىلىمسىزدەن جامان جوق
ەل ءداستۇرىن بىلمەسەڭ،
جۇرت ايتادى نادان دەپ
اتا-باباڭ ارداقتى
جاماندىققا بارماپتى
ارداي تۇتىپ ۇلكەندى،
اتا جولشىن جالعاپتى.
باۋىرلاسقان ءتانىمىز،
بۇزىلماعان انتىمىز
كەڭ دالانىڭ ەجەلگى ،
¬ قازاق دەيتىن حالقىمىز
وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە
بار داستۇرمەن سالتىمىز- دەمەكشى بىزدەر سىزدەرگە بۇگىن قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت- داستۇرلەرىنىڭ كەيبىرت تۇرلەرى جايىندا پاش ەتەمىز.
3.وقۋشى-ۆەرونيكا:
ۆ تراديسياح رودنوي زەملي
ي مۋدروست پرەدكوۆ ي نارودا دوستويانە!
پو ۆەرنومۋ پۋتي ۆى ناس ۆەلي،
پرەودوليەۆ ۆو ۆرەمەنيبولشە راسستويانييا.
مى چەستنىي پۋت يزبرات سموگلي.
ۋچيلي ناس ۆى ستارشيح ۋۆاجات،
رودنۋيۋ زەمليۋ وت ناپاستەي زاششيششات
ي زناەم مى – نەت نيچەگو دوروجە،
چەم تى – مويا زەمليا،
مويا وچيزنا – مات!
2 جۇرگىزۋشى –داشا
پو پرەدستاۆلەنيۋ تيۋركوۆ، ناسيا سوستويت يز وبىچايەۆ ي دۋحوۆنوي كۋلتۋرى نارودا. ي دليا توگو، چتوبى سوحرانيت سۆويۋ كۋلتۋرۋ كازاحي س راننەگو ۆوزراستا پريۆيۆالي دەتيام ليۋبوۆ ك رودنوي زەملە، چۋۆستۆو ناسيونالنوگو دوستوينستۆا، ۋچيلي پوچتيتەلنو وتنوسيتسيا ك ستارشيم، ۋۆاجات ي پوچيتات تراديسيي نارودا.
4.وقۋشى-ەلميرا:
ماڭگى تولى قازاعىمنىڭ عۇمىرى،
سان اسىلدىڭ اشىلىپ تۇر عۇمىرى
كەشە عانا كەزەكسىز عىپ تاستاعان
عاجاپ ەكەن ادەبى مەن عۇمىرى
5.وقۋشى-كسيۋشا:
سانگە تولى قازاعىمنىڭ تىرلىگى،
كۇلىپ تۇرسا ىنتىماق پەن بىرلىگى،
ءار جۇرەكتە بۇرشىك جارىپ گۋلدەيدى.
سەزىمىندى سەرپىلتەتىن جىر،گ ۇلى.
1جۇرگىزۋشى-مەرەي
ورتاعا يۋليانى شاقىرامىز «قازاق ءبيى»
2 جۇرگىزۋشى –داشا
ۋ كازاحوۆ رودوسلوۆنايا ۆەلاس پو مۋجسكوي لينيي. كازاح سچيتال سۆويم نەمەرە – ۆنۋكوم – تولكو توگو، كتو روجدالسيا وت سىنا. رەبەنوك روديۆششەيسيا وت دوچەري، نازىۆالسيا جيەنوم – پلەمياننيكوم، ا ەگو رەبەنوك – جيەن شاروم – وتپرىسكوم پلەمياننيكا. تاك سچيتالاس پو نەپيساننومۋ زاكونۋ ستەپەي، كوگدا دوچەرەي وتداۆالي ۆ جەنى تولكو ليۋديام يز درۋگيح رودوۆ ي اۋلوۆ، ي پوتومۋ يح دەتي نە موگلي راسچيتىۆات نا پولوجەنيە پريامىح پوتومكوۆ گلاۆى سەمەينوگو رودا. بىلو داجە تاكوە ۆىراجەنيە – جيەن ەل بولماس، چتو ۆ پەريەۆودە وزناچاەت – پلەمياننيكا نە سچيتاي سۆويم. تولكو تەپەر ناشە ۆرەميا، دەتەي روديۆشيحسيا وت دوچەرەي ستالي نازىۆات ۆنۋكامي.
6.وقۋشى- كارينا:
كوگدا نا سۆەتە پوياۆلياەتسيا رەبەنوك،
تو ۆ نەبە زاجيگاەتسيا زۆەزدا
ۆ اۋلە پرازدنيك گرانديوزنىي،
بوگاتىي توي- شىلدەحانا!
زاتەم سلوۆا: انا، اكە، اجە، اتا،
زاتەم رەبەنوك سلۋشاەت
پروستىە، نو وچەن مۋدرىە سلوۆا،
چتو نازىۆايۋتسيا باتا.
نو ۆرەميا پرولەتاەت نەزامەتنو،
ۆزروسلەيۋت دەتي، ي بەگۋت گودا،
نو بليزكيە، رودنىە نام سلوۆا:
انا، اكە، اجە، اتا،
مى نە زابۋدەم نيكوگدا !
1جۇرگىزۋشى-مەرەي
قازاق وتباسىندا بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى ەجەلدەن كەلە جاتكان سالت – داستۇرلەرى بار، كەيبىر داستۇرلەر ءسال وزگەرگەن تۇردە بۇگىنگى كۇنگە دەين ساقتالعان. بالا دۇنيەگە كەلگەندە ءسۇيىنشى سۇرايدى.
ءسۇيىنشى قازاق حالقىنىڭ جاقسى ءداستۇرىنىڭ ءبىرى. جاس نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە، قۋانىشتى حابار بولعاندا، تۋعان تۋىس، دوس – جاران ءبىر – بىرىنەن ءسۇيىنشى تىلەپ ءماز – مەيرام بولىپ جاتادى.
7.وقۋشى- يگور:
ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى دۇنيەگە ەر بالا كەلدى!
اتا، ءسۇيىنشى، نەمەرەڭ تۋدى!
اجە، ءسۇيىنشى، بوپەم كەلدى دۇنيەگە!
2 جۇرگىزۋشى –داشا
بالا دۇنيەگە كەلگەنەننەن كەيىن اتاسى مەن اجەسى نەمەسە اۋىل اقساقالى بالاعا ات قويادى. ءدىن باسى بولعاندىقتان كەيدە بالانىڭ اتىن مولدا قوياتىن بولعان. ات قويۋشى ادام بالانىڭ قۇلاعىنا: «سەنىڭ اتىن ەربول» - دەپ ءۇش رەت قايتالايدى. ات تاڭداعان كەزدە ءتۇرلى ىرىمدار، تۇسىنىكتەر، تىلەكتەر ەسكەرىلەدى. اتا – انالار بالا ەسىمىنىڭ ماعىنالى ءارى كوركەم بولعانىڭ قالايدى.
8.وقۋشى-ۆالەريا:
سەن كەلدى دەپ ومىرگە
شىراق جاعىپ كوڭىلگە
قۋانۋى حالكىمنىڭ تەگىن ەمەس تەگىندە
1جۇرگىزۋشى-مەرەي
شىلدەحانا – جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان توي، شىلدەحاناعا ارنايى شاقىرۋمەندە، شاقىرۋسىز دا كەلە بەرەدى. بۇل تويدا «بالانىزدىڭ» باۋى بەرىك بولسىن! - دەگەن قۇتتىقتاۋ ايتىلادى. قوڭاكتار تاڭ اتقانشا دومبىرا تارتىپ، ولەڭدەر ايتادى، ءتۇرلى ويىن ساۋىقتار ۇيىمداستىرادى. جەڭگەندەردى وتباسىنىڭ سىي قۇرمەتىنە بولىنەدى. شىلدەحانا – بالانى جىن شايتاننان قورعاپ، كۇزەتۋدەن بولعان ءداستۇر. سوندىقتان شىلدەحانانى «شالدە كۇزەت» - دەپ اتاعان.
شىلدەحانا وتكەننەن كەيىن، بالانىڭ اكە – شەشەسى بەسىك تويىن جاسايدى. اعاشتان جاسالعان بەسىكتى بالانىڭ ناعاشىلارىنەمەسە جاسى ۇلكەن قادىرلى انالاردىڭ ءبىرى اكەلىپ، سىيعا بەرەدى. ەڭ الدىمەن بەسىككە سالۋشى بەسىكتىڭ ءوزىن جىن شايتانداردى قۋۋ ءۇشىن، ءتۇرلى يىستەردەن ارىلتۋ ءۇشىن وتپەن الاستاپ شىعادى. سودان كەيىن كورپەشەلەر مەن جاستىقشالاردى باپتاپ سالادى. بالانى جاتقىزىپ بولەيدى. قولباۋ، بەلبەۋ جانە اياق باۋمەن تارتىپ بايلاپ قويادى.
بالانى قىرقىنان شىعارۋ – ءسابي دۇنيەگە كەلگەنىنە قىرىق كۇن تولعان كەزدەن سوڭ، نارەستەنىڭ «ءسۇت تىرناعى» مەن «قارىن شاشىن» الىپ تەڭگەلەر سالىنعان ىدىسقا 40 قاسىق سۋ قۇيىپ شومىلدىرادى.
بەسىك قاسيەتتى ، كيەلى قۇتتى مۇلىك ، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلەدى. « «ەل ءىشى- التىن بەسىك» -دجەگەن ءسوز بەسىكتىڭ قۇدىرەتڭن كورسەتەدى.جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ دا حالقىمىز ءۇشىن ەلەۋلى ءداستۇردىڭ ءبىرى. بەسىككە سالشۋ جولى ۇلكەن نەمەسە تاربيەلى ونەگەلى اجەلەرىنەع كوپ لالالى ايەلدەرگە تاپسىرىلادى.ول بەسىكتى وتپەن الاستاپ «تىشتىرما» جاساپ بالانى بەسىككە بولەيدى. بەسىك ۇستىنە جەتى ءتۇرلى ءقادىرلى تازا زاتتار قويىلادى.بەسىككە سالعان ادامعا «بەساككە سالار» ياعني كادەلى سىيلىق بەرىلەدى.وسىنداي قۋانىش ۇستىندە بەسىك جىرى ايتىلادى.
2 جۇرگىزۋشى –داشا
«ەل بولام دەسەڭ،بەسىگىڭدى تۇزە» « بەسىك كورمەگەن ەسسىز بولىپ ، ەسىككە ەنەدى» دەگەن ۇلاعاتتى سوزدەر بار . بەسىككە سالعان بالا قولباۋ بولماي ، قۇرعاق جانە تازا جاتىپ، ۇزاق ۇيىقتايدى. ەندى بەسىككە سالۋ ىرىمىن جاسايىق
بەسىككە سالۋ كورىنىس
اجە –ەلميرا، ەنەسى –الەكساندرا
اجەسى –ەلميرا بەسىكتى الاستايدى.
«الاس، ءالاسار پالەدەن الاس. اسقار-اسقار تاۋمەن كەت!
اعىنى قاتتى سۋمەن كەت! تاستاي قاراڭعى تۇنمەن كەت! ۇيقىڭ قاتتى بولسىن، كۇلكىڭ ءتاتتى بولسىن!»
ەنەسى- الەكساندرا
ءالدي ءالدي اق بوپە،
اق بەسىككە جات بوپەم،
اق بەسىكتى تەربەتىپ،
ءبىر ءوزىندى جىر ەتىپ،
اجەڭ تىنىم تاپپايدى،
ءوسسىن دەپ – سەن ەر جەتىپ،
الدەي بوپەم، الدەي – اي
تىنداي بەرشى ءان – كۇيدى – اي
ەنەسى: ەلميرا
اينالايىن بالاشىم
امان بولسىن اناشىڭ
امان بولسىن اكەڭ دە،
اعايىنىڭ تاتەڭ دە،
ءوزىڭ ءتاتتى بالداي بول،
ءوسىپ-وسىپ تاۋداي بول!
ەفيموۆ رۋسلاننىڭ ورىنداۋىندا كۇي
2 جۇرگىزۋشى –داشا
ءبىز قازاق حالقى اۋلەت ءداستۇرىن قاستەرلەپ، داستۇرلىك مۇرالادى ناسيحاتتان جۇرگەن حالىقپىز.
9.وقۋشى-كاتيا:
ءداستۇردىڭ وزىعى بار، جازىعى بار،
وتكەننەن بىزگە جەتكەن اسىلى بار.
ءسابيدىڭ كەيبىر كەزىن قىزىقتايتىن،
قازاقتا «تۇساۋ كەسەر» ءراسىمى بار.
1-جۇرگىزۋشى:-مەرەي
تۇساۋ كەسۋ دەگەنىمىز 1 جاسقا تولىپ، ەركىن جۇرە باستاعان بالبوبەكتىڭ باسقان قادامى قۇتتى بولىپ، ودان ءارى جانى جاماندىق كورمەي، ءجۇرىپ كەتۋىنە تىلەك بىلدىرەتىن سالت.
9.وقۋشى-ساشا ە.:
كۇلگەنىڭ دە توي سەنىڭ،
جۇرگەنىڭ دە توي سەنىڭ.
قىزىقتاسىن حالايىق،
تۇساۋ كەسكەن بۇل كۇنىڭ
ەستە قالسىن، جارقىنىم
2-جۇرگىزۋشى -داشا:
البەتتە، بالانىڭ تۇساۋى الا جىپپەن، قويدىڭ مايلى شەگىمەن نەمەسە ورىلگەن كوك شوپپەن كەسىلەدى: الا ءجىپ اقتىق پەن ادالدىققا جول اشادى، مايلى شەك بايلىققا، توقتىققا جەتەلەيدى، كوك ءشوپ كوبەيۋگە، وسۋگە، ونۋگە شاقىرادى. قوناقتار جينالعاننان كەيىن ورتاعا توي يەسى –كىشكەنە ءسابيدى اكەلەدى. اق كيمەشەك كيگەن اجەلەر شاشۋ اكەلەدى.ولار شاشۋىن دايىنداپ تۇرادى. بۇرىندارى بالانىڭ تۇساۋىن الىپ ەتكىزىپ وتكىر ساپىمەن كەسكەن.بالانىڭ كەلەشەگىنە قايشىلاۋ بولماسىن دەپ قايشىمەن كەسپەگەن ەكەن.تۇساۋ كەسەردىڭ الدىندا بالانىڭ قولىنا ەرەكشە ءبىر سىيلىق ۇستاتقان. سوسىن جينالعان جۇرتقا قاراپ ، بالاعا باتا –تىلەگىن ايتاتىن بولعان. ەل «ءاۋمين» دەپ بەتىن سيپاعان سوڭ تۇساۋ كەسىلەدى دە،بالانىڭ ابدەن ەستيار بولعان اعا-اپكەلەرى ءسابيدى « قاز-قازداپ» جۇرتقا قاراي ءبىرشاما جۇرگىزەدى.بالانىڭ ءتۇساۋىن كەسەتىن ادام ومىردە سۇرىنشەك، شالاعاي،زۋىلداق نە وترىكشى بولماعانى ءجون. كەرسىنشە ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق،ومىردە ورنىقتى،نىق ادام بولعانىن بالانىڭ اكە-شەشەلەرى قالايتىن بولعان.توي يەلەرى تۇساۋ كەسۋشىگە ءوزىنىڭ سىي كادەلەرىن جاسايدى. تۇساۋدى كەسكەن ساپى نە پىشاق يەسىنە قايتارىلادى دا، كەسىلگەن الا ءجىپتى سول توپتاعى جاڭا نارەستەلى بولعاندارعا نەمەسە بالا كوتەرە الماي جۇرگەن جۇپتارعا ىرىم قىلىپ تاراتىپ بەرەدى
وسى كەزدە شاشۋ شاشىلادى،تۇساۋ كەسەر جىرى ايتىلادى.(بۇل تۇساۋ كەسۋ جىرىن ءبىر ادام جەكە داۋىسپەن نەمەسە جينالعان جۇرت قوسىلىپ ايتادى.)
ال ەندى كەلگەن قوناقتار الەكساندراعا قوسىلىپ تۇساۋ كەسەر جىرىن ايتايىق.
الەكساندرا: قاز-قاز، بالام، قاز بالام،
قادام باسساڭ ءماز بولام.
كۇرمەۋىڭدى شەشەيىن،
تۇساۋىڭدى كەسەيىن.
قاز-قاز، بالام، قاز، بالام،
تاقىمىڭدى جاز، بالام.
قادامىڭا قارايىق،
باسقانىڭدى سانايىق.
قاز-قاز، بالام، جۇرە عوي،
بالتىرىڭدى تۇرە عوي.
تاي-قۇلىن بوپ شابا عوي،
وزىپ بايگە الا عوي.
قاز باسا عوي، قاراعىم،
قۇتتى بولسىن قادامىڭ!
ومىرگە اياق باسا بەر،
اسىلاردان اسا بەر.
جۇگىرە قويشى، قۇلىنىم،
جەلبىرەسىن تۇلىمىڭ.
ەلگەزەك بول، ەرىنبە،
ىلگەرى باس، شەگىنبە.
ىى-جۇرگىزۋشى:-مەرەي
جولىڭ بولسىن دەسەلىك،
جولىڭا نۇر توسەيىك.
جارىلقاسىن الدىڭنان.
تۇساۋىڭدى كەسەيىك
تۇساۋىڭدى كەسەيىك!
كۇرمەۋىڭدى شەشەيىك.
دەپ جىرلاماقشى . ەندى تۇساۋكەسەر ىرىمىن جاسايىق. (وسى كەزدە اق جايما جايىلىپ، تۇساۋ كەسۋگە قاجەتتى زاتتار ورتاعا قويىلادى.)
كەلىن بالا-مارينا: (بالانى كوتەرىپ كەلە جاتىپ ايتاتىن ولەڭى:)
ءتاي-تاي بالام، ءتاي بالام،
شاقىرىپ تۇر اينالاڭ،
جۇرۋگە العاش تالپىندىق
قۇتاقانداي جان بالام،
قاز-قاز تۇرىپ تالپىندىڭ،
قۋانتاسىڭ، كۇلەسىڭ.
امان بولساڭ از-اق كۇندە
الشاڭ باسىپ جۇرەسىڭ
ەلميرا: (ورتاعا اياعىن ءتاي-تاي باسقان بالانى اكەلىپ، بەلىنە كىشكەنتاي قالتا بايلايدى، ونىڭ ىشىنە تاتتىلەر سالىپ تۇرىپ)
بەلىڭە قالتا بايلادىم،
داۋلەتىڭدى اسىرسىن،
ىشىنە ءتاتتى سايلادىم،
قيىندىقتى قاشىرسىن!
اينالايىن بالام، ءوزىڭ قانداي سۇيكىمدى ەدىڭ.
ءتىل كوزىم تاسقا.
بوپەمىز قاز تۇرىپتى،
العا قادام باسۋعا،
ءتاي-تاي بولىپ ءجۇرىپتى،
اسۋلاردان اسۋعا.
ماعان تۇساۋ كەستىرىپ
جاتقانداردان بۇيرىق سول؛
مەنى جۇيرىك دەپتى جۇرت
مەنەن اسقان جۇيرىك بول.
(سابينا - اجە قولىنا الا ءجىپتى الىپ جاتىپ)
الا جىپپەن تۇسايىن
ءاليحاننىڭ اياعىن
تۇساۋ ءجىبىن كەسەيىن
جاساپ بابا ىرىمىن.
ساعات سايىن ەسەيىپ،
شاپقىلاسىن قۇلىنىم
اياقتارى تالماسىن
اينالايىن، التىنىم.
وسىدان ەكەيىن جينالعان جۇرتقا كورسەتىپ بالانىڭ اياعىن مىنالارمەن بايلايدى:
ىشەكپەن بايلاعانىم –مالدى بولسىن، توق بولسىن دەگەنىم. كوك شوپپەن بايلاعانىم –جەرشىلبولسىن، كوپشىل بولسىن، ءوسىپ ءونسىن دەگەنىم. الا جىپپەن بايلاعانىم – ادال بولسىن، اق بولسىن دەگەنىم.
(اياعىن بايلايدى. قولىنا قايشىسىن الىپ، تۇساۋىن كەسەدى.)
قاز-قاز بالا، قاز بالام.
قادام باسساڭ ءماز بولام.
قاز باسا عوي، قاراعىم،
قۇتتى بولسىن قادامىڭ.
العا قاراي باسا بەر،
اسۋلاردان اسا بەر.
(ءاليحاندى جەتەكتەپ جۇرگىزەدى.)
ەلميرا: ال، كەلىنشەكتەر، ءتاي-تاي-لاپ
ءالديدى العا باستاڭدار
شوشىتپاڭدار، ايقايلاپ،
جالعىز تاستاپ قاشپاڭدار.
نەمەرەمنىڭ جولىنا مول عىپ شاشۋ شاشىڭدار
ءىز قالدىرسىن سوڭىنا،
الدىن كەڭ عىپ اشىندار!
(اق جايمانىڭ الدىن كەڭ عىپ اشىپ بالاسىنا جول اشادى، شاشۋ شاشىلادى، قۇتتىقتاۋلار ايتىلادى.)
10.وقۋشى-نيكيتا پ..: تۇساۋىڭ كەسىلدى – قۇلاما،
تىزەڭدى جارالاپ، جىلاما.
قانەكي ءوزىڭدى سىنا دا!
سەكىرسەڭ، قۇزداردان سۇرىنبە،
شىڭ-قۇزعا شىققانشا بۇگىلمە،
بولاتتاي قابىرعاڭ قاتايسىن،
وت ۇشقىن ويناسىن تۇرىڭدە.
ۇزاق بوپ ينشاللا، ءومىرىڭ،
تاسىسىن شاتتىقتان كوڭىلىڭ.
11.وقۋشى-يگور ا.
قۇرمەتتى قوناقتار، ارمىسىزدار،
ءبارىڭىز دە ەسەن-ساۋ بارمىسىزدار.
تۇساۋ كەسىپ، توي جاساۋ – ءاتا-داستۇر، سالتىمىز،
جاقسىلىقتى تىلەيمىز تويعا كەلگەن جالپىمىز.
دۋماندى تويىن جاساپ دۇبىرلەتىپ،
ءسالت-داستۇردى ەجەلدەن قاستەرلەگەن حالقىمىز.
12.وقۋشى-ساشا س..
اتا مەنەن نەمەرە – اياقتالماس ءبىر داستان،
ەكەۋىنە كەرەگى – اشىق بولسىن نۇرلى اسپان!
- بالاڭنان ءتاتتى دەيدى نەمەرە،
ماعان اقى سەن ومىردە تولەمە
گۇل سياقتى الاقانمەن ايالاپ،
كۇن سيقتى كوتەرەمىن توبەمە.
13. وقۋشى .ديلارا .
قۇلىنىم ۇلكەن جىگىت بولسىن!
اتا-اناسىنا قىزىق بولسىن
جاقسىلارمەن قاتار بولسىن،
جاماندارمەن قاتال بولسىن،
ءاتا-داستۇر بايلىعىن جالعاستىرار،
بەرىك بۇتاق بولسىن.
«قارا جورعا» ءبيى
1جۇرگىزۋشى-مەرەي اتقا مىنگىزۋ تويى.
اتقا ءمىندى بۇگىن مىنە بالاقانىم،
ەر جەتتى، - دەگەن ءسوزى ول حالقىمنىڭ
وزىپ شىعار ۇنەمى بايگەدەن
قولداۋ بولسا ءتاڭىرى، جاراتقان
بولا قويشى سەن ماڭگى ماعان تىرەك
انالار تىلەر وزىنە جاقسى تىلەك.
سۇندەت تويى.
قازاعىمنىڭ ءار قاشان كوپ قوي تويى،
سونىڭ ءبىرى قۇدىرەتتى سۇندەت تويى.
ءار قاشاندا سالت – ءداستۇرىم ارتا بەرسىن.
11.وقۋشى-ەلدار
بالا بال، بال عۇمىر،
قۋانىشتى ماڭگى جىر،
وتىرىپتى سۇندەتكە،
جىگىتتىكتىڭ الدى بۇل
11.وقۋشى-سەرەجا
مۇسىلمان بولدىڭ قاراعىم،
كانە بەرى قاراعىن
مۇسىلماندىق-بۇل مىندەت
قۇتتى بولسىن بۇل سۇندەت
12.وقۋشى-كسەنيا
قۇدىرەتىنەن اينالدىم اتا سالتىم،
ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىرعان حالقىم
ورىندالىپ ءار قاشان سالت – ءداستۇرىم
قازاعىمنىڭ دۇركىرەپ ارتتسىن داڭقى.
قوڭاق كۇتۋ سالتىمىز
وقىپ ءبىلىپ جاتىرمىز
سالت – ءداستۇرى ساقتالسا
ارتا بەرەر داڭقىمىز
2جۇرگىزۋشى-داشا
گوستەپرييمستۆوم سلاۆياتسيا كازاحي تاك بىلو يسپوكون ۆەكوۆ، وبىچاي ۋ نارودا ەست تاكوۆ، نايدەت زدەس گوست ي پيششۋ ي نادەجنىي كروۆ، پۋست داجە يۋرتا نە بوگاتا ۆيت گوست ەتو دليا كازاحا – ەتو سۆياتا. تراديسيي، وبريادى فورميروۆاليس ۆەكامي، ەتو زاكون دوبروسوسەدستۆا، ۆ كوتورىح وترازيلاس مۋدروست نارودا، ەگو دۋشا. زاكونى، كوتورىە سلۋجيلي ميرۋ ي سوگلاسيۋ ۆ وبششەستۆە كوتورىە وبەدينيالي ليۋدەي ي درۋجبۋ.
13.وقۋشى-ماكسيم
نا پروستوراح كازاحستانا
منوگو رازنىح نارودوۆ جيۆەت
ۆسە نارودى،كاك براتيا، راۆنى
ۆسەم نارودام – ليۋبوۆ ي پوچەت
14.وقۋشى-ناستيا
زنايا تراديسيي، زناەم نارود،
زنانيە ك يستينە ناس پريۆەدەت!
چتيم مى تراديسيي – پرەدكوۆ زاۆەت،
مۋدروست نارودا، جيزنەننىي سۆەت!
مۋدروستي ۋچيمسيا، ۋچيمسيا جيت،
دوبرىمي، ۋمنىمي، سيلنىمي بىت!
زنايا تراديسيي، زناەم نارود،
زنانيە ك يستينە ناس پريۆەدەت!
1جۇرگىزۋشى-مەرەي
م.ماقاتايەۆتىڭ « ءۇش باقىتىم» ولەڭىن وقيدى
حالقىن سۇيگەن- سالتىن سۇيەدى –دەگەن دانا ءسوز بار وتكەن داۋىردەن ، بابا -اجەلەرىمىزدەن قالعان اسىل مۇرا سالت –ءداستۇرىمىزدى قازاق كۇنەن كۇنگە كۇن كورىسىنە ۇرپاق تاربيەسىنە، تۇرمىستىق قاجەتىنە تاعى دا باسقا كەرەگىكە جاراتتى.ۇرپاقتان- ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان سالت سانامىزدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويماعان داستۇرلەرىمىز بار ۇلى ابايدىڭ «ادامعا ءبىر نارسەگە قىزىعۋشىلىق، بىلمەككە قۇمارلىق ..» دەگەن سوزدەرىمەن بۇگىنگى سىنىپ ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
قورىتىندى.
You Might Also Like
-
ماقساتى: كۇكىرتتىڭ وتتەكتى قوسىلىستارىن سالىستىرىپ سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، ولاردان تۇزىلەتىن گيدروكسيدتەرىنىڭ اتاۋلارى مەن قاسيەتتەرىن سالىستىرۋ. كۇكىرتتىڭ وتتەكتى قوسىلىستارىنىڭ قانداي ماقساتتا قول...
