ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ جولدارى
ماكۋوۆا نۋرشات امانكوسوۆنا
اقتوبە وبلىسى، اقتوبە قالاسى
«سىمبات» جەكە مەكتەبى ءىساناتتى ءمۇعالىم
ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ جولدارى
حح عاسىردىڭ 20 - 30 جىلدارى قازاقستاندا ەتنوپەداگوگيكالىق وي - پiكiردiڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان قازاقتىڭ اعارتۋشى - پەداگوگتارى ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. جۇمابايەۆ، م. دۋلاتوۆتىڭ ەڭبەكتەرiندە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ۇلتتىق تاربيە بەرۋ تۋرالى وي - پىكىرلەرى، ولاردى جۇزەگە اسىرۋ جولدارى ناقتى كورسەتiلگەن.
1. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇكىل ءومىر جولىنداعى باستى يدەياسى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋ، تۇرمىس - جاعدايىن جاقسارتۋ، ول ءۇشىن حالىقتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ، وقىتۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن ناسيحاتتايدى.
ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە ساۋاتىن اشۋىنا ەرەكشە كۇش جۇمساپ، ولارعا ارناپ “ساۋات اشقىش” اتتى وقۋ قۇرالىن جازىپ شىعاردى.
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ “ءالىپبيi” قازاقتىڭ العاشقى ۇلتتىق سيپاتتاعى الىپپەسى. ول اراب گرافيكاسىمەن جازىلعان ناعىز ۇلتتىق “وقۋ قۇرال”. بۇل وقۋلىقتى جازۋداعى ونىڭ العا قويعان ماقساتى - باستاۋىش سىنىپتا بالالاردىڭ ساۋاتىن اشۋ. كىتاپتا اۆتور ءار ءارىپتى جەكەلەپ ءتۇسىندىرىپ، ولاردىڭ جازىلۋ جانە ايتىلۋ كەزىندەگى ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالادى.
وقۋ قۇرالىنىڭ ەرەكشەلىگى ءارىپتى تەگىس ۇيرەتىپ بىتكەننەن كەيىن وقۋلىق سوڭىندا ساۋات اشار وقۋشى قاۋىم ءۇشىن تاربيەلىك ماڭىزى ەرەكشە، يدەياسى قۇندى ولەڭدەر، تاقپاقتار، ايتىس، ۇساق اڭگىمەلەر بەرىلگەن. ولاردى بەرۋدەگى ماقسات - وقۋشى ارىپتەردى تولىق مەڭگەردى مە، جوق پا، ەكىنشىدەن، جاتتىعۋ ءۇشىن بەرىلگەن ادەبي نۇسقالار وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكقورلىققا، مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەر دەگەن وي بولدى.
وقۋ قۇرالىنداعى قازاق حالقىنىڭ دانالىعىن كورسەتەتىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاربيەلىك مازمۇندى ءتۇرلى جانرلارىن پايدالانۋعا ۇسىنىلۋى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدەگى اسەرى مەن ىقپالى ەرەكشە، ونى قازىرگى كەزدە الىپپە جازۋدا باسشىلىققا الۋ قاجەت دەپ سانايمىز.
ا. بايتۇرسىنوۆ ءوزىنىڭ “باستاۋىش مەكتەپ” دەگەن ماقالاسىندا قازاق باستاۋىش مەكتەپتەرىندە قانداي پاندەر وقىتىلۋى قاجەت دەگەن ماسەلەگە ارنايى توقتاپ، ول پاندەردى “وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى، ەسەپ، شارۋا - كاسىپ، قولونەرى، جاعرافيا، جاراتىلىستانۋ بولۋ كەرەك” ەكەندىگىن ناقتىلاپ كورسەتەدى. سول ماقالاسىندا باستاۋىش مەكتەپتە وقىتۋ ءتىلى تۋرالى: “... قازاق بالالارىن انا تىلىندە، توتە جولمەن، قولايلى قۇرالدارمەن وقىتۋ كەرەك” دەپ كەسىپ ايتتى. سونداي - اق، ماقالاسىندا ول تۋعان حالقىنىڭ عىلىم - بىلىمگە ۇمتىلۋىن، ءار قازاقتىڭ ەڭ بولماسا باستاۋىش ءبىلىم الۋىن اڭسادى. “ادامعا ءتىل، قۇلاق قانداي كەرەك بولسا، باستاۋىش مەكتەپتە ۇيرەنەتىن ءبىلىم دە سونداي كەرەك”، - دەپ جازدى ول.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇلتتىق مەكتەپتەر اشىلىپ، ونداعى وقىتۋ،
تاربيەلەۋ باعدارلاماسىنا وزگەرىستەر ەنگەنى بارىمىزگە بەلگىلى. سوندىقتان دا حالىقتىق پەداگوگيكانى ساباقتا، ساباقتان تىس تاربيە جۇمىستارىندا قولدانىپ، ونى وقۋشىلاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ - ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز. ول ءۇشىن ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە نەگىزگى مىنا ەكى باعىتتى ۇستانعانىمىز ءجون.
1. ۇلتتىق پەداگوگيكانىڭ نەگىزىندە وقۋشىلارعا ءبىلىم مەن ونەگە بەرۋدىڭ تيىمدىلىگىن كوتەرۋ.
2. حالىقتىق تاربيەنىڭ ىقپالى مەن پايداسىن ۇقتىرىپ، ۇلتتىق سانا - سەزىم تۇرعىسىنان جاستاردى تاربيەلەۋ.
ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ءوزى - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى. ال ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋدىڭ قۇندىلىعى تولىعىمەن الەۋمەتتىك دامۋمەن،
ونىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىمەن انىقتالعان.
ونى پايدالانۋ جۇيەلەرى تومەندەگىدەي بولۋى ءتيىس.
ۇلتتىق مەكتەپتە عانا ۇلتتىق ءبىلىم جۇيەسى جۇزەگە اسىرىلادى. ۇلتتىق ءبىلىم دەپ ءبىلىم مازمۇنىنداعى ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى، ال ۇلتتىق دۇنيەتانىم - ۇلتتىق بولمىس كورىنىسىنىڭ جۇيەسى. وقۋشىلارعا قازاق ەلىندەگى تاريحي قۇندىلىقتاردى، ۇلتتىق ادەت - عۇرىپ پەن سالت - ءداستۇردى وقىتا وتىرىپ، بويلارىنا ءسىڭىرىپ، وي - ءورىسىنىڭ جان - جاقتى بولۋىنا ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك.
سوندىقتان شىعارماشىلىق ىزدەنىس ۇستىندە ءجۇرىپ، «ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ جولدارى» اتتى بايانداما جازۋ ءۇشىن مىناداي جوسپار جاسادىم.
1. ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ باعىتتارىن ۇيرەنۋ.
2. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ۇلتتىق تاربيە بەرۋ تۋرالى ۇسىنعان پەداگوگتاردىڭ وي - پىكىرلەرىن وقۋ، تانىسۋ.
3. ۇلتتىق تاربيەنى ساباقپەن بايلانىستىرۋ.
4. ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءمۇعالىم 45مينۋتتىق ساباعىندا وقۋشىلارعا ۇلتتىق تاربيەنى تاقىرىپقا سايكەس ءتيىمدى پايدالانا الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
بالا قيالى عاجاپ! بالانى قىزىقتىرا بىلسەڭ قىزىعا بىلەدى. بارلىعى دەرلىك ولەڭ شىعارا الماس، اڭگىمە جازۋعا قۇمارتپاس. ءبىراق ءار بالا ءار نارسەگە قىزىعادى، ءار نارسەگە يكەمدى بولادى. سوندىقتان ونىڭ قاي ىسكە بەيىم ەكەنىن تانىپ الىپ تا جەكەلەمە جۇمىستار بەرۋ ارقىلى دامىتۋعا بولادى. مىسالى، بىرەۋ سۋرەت سالعاندى جانى سۇيەدى، وعان وسى سۋرەت سالۋ تۋرالى اڭگىمە، نە ولەڭ جازۋعا تاپسىرما بەرۋگە بولادى. سوسىن وسى سالا بويىنشا جۇمباق، ماقال - ماتەل جيناقتا دەپ تاپسىرما بەرسە تىپتەن جاقسى.
وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ دارەجەسىنە قاراي، بىلىمىنە قاراي ولارعا بەرىلەتىن تاپسىرمالاردى دەڭگەي بويىنشا ءبولىپ تە بەرۋگە بولادى.
ۇلتتىق ادەت - عۇرىپتار تۋرالى مالىمەتتەردى وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە جيناۋعا دا تاپسىرما بەرىپ، ءار ەلەمەنتىن ويىن تۇرىندە ساباقتا قولدانىپ وتىرسا، وقۋشى ءۇشىن دە قىزعىلىقتى بولادى.
ءبىلىم بەرۋ قاشاندا مادەني داستۇرلەردىڭ ايرىقشا بولىگى. سوندىقتان كەز - كەلگەن قىزمەتتى قازىرگى زامان تالابىنا ساي ەتىپ ءبىلىم بەرۋ قاجەت. ول - زامان تالابى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جوبالاۋ جانە ىسكە قوسۋداعى نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - تەحنولوگيالاندىرۋ جانە ستاندارتتاۋ. مۇنى تۇتاس ءبىر ءۇردىس تۇرىندە قاراستىرۋعا، تالداۋعا، جوبالاۋعا بولمايدى. ماسەلەن، مىنا تومەندەگى 5 باعىتتى جەكە - جەكە الۋعا بولادى.
1. ءبىلىم بەرۋ دەگەنىمىز - مادەنيەتتىڭ نەگىزدەرىن جانە تۇعىرىن ونىڭ ۋاقىتشا جاعدايىنا بەيىمدەي قالاۋ جانە ۇرپاقتىڭ ءىس - ارەكەتى.
2. مامانداردى دامۋشى جانە جاڭادان ءوندىرۋ تەحنولوگيالارىن وقىپ ۇيرەنۋ نەگىزىندە دايارلاۋ.
3. وقۋ قىزمەتىنىڭ تەحنولوگياسى.
4. تاربيە - ەلدىڭ مادەني ەرەكشەلىگىن، ونىڭ ايماقتىق وزگەشەلىگىن، شارۋاشىلىق قۇرىلىس، ۇدەمەلى وزگەرىس جانە ەكولوگيالار، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ قىزمەتى.
5. ساۋاتتىلىق - قوعامنىڭ بارلىق تابىندا كاسىبيلىكتى قامتاماسىز ەتۋ قىزمەتى.
وسى قىزمەتتەردى باسقارىپ ۇيىمداستىرۋدى ماقسات ەتىپ، ۇلتتىق ءبىلىم ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋ نەگىزدەرىن قالاۋعا ءتيىسپىز. ءبىر قۋانىشتىسى سول، ۇلتىمىزدىڭ ءبىلىم الۋى جولىندا جان - جاقتى جاعدايلار قاراستىرىلىپ جاتىر. وعان دالەل مەكتەپتەردى زامان تالابىنا ساي تەحنيكالىق قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتۋ جاعدايى، سىنىپتاردى كومپيۋتەرلەندىرۋ، ينتەرنەت جۇيەسىنە ەنۋ، ت. ب. ۇكىمەت تاراپىنان قاراستىرىلعان. ولاي دەۋگە جانە ءبىر نەگىز: ءبىلىم جۇيەسى جانە وقۋلىقتار قورى قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزى حالىقتىق پەداگوگيكامەن بايلانىستىرىلا قۇرىلعان. تاربيە سالاسىندا
«اتامەكەن»،«اتاكاسىپ»ت. ب.
بولىمدەرى نەگىزىندە مەكتەپ وقۋ - تاربيە جۇمىستارى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، مەكتەپتىڭ وقۋ - تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋ كەرەك جانە وندا ويداعىداي ءبىلىم الۋ ءۇشىن دۇرىس جاعدايلار جاسالۋى شارت. قازاقتىڭ وزىندىك ۇلتتىق بولمىسىنا ءتان باعدارلامالار جاساۋ قاجەتتىلىگى الدەقاشان تۋعان.
مەكتەپتە وقىتۋ ءۇردىسىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارى - بالانىڭ ءبىلىم يگەرۋ كەزىندە ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ، سول ارقىلى تانىم ارەكەتىن بەلسەندىرىپ،
شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى دامىتۋ بولىپ تابىلادى. شىعارماشىلىق قابىلەتتى تاربيەلەۋدىڭ العى شارتتارىنا مىنا نارسەلەردى جاتقىزۋعا بولادى.
1. شىعارماشىلىق قابىلەت دەڭگەيىن انىقتاۋ.
2. قىزىعۋشىلىق جانە شىعارماشىلىق پەن تانىم بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ.
3. شىعارماشىلىق قابىلەتتى تاربيەلەۋ بارىسىندا كەزدەسەتىن قيىندىقتار مەن قاراما - قايشىلىقتاردى ەسەپكە الىپ زەرتتەۋ.
4. وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن تاربيەلەۋدى كەزەڭ بويىنشا ساتىلاپ دامىتۋ.
5. ءمۇعالىم الدىنا قويعان ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جاسالاتىن جۇمىستار - دىڭ ناتيجەلىلىگى.
وسى ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تاپسا، جان - جاقتى دامىعان، ۇلتجاندى، شىعارماشىل جەكە تۇلعانى تاربيەلەۋ ءىسى ءوز ماقساتىنا جەتەدى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جاڭا، ءوزى بىلمەيتىن ىسكە دەگەن قىزىعۋشىلىعى باسىم بولادى. ونداي ىستەر بالانىڭ اقىل - ويىن، ىشكى كۇشتەرىن جۇمىلدىرادى جانە ەرەكشە قۋات بەرەدى.
ەرتەرەكتە بالالار ۇلتتىق ويىندار ويناعاندى ۇناتاتىن. مىس: اسىق ويناۋ، جامبى اتۋ، التىباقان ت. ب. قازىرگى بالالاردىڭ ۇلتتىق ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى تومەن. ولار قازىرگى كومپيۋتەرلەندىرىلگەن زاماننىڭ تالابى بولار اتىسۋ، جارىسۋ، ماشينا جۇرگىزۋ، دالدىككە اتۋ، سەكىلدى ويىنداردى ويناعاندى ۇناتادى.
ۇلتجاندى، شىعارماشىل وقۋشى تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى تالاپتارى:
1. شىعارماشىلىق قابىلەتتى دامىتۋ:
ا) قيال شىعارماشىلىقتى دامىتۋ؛
ءا) شىعارماشىلىقپەن ويلاۋدى دامىتۋ؛
ب) شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتى دامىتۋ؛
2. وقۋشىلارعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن اتقارىلاتىن جۇمىس بارىسىنداعى اتا - انالارعا بەرىلەتىن كەڭەس تۇرلەرى:
ا) بالالار شىعارماشىلىعىندا نەعۇرلىم ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋدى
قامتامسىز ەتۋ؛
ءا) اسىعىس قورىتىندى جاساماۋ، تياناقتىلىق پەن باقىلاۋدى انىقتاۋ؛
ب) بالالار باستاماسىنا تەجەۋ قويماۋ، قاجەتتى كومەك كورسەتۋ؛
ب) بالالاردىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتە بىلۋگە ارەكەت ەتۋ
3. شىعارماشىلىق ويىندار:
بۇل ويىن تۇرلەرىن جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە وقۋشى ءوزىن - ءوزى تانىتۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن شىڭداي تۇسەدى.
وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتادى. جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردى تۇيىندەيتىن بولسام، قىزىعۋشىلىق پەن بەلسەندىلىك ۇنەمى ارتىپ وتىرۋ ارقىلى قابىلەتتىڭ كوپتەگەن قىرلارىن قالىپتاستىرۋعا بولاتىندىعى ايقىن كورىنەدى. مىسالى اشىق ساباقتارىمدا ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىن كورسەتۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرامىن. ناۋرىز ايىندا وتكىزىلگەن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ءاز ناۋرىز» اتتى مەكتەپىشىلىك اشىق تاربيە ساعاتتارى سايىسىندا ءى ورىندى يەلەنۋىمىز سول ۇلتتىق تاربيە بەرۋدەگى ەڭبەگىمنىڭ بەلەستەرى دەپ بىلەمىن. وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن سىنىپتان تىس تاربيەلىك شارالار ارقىلى دا قالىپتاستىرۋدامىن.
ءار ۇستاز وقۋ - تاربيە جۇمىسىنا شىعارماشىلىقپەن قاراپ، جاڭا زامان تالابىنا ساي، وزىق ۇلتتىق ءداستۇر رۋحىندا تاربيەلەپ، ساباقتى تۇرلەندىرۋ
ماقساتىندا وقىتۋدىڭ ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەرىن پايدالانسا، يگى ناتيجەگە جەتەرىمىز ءسوزسىز.
اقتوبە وبلىسى، اقتوبە قالاسى
«سىمبات» جەكە مەكتەبى ءىساناتتى ءمۇعالىم
ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ جولدارى
حح عاسىردىڭ 20 - 30 جىلدارى قازاقستاندا ەتنوپەداگوگيكالىق وي - پiكiردiڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان قازاقتىڭ اعارتۋشى - پەداگوگتارى ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. جۇمابايەۆ، م. دۋلاتوۆتىڭ ەڭبەكتەرiندە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ۇلتتىق تاربيە بەرۋ تۋرالى وي - پىكىرلەرى، ولاردى جۇزەگە اسىرۋ جولدارى ناقتى كورسەتiلگەن.
1. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇكىل ءومىر جولىنداعى باستى يدەياسى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋ، تۇرمىس - جاعدايىن جاقسارتۋ، ول ءۇشىن حالىقتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ، وقىتۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن ناسيحاتتايدى.
ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە ساۋاتىن اشۋىنا ەرەكشە كۇش جۇمساپ، ولارعا ارناپ “ساۋات اشقىش” اتتى وقۋ قۇرالىن جازىپ شىعاردى.
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ “ءالىپبيi” قازاقتىڭ العاشقى ۇلتتىق سيپاتتاعى الىپپەسى. ول اراب گرافيكاسىمەن جازىلعان ناعىز ۇلتتىق “وقۋ قۇرال”. بۇل وقۋلىقتى جازۋداعى ونىڭ العا قويعان ماقساتى - باستاۋىش سىنىپتا بالالاردىڭ ساۋاتىن اشۋ. كىتاپتا اۆتور ءار ءارىپتى جەكەلەپ ءتۇسىندىرىپ، ولاردىڭ جازىلۋ جانە ايتىلۋ كەزىندەگى ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالادى.
وقۋ قۇرالىنىڭ ەرەكشەلىگى ءارىپتى تەگىس ۇيرەتىپ بىتكەننەن كەيىن وقۋلىق سوڭىندا ساۋات اشار وقۋشى قاۋىم ءۇشىن تاربيەلىك ماڭىزى ەرەكشە، يدەياسى قۇندى ولەڭدەر، تاقپاقتار، ايتىس، ۇساق اڭگىمەلەر بەرىلگەن. ولاردى بەرۋدەگى ماقسات - وقۋشى ارىپتەردى تولىق مەڭگەردى مە، جوق پا، ەكىنشىدەن، جاتتىعۋ ءۇشىن بەرىلگەن ادەبي نۇسقالار وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكقورلىققا، مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەر دەگەن وي بولدى.
وقۋ قۇرالىنداعى قازاق حالقىنىڭ دانالىعىن كورسەتەتىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاربيەلىك مازمۇندى ءتۇرلى جانرلارىن پايدالانۋعا ۇسىنىلۋى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدەگى اسەرى مەن ىقپالى ەرەكشە، ونى قازىرگى كەزدە الىپپە جازۋدا باسشىلىققا الۋ قاجەت دەپ سانايمىز.
ا. بايتۇرسىنوۆ ءوزىنىڭ “باستاۋىش مەكتەپ” دەگەن ماقالاسىندا قازاق باستاۋىش مەكتەپتەرىندە قانداي پاندەر وقىتىلۋى قاجەت دەگەن ماسەلەگە ارنايى توقتاپ، ول پاندەردى “وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى، ەسەپ، شارۋا - كاسىپ، قولونەرى، جاعرافيا، جاراتىلىستانۋ بولۋ كەرەك” ەكەندىگىن ناقتىلاپ كورسەتەدى. سول ماقالاسىندا باستاۋىش مەكتەپتە وقىتۋ ءتىلى تۋرالى: “... قازاق بالالارىن انا تىلىندە، توتە جولمەن، قولايلى قۇرالدارمەن وقىتۋ كەرەك” دەپ كەسىپ ايتتى. سونداي - اق، ماقالاسىندا ول تۋعان حالقىنىڭ عىلىم - بىلىمگە ۇمتىلۋىن، ءار قازاقتىڭ ەڭ بولماسا باستاۋىش ءبىلىم الۋىن اڭسادى. “ادامعا ءتىل، قۇلاق قانداي كەرەك بولسا، باستاۋىش مەكتەپتە ۇيرەنەتىن ءبىلىم دە سونداي كەرەك”، - دەپ جازدى ول.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇلتتىق مەكتەپتەر اشىلىپ، ونداعى وقىتۋ،
تاربيەلەۋ باعدارلاماسىنا وزگەرىستەر ەنگەنى بارىمىزگە بەلگىلى. سوندىقتان دا حالىقتىق پەداگوگيكانى ساباقتا، ساباقتان تىس تاربيە جۇمىستارىندا قولدانىپ، ونى وقۋشىلاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ - ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز. ول ءۇشىن ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە نەگىزگى مىنا ەكى باعىتتى ۇستانعانىمىز ءجون.
1. ۇلتتىق پەداگوگيكانىڭ نەگىزىندە وقۋشىلارعا ءبىلىم مەن ونەگە بەرۋدىڭ تيىمدىلىگىن كوتەرۋ.
2. حالىقتىق تاربيەنىڭ ىقپالى مەن پايداسىن ۇقتىرىپ، ۇلتتىق سانا - سەزىم تۇرعىسىنان جاستاردى تاربيەلەۋ.
ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ءوزى - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى. ال ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋدىڭ قۇندىلىعى تولىعىمەن الەۋمەتتىك دامۋمەن،
ونىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىمەن انىقتالعان.
ونى پايدالانۋ جۇيەلەرى تومەندەگىدەي بولۋى ءتيىس.
ۇلتتىق مەكتەپتە عانا ۇلتتىق ءبىلىم جۇيەسى جۇزەگە اسىرىلادى. ۇلتتىق ءبىلىم دەپ ءبىلىم مازمۇنىنداعى ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى، ال ۇلتتىق دۇنيەتانىم - ۇلتتىق بولمىس كورىنىسىنىڭ جۇيەسى. وقۋشىلارعا قازاق ەلىندەگى تاريحي قۇندىلىقتاردى، ۇلتتىق ادەت - عۇرىپ پەن سالت - ءداستۇردى وقىتا وتىرىپ، بويلارىنا ءسىڭىرىپ، وي - ءورىسىنىڭ جان - جاقتى بولۋىنا ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك.
سوندىقتان شىعارماشىلىق ىزدەنىس ۇستىندە ءجۇرىپ، «ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ جولدارى» اتتى بايانداما جازۋ ءۇشىن مىناداي جوسپار جاسادىم.
1. ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ باعىتتارىن ۇيرەنۋ.
2. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ۇلتتىق تاربيە بەرۋ تۋرالى ۇسىنعان پەداگوگتاردىڭ وي - پىكىرلەرىن وقۋ، تانىسۋ.
3. ۇلتتىق تاربيەنى ساباقپەن بايلانىستىرۋ.
4. ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءمۇعالىم 45مينۋتتىق ساباعىندا وقۋشىلارعا ۇلتتىق تاربيەنى تاقىرىپقا سايكەس ءتيىمدى پايدالانا الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
بالا قيالى عاجاپ! بالانى قىزىقتىرا بىلسەڭ قىزىعا بىلەدى. بارلىعى دەرلىك ولەڭ شىعارا الماس، اڭگىمە جازۋعا قۇمارتپاس. ءبىراق ءار بالا ءار نارسەگە قىزىعادى، ءار نارسەگە يكەمدى بولادى. سوندىقتان ونىڭ قاي ىسكە بەيىم ەكەنىن تانىپ الىپ تا جەكەلەمە جۇمىستار بەرۋ ارقىلى دامىتۋعا بولادى. مىسالى، بىرەۋ سۋرەت سالعاندى جانى سۇيەدى، وعان وسى سۋرەت سالۋ تۋرالى اڭگىمە، نە ولەڭ جازۋعا تاپسىرما بەرۋگە بولادى. سوسىن وسى سالا بويىنشا جۇمباق، ماقال - ماتەل جيناقتا دەپ تاپسىرما بەرسە تىپتەن جاقسى.
وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ دارەجەسىنە قاراي، بىلىمىنە قاراي ولارعا بەرىلەتىن تاپسىرمالاردى دەڭگەي بويىنشا ءبولىپ تە بەرۋگە بولادى.
ۇلتتىق ادەت - عۇرىپتار تۋرالى مالىمەتتەردى وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە جيناۋعا دا تاپسىرما بەرىپ، ءار ەلەمەنتىن ويىن تۇرىندە ساباقتا قولدانىپ وتىرسا، وقۋشى ءۇشىن دە قىزعىلىقتى بولادى.
ءبىلىم بەرۋ قاشاندا مادەني داستۇرلەردىڭ ايرىقشا بولىگى. سوندىقتان كەز - كەلگەن قىزمەتتى قازىرگى زامان تالابىنا ساي ەتىپ ءبىلىم بەرۋ قاجەت. ول - زامان تالابى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جوبالاۋ جانە ىسكە قوسۋداعى نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - تەحنولوگيالاندىرۋ جانە ستاندارتتاۋ. مۇنى تۇتاس ءبىر ءۇردىس تۇرىندە قاراستىرۋعا، تالداۋعا، جوبالاۋعا بولمايدى. ماسەلەن، مىنا تومەندەگى 5 باعىتتى جەكە - جەكە الۋعا بولادى.
1. ءبىلىم بەرۋ دەگەنىمىز - مادەنيەتتىڭ نەگىزدەرىن جانە تۇعىرىن ونىڭ ۋاقىتشا جاعدايىنا بەيىمدەي قالاۋ جانە ۇرپاقتىڭ ءىس - ارەكەتى.
2. مامانداردى دامۋشى جانە جاڭادان ءوندىرۋ تەحنولوگيالارىن وقىپ ۇيرەنۋ نەگىزىندە دايارلاۋ.
3. وقۋ قىزمەتىنىڭ تەحنولوگياسى.
4. تاربيە - ەلدىڭ مادەني ەرەكشەلىگىن، ونىڭ ايماقتىق وزگەشەلىگىن، شارۋاشىلىق قۇرىلىس، ۇدەمەلى وزگەرىس جانە ەكولوگيالار، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ قىزمەتى.
5. ساۋاتتىلىق - قوعامنىڭ بارلىق تابىندا كاسىبيلىكتى قامتاماسىز ەتۋ قىزمەتى.
وسى قىزمەتتەردى باسقارىپ ۇيىمداستىرۋدى ماقسات ەتىپ، ۇلتتىق ءبىلىم ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋ نەگىزدەرىن قالاۋعا ءتيىسپىز. ءبىر قۋانىشتىسى سول، ۇلتىمىزدىڭ ءبىلىم الۋى جولىندا جان - جاقتى جاعدايلار قاراستىرىلىپ جاتىر. وعان دالەل مەكتەپتەردى زامان تالابىنا ساي تەحنيكالىق قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتۋ جاعدايى، سىنىپتاردى كومپيۋتەرلەندىرۋ، ينتەرنەت جۇيەسىنە ەنۋ، ت. ب. ۇكىمەت تاراپىنان قاراستىرىلعان. ولاي دەۋگە جانە ءبىر نەگىز: ءبىلىم جۇيەسى جانە وقۋلىقتار قورى قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزى حالىقتىق پەداگوگيكامەن بايلانىستىرىلا قۇرىلعان. تاربيە سالاسىندا
«اتامەكەن»،«اتاكاسىپ»ت. ب.
بولىمدەرى نەگىزىندە مەكتەپ وقۋ - تاربيە جۇمىستارى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، مەكتەپتىڭ وقۋ - تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋ كەرەك جانە وندا ويداعىداي ءبىلىم الۋ ءۇشىن دۇرىس جاعدايلار جاسالۋى شارت. قازاقتىڭ وزىندىك ۇلتتىق بولمىسىنا ءتان باعدارلامالار جاساۋ قاجەتتىلىگى الدەقاشان تۋعان.
مەكتەپتە وقىتۋ ءۇردىسىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارى - بالانىڭ ءبىلىم يگەرۋ كەزىندە ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ، سول ارقىلى تانىم ارەكەتىن بەلسەندىرىپ،
شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى دامىتۋ بولىپ تابىلادى. شىعارماشىلىق قابىلەتتى تاربيەلەۋدىڭ العى شارتتارىنا مىنا نارسەلەردى جاتقىزۋعا بولادى.
1. شىعارماشىلىق قابىلەت دەڭگەيىن انىقتاۋ.
2. قىزىعۋشىلىق جانە شىعارماشىلىق پەن تانىم بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ.
3. شىعارماشىلىق قابىلەتتى تاربيەلەۋ بارىسىندا كەزدەسەتىن قيىندىقتار مەن قاراما - قايشىلىقتاردى ەسەپكە الىپ زەرتتەۋ.
4. وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن تاربيەلەۋدى كەزەڭ بويىنشا ساتىلاپ دامىتۋ.
5. ءمۇعالىم الدىنا قويعان ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جاسالاتىن جۇمىستار - دىڭ ناتيجەلىلىگى.
وسى ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تاپسا، جان - جاقتى دامىعان، ۇلتجاندى، شىعارماشىل جەكە تۇلعانى تاربيەلەۋ ءىسى ءوز ماقساتىنا جەتەدى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جاڭا، ءوزى بىلمەيتىن ىسكە دەگەن قىزىعۋشىلىعى باسىم بولادى. ونداي ىستەر بالانىڭ اقىل - ويىن، ىشكى كۇشتەرىن جۇمىلدىرادى جانە ەرەكشە قۋات بەرەدى.
ەرتەرەكتە بالالار ۇلتتىق ويىندار ويناعاندى ۇناتاتىن. مىس: اسىق ويناۋ، جامبى اتۋ، التىباقان ت. ب. قازىرگى بالالاردىڭ ۇلتتىق ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى تومەن. ولار قازىرگى كومپيۋتەرلەندىرىلگەن زاماننىڭ تالابى بولار اتىسۋ، جارىسۋ، ماشينا جۇرگىزۋ، دالدىككە اتۋ، سەكىلدى ويىنداردى ويناعاندى ۇناتادى.
ۇلتجاندى، شىعارماشىل وقۋشى تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى تالاپتارى:
1. شىعارماشىلىق قابىلەتتى دامىتۋ:
ا) قيال شىعارماشىلىقتى دامىتۋ؛
ءا) شىعارماشىلىقپەن ويلاۋدى دامىتۋ؛
ب) شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتى دامىتۋ؛
2. وقۋشىلارعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن اتقارىلاتىن جۇمىس بارىسىنداعى اتا - انالارعا بەرىلەتىن كەڭەس تۇرلەرى:
ا) بالالار شىعارماشىلىعىندا نەعۇرلىم ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋدى
قامتامسىز ەتۋ؛
ءا) اسىعىس قورىتىندى جاساماۋ، تياناقتىلىق پەن باقىلاۋدى انىقتاۋ؛
ب) بالالار باستاماسىنا تەجەۋ قويماۋ، قاجەتتى كومەك كورسەتۋ؛
ب) بالالاردىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتە بىلۋگە ارەكەت ەتۋ
3. شىعارماشىلىق ويىندار:
بۇل ويىن تۇرلەرىن جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە وقۋشى ءوزىن - ءوزى تانىتۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن شىڭداي تۇسەدى.
وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتادى. جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردى تۇيىندەيتىن بولسام، قىزىعۋشىلىق پەن بەلسەندىلىك ۇنەمى ارتىپ وتىرۋ ارقىلى قابىلەتتىڭ كوپتەگەن قىرلارىن قالىپتاستىرۋعا بولاتىندىعى ايقىن كورىنەدى. مىسالى اشىق ساباقتارىمدا ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىن كورسەتۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرامىن. ناۋرىز ايىندا وتكىزىلگەن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ءاز ناۋرىز» اتتى مەكتەپىشىلىك اشىق تاربيە ساعاتتارى سايىسىندا ءى ورىندى يەلەنۋىمىز سول ۇلتتىق تاربيە بەرۋدەگى ەڭبەگىمنىڭ بەلەستەرى دەپ بىلەمىن. وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن سىنىپتان تىس تاربيەلىك شارالار ارقىلى دا قالىپتاستىرۋدامىن.
ءار ۇستاز وقۋ - تاربيە جۇمىسىنا شىعارماشىلىقپەن قاراپ، جاڭا زامان تالابىنا ساي، وزىق ۇلتتىق ءداستۇر رۋحىندا تاربيەلەپ، ساباقتى تۇرلەندىرۋ
ماقساتىندا وقىتۋدىڭ ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەرىن پايدالانسا، يگى ناتيجەگە جەتەرىمىز ءسوزسىز.
You Might Also Like
-
قاراعاندى وبلىسى، ساران قالاسى "№4 وجببم" كممااد ءپانىنىڭ وقىتۋشى-ۇيىمداستىرۋشىسى: جۋماسات ۇلى م.
