InfoHub Logo

دەنە تاربيەسى ءپانى مۇعالىمدەرىنە ارنالعان ادىستەمەلىك ۇسىنىستار

1. باستاۋىش، ورتا، جوعارعى سىنىپتاردا جانە ءار ءتۇرلى تيپتەگى مەكتەپتەردە دەنە تاربيەسى ساباعىن جۇرگىزۋ ادىستەمەسى

1. 1. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ دەنە تاربيەسى
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قاتارىنا I - IV سىنىپتا وقيتىن 7 - 11 جاستاعى وقۋشىلار جاتادى.
باستاۋىش سىنىپ جاسىنداعى وقۋشىلاردىڭ دەنە تاربيەسى مىندەتتەرى تومەندەگىدەي:
- دەنساۋلىقتى نىعايتۋ، شىنىقتىرۋ، جان - جاقتى دەنە دامۋىنا كومەكتەسۋ، جالپاق تاباندىلىقتىڭ الدىن الۋ، بالا اعزاسىنىڭ جاعىمسىز سىرتقى ورتا اسەرىنە قارسىلىق كۇشىن قالىپتاستىرۋ؛
تازا اۋادا دەنە تاربيەسى جاتتىعۋلارىمەن اينالىسۋ، ويناۋ، سەكىرۋ، لاقتىرۋ، شاڭعى تەبۋ، جۇگىرۋ بالانىڭ بۇلشىق ەتتەرىن دامىتادى، جۇرەك - قان تامىرى جۇيەسىن، تىنىس الۋ جۇيەسىن، سۇيەك - تىرەك اپپاراتىن ت. ب. اعزا جۇيەلەرىن نىعايتادى، شىنىقتىرادى. بالانىڭ ءمۇسىن، تۇلعا تۇزۋلىگى قالىپتاسادى. سوندىقتان مەكتەپتىڭ مىندەتى – بالالاردى دەنە تاربيەسىمەن جۇيەلى، بەلسەندى شۇعىلداندىرۋ؛
- دەنە تاربيەسى جاتتىعۋلارى، گيگيەنالىق داعدىلار، كۇن ءتارتىبى تۋرالى ارنايى ءبىلىم بەرۋ. ول بىلىمدەر: دەنە تاربيەسى جاتتىعۋلارىنىڭ اعزاعا پايدالى اسەرى، گيگيەنالىق ەرەجەلەر. تاماقتانۋ، دەمالۋ، جۇمىس تارتىپتەرى؛
- وقۋشىلاردىڭ ومىرگە كەرەك قوزعالىس ەپتىلىگى مەن داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، ولاردى جاڭا قوزعالىستارعا، قيمىل - ارەكەتتەرگە ۇيرەتۋ. باعدارلامادا بەرىلگەن بارلىق نەگىزگى سپورت تۇرلەرىنىڭ جاتتىعۋلارىن دۇرىس ورىنداي ءبىلۋ؛
- دەنە قاسيەتتەرىن دامىتۋ. گيگيەنالىق داعدىلار، كۇن ءتارتىبى تۋرالى ارنايى ءبىلىم بەرۋ. ول بىلىمدەر: دەنە تاربيەسى جاتتىعۋلارىنىڭ اعزاعا پايدالى اسەرى، گيگيەنالىق ەرەجەلەر. تاماقتانۋ، دەمالۋ، جۇمىس تارتىپتەرى؛
- باستاۋىش سىنىپتاردا قيمىل ۇيلەسىمدىلىگى، ەپتىلىك، يكەمدىلىك قاسيەتتەرىن دامىتۋ؛
- جىگەرلىككە، باتىلدىققا، قاجىرلىلىققا، تارتىپتىلىككە، ەڭبەك سۇيگىشتىككە، كوپشىلدىككە، مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ. دەنە تاربيەسى جاتتىعۋلارى، ءار ءتۇرلى قوزعالمالى ويىندار وسى قاسيەتتەردى دامىتادى؛
- قوزعالىس كەزدەرىندە جانە قوزعالمايتىن ستاتيكالىق جاتتىعۋلار كەزىندە ءمۇسىن تۇزۋلىگىن، تۇلعانى قالىپتاستىرۋ. ول ءۇشىن وتىرعاندا، تۇرعاندا، جۇرگەندە، جاتتىعۋلار جاساعاندا تۇلعانى تۇزەتەتىن ارنايى جاتتىعۋلار بەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك؛
- وقۋشىلاردى باستاۋىش سىنىپتاردان باستاپ پرەزيدەنتتىك سىناما سىناقتارى جاتتىعۋلارىن مەڭگەرۋگە، ورىنداۋعا دايىنداي باستاعانىمىز ءجون؛
- وقۋشىلاردىڭ دەنە تاربيەسى مەن سپورتقا دەگەن ىنتاسىن، قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، ولاردى سپورتپەن تۇراقتى، جۇيەلى شۇعىلدانۋعا داعدىلاندىرۋ كەرەك.
مەكتەپتىڭ مىندەتى – وقۋشىلاردى دەنە تاربيەسى جاتتىعۋلارىمەن مەكتەپتە عانا ەمەس، ۇيدە دە تۇراقتى اينالىسۋعا ادەتتەندىرۋ. ول ادەت وقۋشىلاردىڭ كۇن تارتىبىندە ابدەن قالىپتاسۋى قاجەت. وسى كەزدەن باستاپ دەنە تاربيەسى جاتتىعۋلارىن ورىنداۋ ولاردىڭ ءومىر بويعى ادەتتەرىنە اينالۋى كەرەك. ول ءۇشىن دەنە تاربيەسى ساباقتارى قىزىقتى، اسەرلى كوڭىلدى ءوتۋى ءتيىس؛
- وقۋشىلاردى ۇيىمداستىرۋ، باسقارا ءبىلۋ داعدىلارىنا داعدىلاندىرۋ. وقۋشىلاردىڭ ىشىنەن دەنە تاربيەسى بەلسەندىلەرىن دايىنداۋ.

1. 2. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى دەنە دامۋىنىڭ مورفوفۋنكسيونالدىق جانە پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى

باستاۋىش سىنىپ جاسى كەزدەرىندە بالالاردىڭ بويلارى، دەنە مۇشەلەرى، اسىرەسە، اياقتارى تەز وسەدى. بالا جىلىنا ەكى كيلوگرامم سالماق قوسادى.
وسى جاستا سۇيەك تەز قاتايا باستايدى. ءبىراق سۇيەك تكاندارىنا ءالى دە ورگانيكالىق زاتتار كوپ تە، مينەرالدى تۇزدار از. سوندىقتان دا سۇيەك يكەمدى، سوزىلمالى، ءالى تولىق قاتايماي، شەمىرشەكتى تۇردە بولادى. وسى ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا قوزعالمايتىن ستاتيكالىق جاتتىعۋلار جۇكتەمەسىن از بەرەمىز. ۇلكەن بيىكتىكتەن سەكىرۋ، قاتتى جەرگە سەكىرۋ جاتتىعۋلارىن بەرمەۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك.
ومىرتقانىڭ بايلانىستارى مەن بۇلشىق ەتتەرى ءالسىز، ومىرتقا اراسىنداعى شەمىرشەك قالىڭ بولىپ كەلەدى. 7 جاستا بارلىق ومىرتقا ايقىن ءبىلىنىپ تۇرادى. قىزداردا 7 - 11، ەر بالالاردا 7 - 13 جاس اراسىندا ومىرتقانىڭ دەنەسى مەن ەپيفيزدەرىنىڭ اراسىندا جۇقا بولسا دا شەمىرشەكتى قابات ساقتالادى. ومىرتقارالىق شەمىرشەكتەر قالىڭ بولعاندىقتان ومىرتقالار ءالى دە وسەدى، ولار 14 - 15 جاستا بەكىپ، قاتايادى. ومىرتقا وتە يكەمدى، ءبىراق وقىس جاعدايلاردا قيسايىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا وسى جاس كەزدەرىندە ءار ءتۇرلى ومىرتقا قيسايۋلارى: سكاليوز، لوردوز، كيفوز بايقالادى. ومىرتقا ەپيفيزدەرىنىڭ سۇيەكتەنۋى 18 - 20 جاستا اياقتالادى.
بالالاردىڭ بۇلشىق ەت تكاندارىندا سۋ كوپ تە، بەلوكتىق زاتتار از بولىپ كەلەدى. 7 - 8 جاستاعى بالالاردىڭ بۇلشىق ەت تكاندارى ولاردىڭ جالپى سالماعىنىڭ 27%- ىن الادى. سالىستىرمالى تۇردە قاراساق 18 جاستاعىلاردا 40% بولادى. بۇلشىق ەتتەر ءالسىز بولادى، اسىرەسە، ارقا جانە ءىش بۇلشىق ەتتەرى ۇساق بۇلشىق ەتتەرگە قاراعاندا جاقسى دامىعان. بۇل كەزدە بالا بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جۇمىس قابىلەتتىلىگى تومەن بولادى. وسى بۇلشىق ەت جۇيەسى ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ۇزاققا سوزىلاتىن ستاتيكالىق - قوزعالىسسىز جاتتىعۋلار، ءبىرجاقتى جۇكتەمەلەر، قايتا - قايتا ءبىر ءتۇرلى قوزعالىستار بەرۋگە بولادى. جۇكتەمەلەردى ءار بۇلشىق ەتتەر توبىنا اۋىستىرىپ بەرىپ، دەنەنى ۇيلەسىمدى دامىتۋ قاجەت. جاتتىعۋلاردى ۇلكەن امپليتۋدامەن كىشى بۇلشىق ەت توبىنا كوبىرەك بەرۋ كەرەك.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جۇرەكتەرى ۇلكەن، قان تامىرلارىنىڭ ءىشى كەڭ، قابىرعالارى سوزىلمالى بولىپ كەلەدى. جۇرەك سوعۋ جيىلىگى ءجيى، مينۋتىنا 50 - 90 رەت سوعۋ توڭىرەگىندە بولادى. جۇرەكتىڭ بۇلشىق ەتتەرى ءالسىز، سوزىلمالى. جۇرەكتىڭ جيىرىلۋى كەزىندە شامامەن 25 - 33 مل قان جۇرەكتىڭ سول جاق قارىنشاسىنان قولقا تامىرىنا ايدالادى. مۇنى قاننىڭ سيستوليكالىق كولەمى دەيدى. جۇرەك - قان تامىر جۇيەسىنىڭ وسى ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ۇزاق قاتايۋ، زورلانىپ ۇزاق كوتەرۋ، ۇزاق تارتۋ، اۋىر نارسە كوتەرۋ، قارسىلىقتى جەڭۋ جاتتىعۋلارىن از بەرۋگە تىرىسۋ قاجەت. ولار ورىنداي المايتىن، بۇلشىق ەتتەرىن قاتايتاتىن كوپ كۇش كەرەك ەتەتىن، جۇرەك سوعۋ جيىلىگى كوپ جيىلەپ كەتەتىن جاتتىعۋلاردى بايقاپ بەرۋ قاجەت. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ جاستارىنا بايلانىستى جۇرەك سوعۋ جيىلىكتەرى مەن قاننىڭ سيستوليتكالىق كولەمى تۋرالى مالىمەتتى 1 - كەستەدەن قاراڭىز (ق. دۇيسەمبين، ز. الياكپاروۆا، 2003).
1 - كەستە - بالا جۇرەگىنىڭ سوعۋ جيىلىگى مەن قاننىڭ سيستوليكالىق كولەمى
دەنە تاربيەسى ءپانى مۇعالىمدەرىنە ارنالعان ادىستەمەلىك ۇسىنىستار. جۇكتەۋ