InfoHub Logo

ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە قولدانىلاتىن قۇقىقتىق جانە قۇقىق قورعاۋ ستراتەگيالارىن تالقىلاڭىز. ولاردىڭ تيىمدىلىگىن باعالاڭىز.

كىرىسپە

ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە قۇقىقتىق جانە قۇقىق قورعاۋ ستراتەگيالارى قولدانىلادى. وسى ورايدا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ءقاۋپى جانە ونىمەن قارسى كۇرەستە قولدانىلاتىن قۇقىق قورعاۋ ستراتەگيالارىن ۇسىنامىن. سونىمەن قاتار وسى اتالعان ماسەلەنى شەشۋ جولىندا ولاردىڭ تيىمدىلىگىن باعالاۋ ادىستەرى قاراستىرىلادى.

ەكسترەميزم مەن تەرروريزم - ادامزات قاۋىپسىزدىگىنە تونەتىن باستى ءقاۋىپ. سەبەبى، ەكسترەميزم مەن تەرروزيمنىڭ قوعامدا كەڭ ەتەك الۋى ادام ءومىرىنىڭ جويىلۋىنا، ينفراقۇرىلىمنىڭ، رۋحاني، مادەني قۇندىلىقتاردىڭ جويىلۋىنا اكەلەدى. بۇل جاعدايدا كوبىنەسە جازىقسىز، قاراپايىم كەزدەيسوق ادامدار قۇربان بولىپ جاتادى. وسىنداي تەررورلىق ارەكەت ادامداردىڭ پسيحيكاسىنا زيان كەلتىرىپ، ولاردى قورقىتادى. سونىمەن قاتار، تەرروريزم ەكونوميكاعا ونەركاسىپتىك-ساۋدا بايلانىستارىنا ءقاۋىپ توندىرەدى، ەلدەگى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرادى. [1] . قازىرگى تاڭدا ءدىندى وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتتارىندا قولداناتىن بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ سونىڭ ىشىندە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ىس-ارەكەتى مەملەكەتتەر مەن قوعامداعى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە ەرەكشە ءقاۋىپ توندىرۋدە. ءدىن مەن ونىڭ قۇندىلىقتارىن بەتپەردە ەتكەن جالعان ۋاعىزشىلار جاھاندىق دەڭگەيدە الاۋىزدىق پەن وشپەندىلىك تۋعىزىپ، توزىمسىزدىك پەن زورلىق ورناتا باستادى. ءدىني ەكسترەميزم- دىندەگى شەكتەن شىققان كوزقاراستار مەن دىنگە بەرىلگەندىك. بۇل ەكسترەميزمنىڭ زورلىقپەن، اگرەسسيا جانە شەكتەن شىققان قاتالدىقپەن سيپاتتالاتىن تۇرلەرى كوپ. ەكسترەميزمنىڭ كەڭ ماعىناسىنداعى ۇعىمى - مەملەكەتتەگى ىشكى جانە سىرتقى ماسەلەلەردى كۇشتەپ وزگەرتۋ نەمەسە بيلىكتى قولىنا ۇستاپ، باسىپ الۋ، ەلدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋعا باعىتتالعان ءدىني موتيۆاسيالانعان ارەكەت جانە وسى ماقساتتا ءدىني الاۋىزدىق پەن وشپەندىلىكتى قوزدىرۋ. لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا « ۇرەي، قورقىنىش» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «تەرروريزم»- ەكسترەميزمنىڭ اسقىنعان كورىنىسى. تەرروريزم زورلىقتىڭ اسا قاتىگەز، جاۋىز، ۇرەيلى تۇرلەرى مەن ادىستەرىن پايدالانىپ، ساياساتقا قول جەتكىزۋدى كوزدەيدى. تەرروريستىك اكتىلەردىڭ سالدارىنان ادامدار جاپپاي قىرىلىپ، حالىقتىڭ كوپشىلىگى پسيحولوگيالىق قىسىم كورەدى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتار السىرەپ، كەيدە قالپىنا كەلمەيتىن ناتيجەگە تاپ بولادى. مەملەكەتتەر اراسىندا ءوزارا الاۋىزدىق تۋىنداپ، سونىڭ سالدارىنان قاقتىعىس تۋىنداپ، الەۋمەتتىك جانە ۇلتتىق توپتار اراسىندا سەنىمسىزدىك پەن وشپەندىلىك اكەلەدى. ءتۇرلى قىلمىستىق توپتار بيلىككە ىقپال ەتىپ، ولاردى كۇيرەتۋ نەمەسە وزدەرى باسقارۋ ءۇشىن وسىنداي تەررورلىق اكتىلەردى جۇزەگە اسىرادى. تەرروريزم - قازىرگى جاھاندانۋ زامانىنداعى ەڭ وزەكتى قاتەرلەردىڭ ءبىرى، اۋقىمدىلىعى مەن تەز جايىلۋى، ادامدارعا ءقاۋپى مەن شەكتەن تىس قاتالدىعى تۇرعىسىنان ول الەمدىك قاۋىمداستىق الدىنداعى ەڭ تۇيتكىلدى ماسەلەگە اينالدى. ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الەۋمەتتىك زيانى مەن ءقاۋپى تومەندەگىدەي:

- قوعام مەن مەملەكەتكە اسا اۋىر پسيحولوگيالىق جانە ماتەريالدىق شىعىن اكەلۋى، ادامداردىڭ جازىقسىز ءومىرىن قيۋى؛

- ادامدار اراسىندا وشپەندىلىكتى نەمەسە الاۋىزدىقتى تۋدىرۋ، مەملەكەتتىڭ زاڭ قۇرىلىمىن وزگەرتۋدى جانە اۋماقتىق تۇتاستىقتى بۇزۋدى ماقسات ەتەتىن ءبىرقاتار زاڭسىز ارەكەت جاسايتىن قارۋلى قۇرىلىمداردىڭ قىزمەت ەتۋى.

ءدىني ەكسترەميزمنىڭ قىلمىستىق كورىنىستەرىنىڭ سالدارى اقىرىنداپ تارالىپ، بىردەن بايقالماۋى دا نەمەسە كوپ ۋاقىتتى الاتىن زارداپتار اكەلۋى دە مۇمكىن. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ ءتۇپ- تامىرى الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق نەگىزدە جاتىر. ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم قاۋپىمەن كۇرەسۋ جولىندا قۇقىقتىق جانە قۇقىق قورعاۋ ستراتەگيالارىن دۇرىس جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. [2].

ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزممەن كۇرەسۋ ءار ەلدە ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن ءبىرقاتار قۇقىقتىق جانە قۇقىق قورعاۋ ستراتەگيالارىن قامتيدى. مىنە، كەيبىر كەڭ تارالعان ادىستەر: زاڭنامالىق شارالار، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە تىيىم سالاتىن زاڭداردى ەنگىزۋ جانە ونى بۇزۋشىلاردى جازالاۋ. بۇل زاڭدار ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ انىقتامالارىن قامتۋى، سونداي-اق ولاردى جاساعانى ءۇشىن جازالاردى سيپاتتاۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءدىني ەكسترەميزممەن بايلانىستى ىقتيمال قاۋىپتەرمەن توپتاردى انىقتاۋ ءۇشىن مونيتورينگ جانە بارلاۋ ءىس- شارالارىن جۇرگىزە الادى. كوپتەگەن ەلدەر تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە اقپارات الماسۋ جانە ارەكەتتەردى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن بۇۇ جانە ينتەرپول سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ىنتىماقتاسادى. ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ:

- جاستار مەن جالپى قوعام اراسىندا ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان الدىن الۋ باعدارلامالارى مەن قارسى بارلاۋ شارالارىن ازىرلەۋ.

- ءدىني كوشباسشىلارمەن ىنتىماقتاستىق. راديكالدانۋدىڭ الدىن الۋ جانە ەكسترەميستىك يدەيالاردى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن ءدىني كوشباسشىلارمەن جانە قوعامداستىق جەتەكشىلەرىمەن بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋ قاجەت.

- سوت پروسەستەرى. زاڭدىلىقتى ساقتاي وتىرىپ، ءدىني ەكسترەميزم جانە تەرروريزم بويىنشا ايىپتالعان ادامدارعا قاتىستى سوت پروسەستەرىن جۇرگىزۋ.

ەكسترەميزمگە قارسى ءىس -قيمىل بىرنەشە نەگىزگى باعىتتار بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى. ناقتى قامتيتىن بولساق:  

- ەكسترەميزمنەن ساقتاندىرۋعا، سونىڭ ىشىندە ونى جۇزەگە اسىرۋعا ىقپال ەتەتىن سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى انىقتاۋعا جانە كەيىننەن جويۋعا باعىتتالعان الدىن الۋ شارالارىن قابىلداۋ؛

- ەكسترەميزمدى انىقتاۋ جانە ونىڭ جولىن كەسۋ؛

- ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل سالاسىنداعى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق؛ [3]

مەملەكەت تەرروريزممەن ءتيىمدى كۇرەسۋ ءۇشىن، ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وسى زاڭ كۇشتەرىن پايدالانادى. ارينە، جوعارىدا ايتىلعان قۇقىقتىق شارالار تەرروريزمنىڭ تامىرىن جويا المايدى، ءبىراق ونىمەن كۇرەسۋدە كومەكشى قۇرال بولىپ كەلەدى. تەرروريزممەن ءتيىمدى كۇرەسۋ مەملەكەتتىڭ بۇل سالاداعى قۇقىقتىق بازاسىنا بايلانىستى. 2001 جىلى 11 قىركۇيەكتە ورىن العان ءتورت ءوزارا كەلىسىلگەن جانكەشتى لاڭكەستىك وقيعادان كەيىن دۇنيەجۇزىندە تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە زاڭ شىعارۋ جاندانا ءتۇستى. تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە قۇقىقتىق ءادىستىڭ فۋنكسياسى قىلمىسكەردى جازالاۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن ازاماتتاردىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا قىزمەت ەتىپ، ءارقايىسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيىن انىقتاۋ. سونىمەن بىرگە، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستىڭ ءتيىمدى ستراتەگيالارى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مەن ازاماتتىق بوستاندىقتار مەن قۇقىقتاردى قورعاۋ اراسىنداعى تەپە- تەڭدىكتى ساقتاۋى ءتيىس. [4]. 

- قورىتىندىلاي كەلە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ءقاۋپى بۇكىل بۇقارا حالىققا وزبىرلىق جاساپ، پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ءتۇسىرىپ، ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ جويىلۋىنا، مەملەكەتتەر اراسىندا الاۋىزدىق پەن وشپەندىلىك تۋدىرىپ، اسا ءقاۋىپتى زيان كەلتىرەدى. ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە ءار ەلدە ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن  ءبىرقاتار قۇقىقتىق جانە قۇقىق قورعاۋ ستراتەگيالارى قولدانىلادى. سونىڭ ءبىرى ەكسترەميزمنەن ساقتاندىرۋعا، سونىڭ ىشىندە ونى جۇزەگە اسىرۋعا ىقپال ەتەتىن سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى انىقتاۋعا جانە كەيىننەن جويۋعا باعىتتالعان الدىن الۋ شارالارىن قابىلداۋ، ەكسترەميزمدى انىقتاۋ جانە ونىڭ جولىن كەسۋ. قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا تىنىش ەلىمىزدىڭ مازاسىن قاشىرۋعا ارەكەتتەنگەن قاتىگەز، شەكتەن تىس قاتال تەرروريستەرمەن كۇرەسىپ، ولاردىڭ جاۋىز ءىس- قيمىلدارىن جويىپ، ءتيىمدى ستراتەگيالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىز قاجەت.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. يسلام. ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. الماتى: “ ارۋنا Ltd”. ج ش س، 2010 ISBN 9965- 26-322-1.

2. https://www.gov.kz/memleket/entities/kostanai-lisakovsk-kalasy-akimat/press/news/details/534136؟lang=kk

3. https://www.gov.kz/memleket/entities/enbek؟lang=kk

 

4. Bin Laden claims responsibility for 9/11، CBC News ( 29 قازان  2004).تەكسەرىلدى 14 ناۋرىزدىڭ 2010.

---