InfoHub Logo

بەلگىلى مۋتاگەندەردىڭ مۋتاگەندىك جانە لەتالدىق قاسيەتتەرى دنق مولەكۋلاسىنداعى قۇرىلىمداردىڭ بۇزىلىسىمەن سيپاتتالادى. مىسالى، ادام گەنومىندا ءارۋاقىتتا كەزدەيسوق وزگەرىستەر (بۇزىلىستار) بولىپ وتىرادى، ءبىراق-تا ولاردىڭ تەك كەيبىرەۋلەرى عانا ساقتالادى (وتە سيرەك جاعدايدا). ياعني، ازوتتىق نەگىزدەردىڭ شامامەن 1000 الماسۋىنىڭ تەك بىرەۋى عانا مۋتاسياعا اكەلەدى. مۇنىڭ سەبەبى، مۇنداي بۇزىلىستاردىڭ بارلىعى ورگانيزمدە قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ وتىرادى. دنق مولەكۋلاسىنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋ پروسەسى قالىپقا كەلۋ نەمەسە دنق-نىڭ رەپاراسياسى دەپ اتالادى.

دنق مولەكۋلاسىنىڭ قالپىنا كەلۋ سيپاتى جانە مەحانيزمى ۋك-ساۋلەسىمەن يندۋكسيالانعان بۇزىلىستاردىڭ مىسالىندا تولىق زەرتتەلگەن. ۋك-ساۋلەلەرىنە سەزىمتال كلەتكالاردىڭ دنق-دا ءپيريميديندى نەگىزدەردىڭ ءپيريميديندى ديمەرلەرگە، ونىڭ ىشىندە ءتيميندى ديمەرگە وزگەرۋمەن سيپاتتالاتىن فوتوحيميالىق بۇزىلىستار تۋىندايدى. ءتيميندى ديمەردىڭ ءتۇزىلۋى ءبىر تىزبەك بويىنداعى كورشى ءتيميندى نەگىزدىڭ كومىرتەگىنە ەكىنشى ءتيميننىڭ كومىرتەگى بايلانىسۋىمەن سيپاتتالادى. سەۋلەلەنۋگە ۇشىراعان دنق مولەكۋلاسىندا تيميندىك ديمەردان باسقا ءسيتوزين-تيميندى جانە ءسيتوزين-سيتوزيندى ديمەرلەر دە تۇزىلەدى. ءبىراق-تا ولار كوپشىلىك جاعدايدا سيرەك كەزدەسەدى. گەندەگى نەگىزدەردىڭ سوڭعى جاعىنىڭ ديمەرلەنۋى دنق مولەكۋلاسىنىڭ ترانسكريپسياسى جانە رەپليكاسياسىنىڭ باسىلۋىنا اكەلەدى. ول سونىمەن قاتار مۋتاسياعا دا اكەلەدى، نەتيجەسىندە كلەتكا ولىمگە نەمەسە ماليگنيزاسيا پروسەسىنە ۇشىرايدى.

كوپتەگەن ورگانيزمدەردە، ونىڭ ىشىندە ادامدا دا، دنق مولەكۋلاسى بۇزىلىسىنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىنىڭ ءبىر مەحانيزمى كلەتكالاردى الدىن الا ۋك-ساۋلەسىمەن وڭدەلگەن كورىنەتىن جارىقتا ەكسپوزيسيالاۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل كلەتكانىڭ ولىمگە ۇشىراۋىن بىرنەشە ەسەگە تومەندەتەدى. بۇل دنق تىزبەگىندە تۇزىلگەن پيريميديندىك ديمەرلەردىڭ جارىقتىڭ جانە ارنايى جارىققا تاۋەلدى فەرمەنتتەردىڭ اسەرىنەن اجىراۋىمەن سيپاتتالادى (فوتورەاكتيۆاسيا). ساۋلەلەنۋگە ۇشىراعان دنق مولەكۋلاسىنان ءپيريميديندى ديمەرلەردى جويۋدىڭ ەكىنشى مەحانيزمى قاراڭعى رەپاراسيا نەمەسە «كەسۋ-قالپىنا كەلتىرۋ» دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل دا فوتورەاكتيۆاسيا سياقتى فەرمەنتتەر ارقىلى ىسكە اسىرىلادى، ءبىراق-تا بۇل كۇردەلى پروسەس جانە قاراڭعىدا جۇرەدى. مۇندا ءتيميندى ديمەرلەر دنق-نىڭ قالىپتى بولىگى مەن بۇزىلىسقا ۇشىراعان بولىگىندەگى نۋكلەوتيدتەر اراسىنداعى فوسفوديەفيرلىك بايلانىستاردىڭ گيدروليزىن تۋدىراتىن دنق-نىڭ رەپاراسياسىنا قاتىساتىن نۋكلەازا فەرمەنتتەرى كومەگىمەن «كەسەدى»، ناتيجەسىندە ول جەردە بوس كەڭىستىك تۇزىلەدى. سونان سوڭ دنق-پوليمەرازا فەرمەنتى ارقىلى كومپلەمەنتارلى پرينسيپكە ساي بوس كەڭىستىكتەر قايتا قالپىنا كەلتىرىلەدى. دنق مولەكۋلالارى ساۋلەلەنۋگە ۇشىراعان كلەتكالاردا پيريميديندىك ديمەرلەردىڭ جويىلۋى جانە تۇزىلگەن بوس كەڭىستىكتىڭ «كەسىلۋى» جانە «جالعانۋى» جانە قانت فوسفاتتىق بايلانىستاردىڭ قالپىنا كەلۋى دنق-ليگازا فەرمەنتى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. سونىمەن بۇل مەحانيزمنىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا نەگىزىنەن ءۇش رەپاراسيالىق فەرمەنتتەر قاتىسادى.

دنق مولەكۋلاسى بۇزىلىسىنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىنىڭ ءۇشىنشى مەحانيزمىن رەپليكاسيادان كەيىن نەمەسە رەكومبيناسيالىق قالپىنا كەلۋ دەپ اتالادى. ۋك-ساۋلەسىمەن ساۋلەلەنگەن كلەتكالارداعى دنق سينتەزى ديمەرگە دەيىن قالىپتى جۇرەدى، ءارى قاراي فەرمەنتتىڭ جىلجۋى بىرنەشە سەكۋندقا جاي جۇرەدى، سونان سوڭ ديمەردىڭ كەلەسى بەتىنە اۋىسىپ قايتا قالىپتى جۇرەدى. مۇندا دنق-پوليمەرازا فەرمەنتى ديمەردىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ وتكەندىكتەن جاڭادان ءتۇزىلىپ جاتقان دنق تىزبەگىندە بوس كەڭىستىك تۇزىلەدى. ناتيجەسىندە جاڭادان تۇزىلگەن دنق تىزبەگىندە بوس كەڭىستىكتەر، ال ەسكى تىزبەكتە ءپيريميديندى ديمەرلەر پايدا بولادى. ياعني ءبىر دۋپلەكستە ديمەر تۇزىلگەن ايماق جاڭا تۇزىلگەن تىزبەكتە تولىق ساقتالادى. بۇل پروسەس جاڭادان تۇزىلگەن دنق تىزبەگىندەگى بوس كەڭىستىكتىڭ كەلەسى ءبىر باسقا بوس كەڭىستىكپەن بايلانىسۋ ارقىلى دنق مولەكۋلاسىنىڭ رەپليكاسياسىنان كەيىنگى رەكومبيناسياسىمەن اياقتالادى. بۇل بايلانىس قايتا قالپىنا كەلۋ سينتەزىنە مۇمكىندىك بەرەدى، ياعني ءار تۇزىلگەن بوس كەڭىستىكتە قالپىنا كەلۋ پروسەسى جۇرەدى. ءار كەڭىستىكتە جۇرەتىن رەكومبيناسيالىق قۇبىلىس باستاپقى ءارى قاراي رەپليكاسياعا قابىلەتتى دنق مولەكۋلاسىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە ىقپالىن تيگىزەدى. دنق مولەكۋلاسىنىڭ رەكومبيناسيالىق قالپىنا كەلۋى بىرنەشە رەكومبينازا بەلوكتارى كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى.

كلەتكالاردىڭ ەۆوليۋسياسى ناتيجەسىندە ولاردا دنق مولە-كۋلاسى بۇزىلعان جاعدايدا سينتەزدەلەتىن فەرمەنتتەردىڭ وسى رەپاراسياعا قاتىساتىن قاسيەتى قالىپتاستى. مىسالى، ە. سوlءى باكتەرياسىندا SOS-رەپاراسيا دەپ اتالاتىن رەپاراسيا اشىلدى. ياعني دنق مولەكۋلاسىنىڭ رەپليكاسياسى كەزىندە پايدا بولعان قانداي دا بولماسىن بۇزىلىس نەتيجەسىندە كلەتكادا رەپاراسياعا قاتىساتىن بەلوكتاردىڭ سينتەزىنە جاۋاپتى گەندەردىڭ (15-تەن كوپ) ترانسكريپسياسى ارتادى. بۇل پروسەسس كلەتكالاردىڭ ءومىر سۇرگىشتىگىنىڭ جوعارى-لاۋىمەن سيپاتتالادى. ەگەر دە دنق مولەكۋلاسىندا مەتيلدەنگەن نۋكلەوتيدتەر بولاتىن بولسا، وندا بۇل كەزدە اكتيۆتەنەتىن رەپاراسيالىق جۇيە دە بەلگىلى بولادى. وسىنداي رەپاراسيالىق جۇيە ەۋكاريوت كلەتكالارىندا دا بولۋى مۇمكىن.

ادامدا حروموسومالىق رەسەسسيۆتى بەلگى ارقىلى تۇقىم قۋالايتىن جانە تەرىنىڭ كۇن ساۋلەسىنە سەزىمتالدىلىعىمەن سيپاتتالاتىن «كسەرودەرما پيگمەنتوزۋم» دەپ اتالاتىن سيندروم بەلگىلى. نەتيجەسىندە تەرىدە شامادان تىس پيگمەنتاسيا جۇرەدى دە، سوڭىنان تەرى كلەتكالارى ماليگنيزاسياعا ۇشىرايدى، ياعني تەرى ىسىگى تۋىندايدى. بۇل سيندرومنىڭ پايدا بولۋى دنق مولەكۋلاسىندا ءتيميندى ديمەرلەردىڭ كەسىلۋ قابىلەتتىلىكتەرىنىڭ تومەندىگىنە بايلانىستى بولادى. سونداي-اق كۇن ساۋلەسىنە جوعارى سەزىمتالدىلىقپەن سيپاتتالاتىن بلۋم سيندرومى دا بەلگىلى. بۇل دا رەسەسسيۆتى تۇقىم قۋالايدى. مۇندا ورگانيزمدەگى حروموسومالاردىڭ حروماتيدتىك بولىكتەردە الماسۋلار جۇرەدى جانە ول حروموسومالىق ابەرراسيالارمەن سيپاتتالادى. بۇل اۋرۋدا ءىرتۇرلى ىسىك اۋرۋلارىمەن اۋرۋ جيىلىگى جوعارى جانە ەڭ نەگىزگىسى، مۇندا دنق مولەكۋلاسىنىڭ قالپىنا كەلۋ پروسەسى مۇلدە جۇرمەيدى. «كسەرودەرما پيگمەنتوزۋم» جانە بلۋم سيندرومدارىمەن اۋىراتىن ادامداردا يممۋندىق جەتىسپەۋشىلىك بولادى.

دنق مولەكۋلاسىنىڭ كۇن ساۋلەسى (ۋك-كومپونەنتتەرىمەن) ارقىلى قالىپتى بۇزىلىسى «كەسىلۋ-قالپىنا كەلۋ» ارقىلى قالپىنا كەلەدى. ورگانيزمدەگى كەيبىر كلەتكالارداعى رەنتگەن ساۋلەلەرى ارقىلى پايدا بولعان بۇزىلىستار نەمەسە ەكىنشى رەتتىك بۇزىلىستار رەكومبيناسيا كومەگىمەن نەمەسە رەكومبينازا-فەرمەنتتەرىنىڭ قاتىسىندا باسقا مەحانيزم ارقىلى قالپىنا كەلەدى. سونىمەن قاتار، ۋك-ساۋلەلەرى ارقىلى تۋىندايتىن دنق مولەكۋلاسىنداعى بۇزىلىستاردان بولەك رەنتگەن ساۋلەلەرىنەن پايدا بولعان دنق بۇزىلىستارى رەكومبيناسيا پروسەسى ارقىلى رەپليكاسياعا دەيىن قالپىنا كەلەتىنى انىقتالدى.

دنق مولەكۋلاسىنداعى حيميالىق مۋتاگەندەردىڭ اسەرىنەن تۋىندايتىن ءبۇزىلىستار جوعارىدا سيپاتتالعان مەحانيزمدەر ارقىلى ىسكە اسىرىلادى. ورگانيزمدەگى ءار دنق مولەكۋلاسىنىڭ قالپىنا كەلۋ مەحانيزمى نەگىزىنەن سول دنق-نىڭ قورعانىش جۇيەسى بولىپ تابىلادى. سوندا دا بولسا، دنق مولەكۋلاسىنىڭ قالپىنا كەلۋىندە دە ناتيجەسىندە مۋتاسياعا اكەلەتىن «قاتەلەر» بولادى.

ورگانيزمدەگى رەپاراسيا پروسەسى مەحانيزمدەرىن قورىتىندىلاي كەلە، دنق مولەكۋلاسىنىڭ بۇزىلىسىنىڭ رەپاراسياسى گەندەردىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ول دنق-نىڭ ەكى تىزبەگىنىڭ ساقتالۋىنا نەگىزدەلگەن دەۋگە بولادى. وسىنىڭ ارقاسىندا بۇزىلىسقا ۇشىراعان ءبىر تىزبەك ساۋ كەلەسى تىزبەكتىڭ ارقاسىندا قايتا قالپىنا كەلە الادى. ءبىراق-تا ورگانيزمدە گەنەتيكالىق اقپاراتتاردىڭ ساقتاۋشىسى بولسا دا ولاردىڭ حيميالىق تۇراقتىلىعى شەكتەۋلى. كلەتكادا وتە جوعارى جيىلىكتە دنق مولەكۋلاسىنىڭ توتىعۋى، فەرمەنتسىز مەتيلدەنۋى جانە گيدروليزى ءجۇرىپ وتىرادى. بۇل رەاكسيالار دنق-نىڭ قالپىنا كەلۋى پروسەسىمەن ارەكەتتەسەدى. دنق مولەكۋلاسىنىڭ كەزدەيسوق (سپونتاندى) ىدىراۋى مۋتاگەنەزدىڭ، كارسينوگەنەزدىڭ جانە ورگانيزمنىڭ قارتايۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورى بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەلەدى. سونىمەن، دنق مولەكۋلاسى قاراما-قارسى قۇرىلىم بولىپ تابىلادى. ءبىر جاعىنان، ياعني تۇراقتىلىق جاعىنان قاراساڭىز ول وتە كونسەرۆاتيۆتى، ال ەكىنشى جاعىنان قاراساڭىز ول ىدىراۋعا دايىن تۇرادى.

---