InfoHub Logo

تاريحي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا گەندەردىڭ ەۆوليۋسياسى وتە ماڭىزدى، ويتكەنى گەن ەۆوليۋسياسى ءومىردىڭ پايدا بولۋىمەن جانە ونىڭ جەتىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ءومىردىڭ پايدا بولۋىنداعى باستاپقى بىرلىك رنق مولەكۋلاسى دەپ تانىلاتىن بولسا، وندا گەننىڭ ەۆوليۋسياسى 3،5-4 ملرد جىل بۇرىن باستالدى دەپ، ياعني قانداي دا بولماسىن جولمەن بەلوك مولەكۋلاسىن سينتەزدەگەن العاشقى رنق مولەكۋلاسىنىڭ تۇزىلگەن ۋاقىتىنان باستاپ ەسەپتەلەدى. سونىمەن بىرگە رنق مولەكۋلاسى العاشقا گەنەتيكالىق اقپاراتتى ساقتاۋشى دا بولىپ ەسەپتەلەدى. ءبىراق-تا بەلوك مولەكۋلالارىنىڭ سينتەزىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى گەنەتيكالىق اقپاراتتاردى ساقتاۋ جانە كودتاۋ دنق مولەكۋلاسىنا اۋىستى. ال رنق مولەكۋلالارى بولسا، دنق جانە بەلوك اراسىندا ەكەۋىن بايلانىستىراتىن اقپارات «تاسىمالداۋشىسى» بولىپ قالدى. ارينە بۇل تۇجىرىمدار دالەلسىز. سوندا دا بولسا، كوپتەگەن عالىمدار دنق مولەكۋلاسىنىڭ پايدا بولۋى ول كلەتكانىڭ كۇردەلى قۇرىلىمىنا بايلانىستى دەپ ەسەپتەيدى. باسقا سوزبەن ايتقاندا، گەنەتيكالىق اقپاراتتاردىڭ دنق مولەكۋلاسىندا ساقتاۋىنىڭ ارقاسىندا گەنەتيكالىق كود پايدا بولدى دەلىنەدى.

سوڭعى ۋاقىتتا جاڭا گەندەردىڭ پايدا بولۋىنا ەكزونداردىڭ رەكومبيناسياسى، سونداي-اق ورگانيزمدەر گەنومىنا تۇسەتىن ترانسپوزوندار اسەر ەتەدى دەگەن تۇجىرىمداما تۋىنداپ ءجۇر. ەۆوليۋسيالىق تۇرعىدان دنق مولەكۋلاسىنداعى ترانسكريپسيالانبايتىن بولىكتەرى (ەگويست دنق) قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. كلەتكادا ولاردىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىن فاكتورلار بولۋى كەرەك سياقتى، ءبىراق-تا ونداي فاكتورلار بەلگىسىز. سونىمەن قاتار ەگويست دنق تىزبەگىنىڭ بولىكتەرى جاڭا گەندەر ءتۇزۋى مۇمكىن دەگەن تۇجىرىمداما بار.

گەنوم ەۆوليۋسياسىن تالقىلاعاندا ەكى تۇسىنىكتەمەگە توقتالۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى بويىنشا، ورگانيزمدەردىڭ ەۆوليۋسياسى پروسەسىندە كلەتكاداعى گەندەردىڭ ءوسۋى يادرو قۇرىلىمىنا قوسىمشا گەندەر كوشىرمەلەرىنىڭ قوسىلۋىنان دەپ ەسەپتەلدى. ەكىنشى تۇجىرىم بويىنشا، يادروداعى بار گەندەردىڭ دۋپليكاسياسى ناتيجەسىندە جانە جاڭا تۇزىلگەن گەندەردىڭ قىزمەتىنىڭ وزگەرۋىنە، ياعني ديۆەرگەنسياسىنا بايلانىستى دەپ ەسەپتەلدى. گەندەردىڭ گەنومعا قوسىلۋىنا دالەلدەر جوق، ال گەندەردىڭ دۋپليكاسياسى جەنە ديۆەرگەنسياسىنا سالماقتى دەلەل بار. ياعني كوپتەگەن بەلوكتار بىر-بىرىنە تۋىس گەندەردىڭ جيىنتىعىمەن كودتالادى.

مىسالى، تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنداعى البۋمين بەلوگىن كودتاۋعا بىرنەشە گەندەر قاتىسادى. ادامنىڭ لەيكوسيتارلى ينتەرفەرونى 9 اللەلدى ەمەس گەندەرمەن، ال بالاپانداردا كەزدەسەتىن 8-كريستاللين بەلوگى ەكى گەنمەن كودتالادى. ناسەكومداردا جانە تەڭىز كىرپىسىندە كەزدەسەتىن اكتين بەلوگى دا بىرنەشە گەندەرمەن باقىلانادى، ياعني ءار جيىرىلعىش كلەتكاسىنداعى اكتينگە ءوزىنىڭ گەنى بولادى. حوريون بەلوكتارى دا كۇردەلى كلاستەرگە بىرىككەن بىرنەشە گەندەرمەن باقىلانادى. ءارتۇرلى تۇستەردى قابىلداۋدى قامتاماسىز ەتەتىن رودوپسين بەلوگىن بىرنەشە گەندەر باقىلايتىنى انىقتالدى. سونداي-اق يممۋنوگلوبۋليندەر دە بىرنەشە گەندەرمەن باقىلانادى، مىسالى، تىشقانداردا ءۇش گەنمەن. ونان باسقا دا كوپتەگەن مىسالدار بەلگىلى. سونىمەن قاتار كلەتكادا بىرنەشە بەلوكتاردىڭ سينتەزى ءبىر گەنمەن باقىلانادى دەۋگە نەگىز بار. مىسالى، ادامدا جانە تاۋىقتاردا ءينسۋليننىڭ سينتەزى ءبىر عانا گەنمەن باقىلانادى. ورگانيزمدە گەموگلوبيندى كودتايتىن گەندەردىڭ مۋلتيتۇقىمداسى بەلگىلى، ولار گەندەردىڭ ەۆوليۋسياسىنىڭ دۋپليكاسيالى جانە ديۆەرگەنسيالى جولمەن ءوتۋىنىڭ بىردەن-بىر مىسالى بولا الادى.

تەڭىز قۇرتتارىندا، كەيبىر ناسەكومداردا جانە بالىقتاردا وتتەگىن تاسىمالدايتىن گلوبيندى مولەكۋلانىڭ مولشەرى نەبارى 150 امينقىشقىلى قالدىعىنان تۇرادى. ادامدا گەموگلوبيننىڭ ءار مولەكۋلاسى ەكى ا-پوليپەپتيدتى جانە ەكى ر-پوليپەپتيدتى تىزبەكتەردەن تۇرادى. گەموگلوبيننىڭ كلەتكادا سينتەزى ەكى تىركەسپەگەن گەندەرمەن جۇزەگە اسىرىلادى. گلوبيندى گەندەردىڭ كلاستەرى 16 حروموسومادا ورنالاسقان جانە وندا ەكى ۇرىقتىق جانە ەكى بىردەي فەتالدى گلوبيندى گەندەر بولادى. ەكىنشى كلاستەر 2 حروموسومادا ورنالاسقان جانە ول ر-گلوبيندى كودتايدى. ول ءبىر ر-گلوبيندى گەننەن، ءبىر ۇرىقتىق ە-گەنىنەن، ەكى فەتالدى گەننەن، سونداي-اق 5-گلوبين گەنىنەن تۇرادى.

ورگانيزمدەگى گلوبيندى گەندەردى سەكۆەنيرلەۋ جانە گلوبيندەردى گەنەتيكالىق باقىلاۋ ناتيجەلەرىنەن گەموگلوبيننىڭ باستاماسى بولىپ تابىلاتىن گەننىڭ العاشقى دۋپليكاسياسى (جۇپ گەنگە باستاما بەرەتىن) 1 ملرد جىل بۇرىن جۇزەگە اسىرىلعان دەپ ەسەپتەلەدى. وسى جۇپتان ءبىر گەن ەۆوليۋسيا ناتيجەسىندە ميوگلوبيننىڭ سينتەزىن باقىلايتىن گەنگە، ال ەكىنشى ءجۇبى گەموگلوبيننىڭ سينتەزىن باقىلايتىن گەنگە اينالدى. كەلەسى رەتتە (شامامەن، 500 ملن جىل بۇرىن) گەموگلوبين گەنى قايتا دۋپليكاسياعا ۇشىرايدى دا، ناتيجەسىندە ا جانە ر گەموگلوبين تىزبەكتەرى سينتەزىن باقىلايتىن گەن پايدا بولدى. بىرنەشە ۋاقىتتان كەيىن ر-تىزبەككە جاۋاپتى گەن كەلەسى دۋپليكاسياعا ۇشىرايدى، ناتيجەسىندە تەك ۇرىقتىق كەزەڭدە سينتەزدەلەتىن گەموگلوبين گەنىنە باستاما بەرەدى. ءارى قاراي، ۇرىقتىق گەموگلوبينگە جاۋاپتى گەن تاعى دۋپليكاسياعا ۇشىراپ، 5 جانە ر گەموگلوبيندەرىنە باستاما بەردى. ر-تىزبەگىندەگى گەننىڭ تاعى ءبىر دۋپليكاسياسى s-گلوبين گەنىنە باستاما بولدى. سونىمەن، بىرنەشە تاندەمدى دۋپليكاسيا ناتيجەسىندە باستاپقى گلوبيندى گەن ا- جانە (3-گلوبيندى گەندەرىنىڭ دامۋىنا باستاما بولدى.

گەنومداردىڭ ەۆوليۋسياسى گەنومدى وسىرۋگە قابىلەتى بار ترانسپوزيسيا ەلەمەنتتەرىمەن جىلدامداتىلادى. سونداي-اق گەنومداردىڭ ۇزارۋىنا گەنەتيكالىق رەكومبيناسيا دا اسەرىن تيگىزەدى. قازىرگى كەزدە ترانسكريپسيالىق اكتيۆتىلىك كەزىندە «كورشى» گەندەردىڭ دۋپليكاسياسىنىڭ مەحانيزمدەرىن تانۋ ۇلكەن ماڭىزعا يە. جاقىن ارادا D. melanogaster شىبىنى مىسالىندا دنق مولەكۋلاسىندا «كورشى» گەندەردىڭ قىزمەتىن باساتىن بولىكتەردىڭ بولاتىنى انىقتالدى. مۇنداي يزولياتور-تىزبەكتەردىڭ ۇزىندىعى شامامەن، 340 جۇپ نەگىزدەردى قۇرايدى. مۇنداي تىزبەكتەر باسقا دا ورگانيزمدەردە بولۋى ابدەن مۇمكىن.

---