دوفامين، نەيروبيولوگيا جانە نەيروماركەتينگ: نەگە قالاۋ سەزىمىن باقىتپەن شاتاستىرامىز
كەللي ماكگونيگالدىڭ كىتابىنان ءۇزىندى. ەرىك كۇشى. دامىتۋ مەن نىعايتۋ جولدارى.
ەرىك كۇشىن نىعايتۋدى ءبارى قالايدى. ءبىراق ءالى كۇنگە دەيىن باسقالاردىڭ زەرتتەۋىن سارالاپ، ءوز زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزىپ وسى تاقىرىپقا عىلىمي-نەگىزدەلگەن كۋرس جاساۋعا كىرىسكەن وقىتۋشى بولعان جوق. بۇل داعدىنى جاتتىقتىرۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ جانە بارلىق نيەت بىلدىرۋشىلەرگە ونى دامىتۋ تاسىلدەرىن كورسەتۋدى قولعا العان وقىتۋشى پسيحولوگ، عىلىم دوكتورى كەللي ماكگونيگال بولدى.
1953 جىلى مونرەالداعى ماكگيلل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكى جاس عالىمى دجەيمس ولدس پەن پيتەر ميلنەر ءبىر ەگەۋقۇيرىقتى زەرتتەۋگە كىرىستى. عالىمدار ونىڭ ميىنا ەلەكترود ەندىرىپ، سول ارقىلى توق بەردى. ولار باسقا زەرتتەۋشىلەر ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ قورقىنىش رەاكسياسىنا جاۋاپ بەرەدى دەپ سانايتىن مي ايماعىن ىنتالاندىرماقشى بولدى. الدىڭعى مالىمەتتەر كورسەتكەندەي، زەرتحانالىق ەگەۋقۇيرىقتار ەلەكتر رازريادتارىنان تىتىركەنىپ، ميدىڭ ىنتالانۋ ءساتىن ەسكە سالاتىن كەز كەلگەن نارسەدەن قاشۋعا تىرىسقان. ءبىراق ولدس پەن ميلنەردىڭ ەگەۋقۇيرىعى توردىڭ ءوزىن توق سوققان بۇرىشىنا ورالا بەردى. تاپ ءبىر ءبارىن قايتالاعىسى كەلگەندەي بولدى.
ەگەۋقۇيرىقتىڭ توسىن قىلىعىنا تاڭدانعان عالىمدار جانۋاردىڭ توققا ۇرىنعىسى كەلەدى دەگەن بولجامدارىن تەكسەرۋگە بەل بۋدى. ەگەۋقۇيرىق سول بۇرىشتان بەرى اتتاپ باسقان سايىن ولار وعان جەڭىل ەلەكتر رازريادىن بەرۋمەن بولدى. ەگەۋقۇيرىق بۇل قۋلىقتى تەز اڭعارىپ، بىرنەشە مينۋتتان كەيىن-اق توردىڭ قاراما-قارسى بۇرىشىندا وتىردى. ولدس پەن ميلنەر توق سوقتىرىپ وتىرسا، ەگەۋقۇيرىقتىڭ كەز كەلگەن باعىتتا قوزعالاتىنىن بايقادى. كوپ ۇزاماي ولار ەگەۋقۇيرىقتى قالاۋىنشا باسقارۋدى ۇيرەنىپ الدى.
باسقا عالىمدار ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ ورتاڭعى ميىنىڭ وسى بولىگىن ىنتالاندىرۋ جونىندە قاتەلەسىپ كەلگەن بە؟ الدە، جىگىتتەرگە ءوز-وزىن ازاپتاعىسى كەلەتىن ەگەۋقۇيرىق تاپ بولدى ما؟
شىن مانىندە ولار، بار بولعانى، ەلەكترودتى قاتە ورنالاستىرۋ ارقىلى ميدىڭ زەرتتەلمەگەن ايماعىنا ءتيىپ كەتتى. ولدس نەيروبيولوگ ەمەس، الەۋمەتتىك پسيحولوگ بولاتىن، ءبىراق ول زەرتحانادا دا جۇمىس ىستەپ كورگەن. ول سىمدى باسقا جەرگە تيگىزىپ قويعان. قاتەلەسۋ سەبەپتى زەرتتەۋشىلەر ميدىڭ ىنتالاندىرۋ كەزىندە ەرەكشە ءلاززات سىيلايتىنداي بولىپ كورىنگەن ايماعىن تاپتى. بولماسا، ەگەۋقۇيرىق نەگە توققا ۇرىنۋ ءۇشىن ءار جەرگە جۇگىرىپ وتىردى؟ ولدس پەن ميلنەر تابىلعان مي قۇرىلىمىن ءلاززات ورتالىعى دەپ اتادى.
ءبىراق ولدس پەن ميلنەر نە تاپقاندارىن ءالى تۇسىنبەگەن ەدى. ەگەۋقۇيرىق ءلاززات ەمەس، قالاۋ سەزىمىن باستان وتكەردى. ۋاقىت وتە كەلە نەيروبيولوگتار ەگەۋقۇيرىققا جاسالعان بۇل تاجىريبەنىڭ ءوزىمىزدىڭ دە قالاۋ، ەلىكتىرۋ جانە تاۋەلدىلىك تاجىريبەمىزدى دە كورسەتەتىنىن انىقتادى. باقىت دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە كۇتۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەنىن بايقايمىز، مي بىزگە جول كورسەتىپ جىبەرەتىندەي. سونداي-اق، جاڭا اعىم — نەيروماركەتينگتىڭ ءبىزدى ايلا-شارعىسىمەن باسقارىپ، نە قالاۋىمىز كەرەكتىگىن نۇسقاپ وتىرۋ ءۇشىن بۇل جاڭالىقتاردى قالاي پايدالانىپ وتىراتىنىن جانە بۇعان قارسى تۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولاتىنىن انىقتايمىز.
ءدوفاميننىڭ ءبولىنۋى:
قارا سىزىقتار - «مەن قالايمىن»
ۇزىك سىزىقتار - «ماعان كەرەك»
ورتاڭعى ميدىڭ قۇرىلىمدارى: سىيدىڭ ۋادەسى
سىيدىڭ ۋادەسى
ولدس پەن ميلنەر ءوز ەگەۋقۇيرىقتارىنىڭ ميىنان ءلاززات ورتالىعىن اشقان سوڭ، ميدىڭ وسى بولىگىن ىنتالاندىرۋدىڭ ەيفوريا سەزىمىن تۋدىراتىنىن دالەلدەمەكشى بولدى. ولار ەگەۋقۇيرىقتى ءبىر تاۋلىك اش ۇستاپ، سوسىن ونى ەكى ۇشىندا تاماق سالىنعان ىدىسى بار قىسقا تۋننەلدىڭ ورتاسىنا وتىرعىزدى. ادەتتە ەگەۋقۇيرىق ءدالىزدىڭ بىرەۋىمەن جۇگىرىپ، قورەكتەنۋگە كىرىسەتىن. ال عالىمدار وعان رازريادتى تاماققا جەتىپ ۇلگەرمەي تۇرعانىندا بەرگەندە، جانۋار تۇرعان جەرىندە قاتىپ قالىپ، ورنىنان قوزعالماعان. ەگەۋقۇيرىق الاتىن (دايىن تۇرعان) قورەگىنەن گورى، بەرىلۋى ىقتيمال رازريادتى كۇتۋدى ءجون كورەدى.
عالىمدار ەگەۋقۇيرىققا مۇمكىندىك بەرسە، ءوز-وزىن توققا ۇرىندىرا ما دەگەندى دە تەكسەرىپ كوردى. ولار توردىڭ ىشىنە تەتىك ورناتتى دا، ەگەۋقۇيرىق ونى باسقان سايىن ءوزىنىڭ ءلاززات ورتالىعىن ىنتالاندىرا الاتىن بولدى. ەگەۋقۇيرىق ءبارىن ۇعىپ العان سوڭ، وزىنە بەس سەكۋند سايىن رازرياد بەرۋگە كىرىستى. باسقا ەگەۋقۇيرىقتار ءوز-وزىن ىنتالاندىرۋ ادىسىنە قول جەتكىزگەن سوڭ، بۇعان تويا المادى: ولار شارشاپ، تالىپ جىعىلعانشا تەتىكتى باسا بەردى. ولار ءتىپتى ميىن ىنتالاندىرۋ ءۇشىن، ازاپقا دا ءتوزدى. ولدس تەتىكتەردى ەدەنىنەن ەلەكتر توگى بەرىلەتىن توردىڭ قاراما-قارسى جاقتارىنا ورنالاستىردى. جانۋار رازريادتاردى تەتىكتەردى كەزەكتەسىپ باسقاندا عانا الا الاتىن. ەگەۋقۇيرىقتار اياقتارى كۇيىپ، جانسىزدانىپ، ىستەمەي قالعانشا توك قىزدىرىپ تۇرعان ەدەندە ارى-بەرى جۇگىرۋمەن بولدى. ولدس مۇنداي ارەكەتكە تەك ءلاززات سەزىمى عانا يتەرمەلەيدى دەپ ەسەپتەۋدى جالعاستىردى.
ۆيدەو:
پسيحياترلار بىردەن بۇل تاجىريبەنى ادامدارعا* جاساپ كورۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدى. تۋلەين ۋنيۆەرسيتەتىندە روبەرت حيت ەمدەلۋشىلەردىڭ ميىنا ەلەكترودتاردى ەنگىزىپ، ولارعا وزدەرىنىڭ جاقىندا عانا اشىلعان ءلاززات ورتالىقتارىن ىنتالاندىرىپ كورۋىنە مۇمكىندىك بەردى.
*ءحيتتىڭ بۇل زەرتتەۋى كۇماندى بولاتىن، الايدا الپىسىنشى جىلدارى پسيحولوگيالىق زەرتحانالاردا بۇدان دا ەرسى نارسەلەر ىستەلگەن. گارۆاردتا تيموتي ليري LSD مەن گالليۋسينوگەندى ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ رۋحاني وسۋگە دەگەن اسەرىن زەرتتەدى. مايمونيد اتىنداعى برۋكلين مەديسينا ورتالىعىندا ستەنلي كريپپنەر ەكستراسەنسورلىق قابىلداۋدى زەرتتەدى: ول ادامدارعا كورشى بولمەدە ۇيىقتاپ جاتقان سەرىكتەرىنە تەلەپاتيالىق حابارلامالاردى جىبەرۋدى ۇيرەتتى. ال مونرەالداعى اللەننىڭ مەموريالدىق ينستيتۋتىندا يۋەن كەمەرون ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى (CIA) تاراپىنان تولەنىپ وتىرعان سانانى باسقارۋ جونىندەگى كولەمدى زەرتتەۋدىڭ بولىگى ەسەبىندەگى تاجىريبە ءۇشىن ەركىنەن تىس ۇستالىپ وتىرعان ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەردىڭ جادىنداعى نارسەلەردى جويۋعا تىرىستى.
ءحيتتىڭ ەمدەلۋشىلەرى ولدس پەن ميلنەردىڭ ەگەۋقۇيرىقتارىنىڭ ىستەگەنىن ىستەدى. كەز كەلگەن جيىلىكتى بەرۋگە رۇقسات ەتىلگەندە، ولار وزدەرىنە مينۋتىنا 40 رازريادتان بەردى. ۇزىلىستەردە ولارعا تاعام اكەلىندى، ءبىراق ەمدەلۋشىلەر اشىعىپ قالعاندارىنا قاراماستان، ءىس-شارانى ۇزگىسى كەلمەدى. ءبىر ەمدەلۋشى تاجىريبە جۇرگىزۋشى سەسسيانى اياقتاپ، ەلەكترودتاردى وشىرمەكشى بولعاندا، قاتتى اشۋلانىپ، نارازىلىق بىلدىرگەن. كەلەسى قاتىسۋشى توك وشكەننەن كەيىن دە تەتىكتى 200 رەت باسقان، عالىم ونىڭ باسىلۋىن ەسكەرتكەندە عانا توقتاعان*. قالاي بولعاندا دا، تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەلەرى ميدى وزدىگىنەن ىنتالاندىرۋدىڭ جان اۋرۋلارىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنە (ءيا، ولارعا ۇناعان سياقتى!) قولايلى تەراپيالىق ادىستەمە ەكەنىنە ءحيتتىڭ كوزىن جەتكىزدى جانە اۆتور ەلەكترودتاردى ناۋقاستاردىڭ ميىندا قالدىرىپ، ولاردى كىشكەنتاي قوزعالمالى ستيمۋلياتورمەن جابدىقتاۋ كەرەك دەپ شەشتى. ولار ونى بەلىنە تاعىپ ءجۇرىپ، قالاعان كەزىندە پايدالانا الادى.
*ءحيتتىڭ بۇل جاعدايدى قالاي تۇسىندىرگەنى قىزىق. ول ەمدەلۋشىنىڭ توك وشكەننەن كەيىن دە تەتىكتى باسا بەرۋىن اقىل-ەسى كەم بولعاندىقتان جانە زەرتتەلۋشىنىڭ رولىنە جارامايتىندىقتان دەپ ويلادى. عالىم ميدىڭ قاي ايماعىن ىنتالاندىرعانىن ءالى دە تۇسىنبەگەن جانە بۇل قىلىقتىڭ تاۋەلدىلىك پەن بەيمازا ارەكەتتەردىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى ەكەنىن بىلمەگەن.
بۇل جەردە زەرتتەۋدىڭ تاريحي كونتەكستتىن تۇسىندىرە كەتكەن ءجون بولار. ول كەزدە عىلىمدا بيحيەۆيوريزمنىڭ ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان كەزى. بيحيەۆيوريستەر جانۋارلاردا دا، ادامداردا دا ولشەۋدىڭ جالعىز لايىقتى كورسەتكىشى — قىلىق (تىرشىلىك يەسىنىڭ قيمىل-قوزعالىسىنىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى كورىنىستەرى) دەپ ويلادى. ال، ويلار، سەزىمدەر شە؟ ۋاقىتتى قۇر شىعىنداۋ دەپ قابىلداندى. وبەكتيۆتى باقىلاۋشى ولاردى كورمەيدى، دەمەك، مۇنىڭ عىلىمي ماڭىزى دا، ءمانى دە جوق دەپ ەسەپتەيدى. بالكىم، ءحيتتىڭ ەرتەرەكتەگى جازبالارىندا ناۋقاستاردىڭ ءوز-وزىن ىنتالاندىرۋ كەزىندەگى جاي-كۇيلەرى تولىق سيپاتتالعان ەسەپتەردىڭ، مالىمەتتەردىڭ بولماۋى دا سودان شىعار. حيت تە ولدس پەن ميلنەر سياقتى، زەرتتەلۋشىلەر وز-وزدەرىن ۇنەمى ىنتالاندىرىپ، توققا ۇرىنۋ مۇمكىندىگى ءۇشىن تاماقتان باس تارتقاندىقتان، ولار وز-وزدەرىن ەيفوريا سەزىمىمەن «ماراپاتتادى» دەپ ءتۇسىندى. ال ەمدەلۋشىلەر شىنىندا دا رازريادتاردىڭ وزدەرىنە ۇناعانىن ايتۋمەن بولدى. ءبىراق ولاردىڭ وز-وزدەرىن ۇزدىكسىز ىنتالاندىرۋى مەن توكتىڭ ءوشىرىلۋى مۇمكىن دەگەن ۋايىمدارى ماسەلەنىڭ ءلاززات الۋدا ەمەس دەگەن ويعا اكەلدى. ەمدەلۋشىلەردىڭ وزدەرىنىڭ بەرگەن (ساقاتالعان) مالىمدەمەلەرى راحات سىيلادى-مىس دەگەن تاجىريبەنىڭ باسقا قىرىن اشادى. ناركولەپسيادان زارداپ شەگەتىن ءبىر ناۋقاسقا ونىڭ ۇيقىعا كەتپەۋى ءۇشىن، ەلەكترودتى ەنگىزىپ، قولىنا قۇرال بەرگەن. ادام ءوز-وزىن ىنتالاندىرۋدىڭ ۇمىتسىزدىك سەزىمىمەن ۇلاسقانىن ايتقان. «تەتىكتىڭ ءجيى، كەيدە اياۋسىز باسىلعانىنا» قاراماستان، ول انە-مىنە ءدامىن تاتام دەپ ويلاعان راحاتتى بىردە-بىر رەت سەزىنبەگەن. ءوز-وزىن ىنتالاندىرۋ باقىتتى ەمەس، الاڭداۋشىلىقتى تۋدىرعان. ونىڭ قىلىعى ءلاززات الۋدان گورى، زارازاپ بولىپ (ىعىرىن شىعاردى) كورىندى.
ال ولدس پەن ميلنەردىڭ ەگەۋقۇيرىقتارىنىڭ ابدەن قالجىراعانشا وز-وزدەرىن ىنتالاندىرۋى مۇنىڭ كەرەمەت كۇي سىيلاعانىنان ەمەس شىعار؟ ميدىڭ ولار ىنتالاندىرعان ايماعى ولارعا تەرەڭ قاناعاتتانۋ سەزىمىن سىيلاماي، تەك سودان دامەلەندىرگەن بولسا شە؟ مۇمكىن، ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ وز-وزدەرىن قوزدىرعان سەبەبى ميلارى تەتىكتى تاعى ءبىر رەت باسقاندا، الدەبىر عاجايىپ كۇيدى باستان وتكەرەتىندەي ەتىپ كورسەتكەن شىعار؟
ولدس پەن ميلنەر ءلاززات ورتالىعىن ەمەس، نەيروبيولوگتار ءقازىر (ماراپاتتاۋ جۇيەسى) قۋاتتاۋ جۇيەسى دەپ اتايتىن نارسەنى اشقان. ولاردىڭ ىنتالاندىرعان ايماعى ءبىزدى ارەكەت پەن تۇتىنۋعا يتەرمەلەۋ ءۇشىن تۋعان ەڭ قاراپايىم موتيۆاسيالىق مي قۇرىلىمىنىڭ بولىگى بولعان. سوندىقتان ولدس پەن ميلنەردىڭ ءبىرىنشى ەگەۋقۇيرىعى ءوزى ىنتالاندىرىلعان بۇرىشتان شىقپاي قويعان جانە سول سەبەپتى كەمىرگىشتەر قورەكتەن وڭاي باس تارتىپ، تاعى ءبىر رەت رازرياد الۋ ءۇشىن اياقتارىنىڭ كۇيگەنىنە دە قاراماعان. وسى ايماق تىتىركەنگەن سايىن، ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ ميى: «قانە، تاعى دا! سەن ءلاززات الاسىڭ!»، — دەپ وتىردى. ءار ىنتالانۋ ەگەۋقۇيرىقتى ودان سايىن ىنتالانۋعا شاقىرعانىمەن، قاناعاتتانۋ سەزىمىنە ەشقاشان جەتكىزبەگەن.
الدا كوز جەتكىزەتىنىمىزدەي، بۇل جۇيەنى تەك ەلەكترودتارمەن عانا ەمەس، باسقا تاسىلدەرمەن دە قوسۋعا بولادى. ءبىزدىڭ بۇكىل الەمىمىز ىنتالاندىرۋ تۇرتكىلەرىنە تولى: مەيرامحانا مازىرىنەن باستاپ، لوتەرەيا بيلەتتەرى، ءتۇرلى كاتالوگتار مەن تۆ جارنامالارىنا دەيىنگىنىڭ ءبارى ادامدى ولدس پەن ميلنەردىڭ (قۋانىشتى دامەتكەن) ەگەۋقۇيرىعىنا اينالدىرىپ جىبەرە الادى. بۇل ساتتە مي: «قالاپ تۇرمىن» دەگەنگە مىقتاپ جابىسادى دا، بىزگە: «بۇدان باس تارتام» دەپ ايتۋ قيىنعا سوعادى.
ماتەريالدى جاقسىلاپ قورىتىپ الىڭىزدار، جالعاسى بار...
كەلەسى ءبولىم: سۇرانىس بويىنشا بولىنەتىن دوفامين
You Might Also Like
-
سوقىر تىشقان (Ellobios) — سۇر تىشقان تۇقىمداسىنىڭ ءبىر تۋىسى. دەنە ءبىتىمى جۇمىرلاۋ، تۇرقى 13 سم، تۇگى جۇمساق، قىلشىقسىز، ءتۇسى سارعىلت، قارا قوڭىر. كوزى كىشكەنە، قۇلاعى شالا دامىعان، كۇرەك ءتىست...
