دونەنتايەۆ ءسابيت
دونەنتايەۆ ءسابيت
(1894 – 1933)
قازىرگى پاۆلودار وبلىسىندا تۋعان. جاس كەزىندە ەسكىشە حات تانىپ، كەيىن پاۆلوداردا مەدرەسەدە وقيدى. ءوزى ءمۇعالىم جالداپ، ورىسشا ساۋاتىن اشادى. سول كەزدە ا. قۇنانبايەۆ پەن ع. توقايدىڭ ولەڭدەرىمەن تانىسادى. 1913 جىلى تۇڭعىش ولەڭى («قيالىم») «ايقاپ» جۋرنالىندا باسىلادى. 1915 جىلى العاشقى ولەڭدەر جيناعى «ۋاق - تۇيەك» دەگەن اتپەن شىعادى. 1916 جىلى پاتشا جارلىعىنا بايلانىستى يمپەرياليستىك سوعىس مايدانىنان قاشىپ، ەكىباستۇز كومىر كەنىنە بارادى. «ەكىباستۇز» (1916) ولەڭىندە جۇمىسشى تۇرمىسىنىڭ اۋىر ازابى سۋرەتتەلەدى. مايدانعا الىنىپ، ريگا ماڭىندا قارا جۇمىس ىستەيدى. 1917 جىلعى اقپان بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن، سەمەيدەگى مۇعالىمدىك كۋرسقا تۇسەدى. 1919 – 1920 جج. اۋىلداعى اعارتۋ، سوت جۇمىسىنا ارالاسادى. 1924 – 1933 جج. سەمەيدە شىعاتىن «قازاق ءتىلى» گازەتىندە قىزمەت ىستەدى. ولەڭدەر مەن ماقالالارى وسى گازەتتە باسىلادى. 1929 جىلى قازاق پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوسياسياسىنا (قازاپپ) مۇشەلىككە وتەدى.
ءسابيت دونەنتايەۆ (1894 — 1933) — قازاق اقىنى. ونىڭ پوەزياسى تەرەڭ مازمۇندى، ويلى بولۋمەن بىرگە كوركەمدىك قىرلارىمەن، وزىندىك وزگەشەلىكتەرىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ەڭ الدىمەن اقىننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىندە ناقتىلىق سيپات، تۇجىرىمدىلىق باسىم. ونىڭ پوەزياسىنىڭ ءتىلى تازا، قاراپايىم جانە سونىمەن بىرگە بەينەلى دە كوركەم. ءسابيت پوەزياسىندا سىرتتاي جارقىلداقتىق، اسقاق لەپتىلىك جوق. ول ءومىر شىندىعىن بوياماسىز قالپىندا، رەاليستىك سارىندا سۋرەتتەيدى. اقىن ويعا جومارت، سوزگە ساراڭ بولۋعا كوپ كوڭىل بولەدى...
دونەنتايەۆ ءسابيت. ۇرپاعىما ايتارىم: ولەڭ، اڭگىمە، وچەرك، فەلەتون، ماقالا، ەستەلىكتەر. - الما¬تى: جازۋشى، 1989. - 304 بەت.
XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى ءسابيت دونەنتايەۆ ءوز ءداۋىرىنىڭ شىندىعىن ەشكىمگە ۇقسا¬ماي ساتيرالىق جانردا دامىتتى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىنگى شىعارمالارىندا ەڭبەكشىلەردىڭ قۇلدىققا، قورلىقتا وتكەن ءومىرىن زور وكىنىش، ايانىشتى كۇيزەلىسپەن سۋرەتتەيدى. ال سوۆەت داۋىرىندەگى ولەڭدەرىندە كوسەمىمىز لەنين بەينەسىن، ريەۆوليۋسيا جەڭىسىن، كەشەگى جالشىلاردىڭ باقىتقا جەتىپ، قوعام ومىرىنە ارالاسۋىن جىرلايدى. ماقالا، وچەرك، فەلەتوندارىندا جاڭا ءومىردىڭ كەلەلى مىندەتتەرىنە توقتالىپ، وعان قارسىلىق بىلدىرەتىندەردى اياۋسىز اشكەرلەيدى. كىتاپقا سونىمەن بىرگە جازۋشىنىڭ ومىرىمەن، تۆورچەستۆوسىمەن كەڭىرەك تانىسۋعا كومەكتە¬سەتىن ءبىر توپ ەستەلىكتەر ەنگىزىلدى.
اقىن قالامىنان تۋعان «ايەل تەڭدىگىن قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك» (1924)، «حات تانىماعان قاتارعا قوسىلمايدى» (1924)، «باسپا ءسوز كۇشەيسىن» (1926)، «اۋەلى شارۋا وڭالۋ كەرەك» (1924)؛ «قىتايدا الەۋمەت سوعىسى» (1924)، «ساياسات دۇنيەسىندە» (1924)، ت. ب. ماقالالارىندا ايەل تەڭسىزدىگى، اۋىل تىرشىلىگى، حالىقارالىق ساياسات تۋرالى ايتىلادى. «كوركەمتاي» دەگەن اڭگىمەسىندە (1924) جەتىم بالانىڭ كورگەن قورلىعى، ايانىشتى ءومىرى سۋرەتتەلەدى. جاستاردىڭ ءبىلىم الۋىنىڭ ورنىنا قۇر سەندەلىپ، جالاڭ ءسوز قۋىپ جۇرگەنىن «ەكەۋى دە دۇرىس» اتتى وقشاۋ سوزىندە (1925) مىنەپ - شەنەيدى. ي. ا. كرىلوۆتىڭ، ع. توقايدىڭ، ت. ب. ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
شىعارمالارى: ۋاق - تۇيەك. ۋفا، 1915؛ ولەڭدەرى. ا.، 1935؛ 1950؛ شىعارمالار. ا.، 1957؛ يزبراننوە. ا.، 1958.
ءسابيت دونەنتايەۆ - ساتيرا جانرىندا ايرىقشا تۇلعالانعان تالانت. قازاق ادەبيەتىندەگى فەلەتون، سىقاق، ءازىل - قالجىڭ، مىسال جانرىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.
"ايقاپ" - قوعامدىق - ساياسي جانە ادەبي جۋرنال. 1911 - 1915 جىلى ترويسك قالاسىندا باسىندا ايىنا ءبىر رەت، كەيىننەن ايىنا ەكى رەت شىعىپ تۇرعان. 1 - 2 مىڭ دانامەن 88 ءنومىرى جارىق كورگەن. العاشقى رەداكتورى - م. سەرالين. "ايقاپ" قازاقتىڭ قوعامدىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا جانە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان. جۋرنالدا قازاق اۋىلدارىنداعى وقۋ - اعارتۋ جۇمىستارى، ايەل تەڭدىگى، وتىرىقشىلىق ءومىر سالتىنا كوشۋ، سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك دۋماعا قاتىسۋ جونىندەگى ساياسي ماسەلەلەر كوتەرىلدى. جۋرنالدى شىعارۋ جۇمىستارىنا ا. عالىموۆ، س. تورايعىروۆ قاتىسقان. جۋرنالدا ا. بايتۇرسىنوۆ، ش. قۇدايبەردييەۆ، ب. مايلين، ب. وتەتىلەۋوۆ، س. كوبەيەۆ، ن. قۇلجانوۆ، ت. ب. سياقتى بەلگىلى جازۋشىلار بەلسەندى قىزمەت اتقارعان. اباي، ش. ءۋاليحانوۆ، ى. التىنسارين ولەڭدەرىمەن قاتار حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ شىعارمالارى، شىعىس، ورىس جانە ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارى جاريالانعان.
ءسابيت دونەنتايەۆ ولەڭدەرىندە وقۋ - ءبىلىمنىڭ جەتىستىگى، ايەل تەڭسىزدىگى، بايلاردىڭ قاراۋ مىنەزى، ەڭبەكقورلىق پەن جالقاۋلىقتىڭ ايىرماسى بىردە پوەتيكالىق مانەر تانىتقان اقىن. ونىڭ «كوركەم قىزعا»، «ءجاميلا قىز»، «ايەلدەر مەيرامىنا»، «مەن زىنداندا»، «ەرىكتى ايشا»، «ايەلدەردىڭ ون جىلدىق تويىنا» دەپ اتالاتىن ولەڭدەرىندە الەۋمەتتىك ماسەلە بىردە ديالوگ، بىردە مونولوگ، بىردە قىز مۇڭى تۇرىندە بەرىلەدى. سونداي - اق، «شىلدە»، «جارىق اعاش»، «ءبىرىنشى ماي»، «جازعىتۇرى جار باسىندا»، «كۇزدىڭ سىرى»، «ماي تۋادى» دەگەن ولەڭدەرىندە تابيعات كورىنىسىن فون رەتىندە الىپ، ادام ءومىرى جايىندا تولعانادى
اقىننىڭ بالالارعا ارناعان ولەڭدەرىن ەكى باعىتتا قاراستىرۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرى - تىكەلەي بالالار ادەبيەتىنە جاتاتىن تۋىندىلار بولسا، ەكىنشى ءبىر توبىندا بالا كوزقاراسىمەن قاراي وتىرىپ، ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلە كوتەرەدى. وسى ورايدا «بالالىق»، «بالالىقتى ساعىنۋ»، «ۇرى مەن بالاسى» سىندى ولەڭدەرىن اتاپ وتۋگە بولادى
تاتار كلاسسيگى عابدوللا توقايدان اۋدارعان. «رامازان ايىندا» دەگەن ساتيرالىق ولەڭى مەن «كاليلا مەن دامنادان» ءتارجىما جاساعان «ءبىر كولدەگى ءۇش بالىق»، «بيت پەن بۇرگە» مىسالدارى ەركىن اۋدارمانىڭ وزىق ۇلگىسىنە جاتادى. سونداي - اق «ءىبىلىستىڭ شايتاندارىنا ايتاتىنى»، «اۋىرعان ارىستان»، «كوزى تويمايتىن يت»، «ەكى تەكە»، «كوك توبەتكە»، «سۇڭقار مەن قارعالار»، «بوزتورعاي»، «ۋ جەگەن قاسقىرعا» تاعى دا باسقا تۋىندىلارى مىسال جانرىنا كەپ قۇيىلعان قوماقتى ۇلەس. اقىن مىسال ولەڭدەرىندە جان - جانۋارلاردى مىسال ەتىپ الادى دا، سولاردىڭ ءىس - ارەكەتى ارقىلى قوعامداعى اشكوزدىك، ايارلىق، جاعىمپازدىق، قاسكويلىك، جالقاۋلىق، پاراقورلىق سياقتى جاعىمسىز قاسيەتتەردى وتكىر سىنعا الىپ، حالىقتى ەڭبەككە، بىرلىككە شاقىرادى
ءسابيت دونەنتايەۆتىڭ پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىندا نەگىزىنەن ەل تۇرمىسىنداعى وزگەرىستەر، ادام پسيحولوگياسىنداعى جاڭالىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جانە ونەر تاقىرىبى، كەدەيلەردىڭ قاتارعا قوسىلۋى، ۋاقىت، زامان تۋرالى تولعانىس تاعى باسقا ماسەلەلەر ءسوز بولدى.
(1894 – 1933)
قازىرگى پاۆلودار وبلىسىندا تۋعان. جاس كەزىندە ەسكىشە حات تانىپ، كەيىن پاۆلوداردا مەدرەسەدە وقيدى. ءوزى ءمۇعالىم جالداپ، ورىسشا ساۋاتىن اشادى. سول كەزدە ا. قۇنانبايەۆ پەن ع. توقايدىڭ ولەڭدەرىمەن تانىسادى. 1913 جىلى تۇڭعىش ولەڭى («قيالىم») «ايقاپ» جۋرنالىندا باسىلادى. 1915 جىلى العاشقى ولەڭدەر جيناعى «ۋاق - تۇيەك» دەگەن اتپەن شىعادى. 1916 جىلى پاتشا جارلىعىنا بايلانىستى يمپەرياليستىك سوعىس مايدانىنان قاشىپ، ەكىباستۇز كومىر كەنىنە بارادى. «ەكىباستۇز» (1916) ولەڭىندە جۇمىسشى تۇرمىسىنىڭ اۋىر ازابى سۋرەتتەلەدى. مايدانعا الىنىپ، ريگا ماڭىندا قارا جۇمىس ىستەيدى. 1917 جىلعى اقپان بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن، سەمەيدەگى مۇعالىمدىك كۋرسقا تۇسەدى. 1919 – 1920 جج. اۋىلداعى اعارتۋ، سوت جۇمىسىنا ارالاسادى. 1924 – 1933 جج. سەمەيدە شىعاتىن «قازاق ءتىلى» گازەتىندە قىزمەت ىستەدى. ولەڭدەر مەن ماقالالارى وسى گازەتتە باسىلادى. 1929 جىلى قازاق پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوسياسياسىنا (قازاپپ) مۇشەلىككە وتەدى.
ءسابيت دونەنتايەۆ (1894 — 1933) — قازاق اقىنى. ونىڭ پوەزياسى تەرەڭ مازمۇندى، ويلى بولۋمەن بىرگە كوركەمدىك قىرلارىمەن، وزىندىك وزگەشەلىكتەرىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ەڭ الدىمەن اقىننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىندە ناقتىلىق سيپات، تۇجىرىمدىلىق باسىم. ونىڭ پوەزياسىنىڭ ءتىلى تازا، قاراپايىم جانە سونىمەن بىرگە بەينەلى دە كوركەم. ءسابيت پوەزياسىندا سىرتتاي جارقىلداقتىق، اسقاق لەپتىلىك جوق. ول ءومىر شىندىعىن بوياماسىز قالپىندا، رەاليستىك سارىندا سۋرەتتەيدى. اقىن ويعا جومارت، سوزگە ساراڭ بولۋعا كوپ كوڭىل بولەدى...
دونەنتايەۆ ءسابيت. ۇرپاعىما ايتارىم: ولەڭ، اڭگىمە، وچەرك، فەلەتون، ماقالا، ەستەلىكتەر. - الما¬تى: جازۋشى، 1989. - 304 بەت.
XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى ءسابيت دونەنتايەۆ ءوز ءداۋىرىنىڭ شىندىعىن ەشكىمگە ۇقسا¬ماي ساتيرالىق جانردا دامىتتى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىنگى شىعارمالارىندا ەڭبەكشىلەردىڭ قۇلدىققا، قورلىقتا وتكەن ءومىرىن زور وكىنىش، ايانىشتى كۇيزەلىسپەن سۋرەتتەيدى. ال سوۆەت داۋىرىندەگى ولەڭدەرىندە كوسەمىمىز لەنين بەينەسىن، ريەۆوليۋسيا جەڭىسىن، كەشەگى جالشىلاردىڭ باقىتقا جەتىپ، قوعام ومىرىنە ارالاسۋىن جىرلايدى. ماقالا، وچەرك، فەلەتوندارىندا جاڭا ءومىردىڭ كەلەلى مىندەتتەرىنە توقتالىپ، وعان قارسىلىق بىلدىرەتىندەردى اياۋسىز اشكەرلەيدى. كىتاپقا سونىمەن بىرگە جازۋشىنىڭ ومىرىمەن، تۆورچەستۆوسىمەن كەڭىرەك تانىسۋعا كومەكتە¬سەتىن ءبىر توپ ەستەلىكتەر ەنگىزىلدى.
اقىن قالامىنان تۋعان «ايەل تەڭدىگىن قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك» (1924)، «حات تانىماعان قاتارعا قوسىلمايدى» (1924)، «باسپا ءسوز كۇشەيسىن» (1926)، «اۋەلى شارۋا وڭالۋ كەرەك» (1924)؛ «قىتايدا الەۋمەت سوعىسى» (1924)، «ساياسات دۇنيەسىندە» (1924)، ت. ب. ماقالالارىندا ايەل تەڭسىزدىگى، اۋىل تىرشىلىگى، حالىقارالىق ساياسات تۋرالى ايتىلادى. «كوركەمتاي» دەگەن اڭگىمەسىندە (1924) جەتىم بالانىڭ كورگەن قورلىعى، ايانىشتى ءومىرى سۋرەتتەلەدى. جاستاردىڭ ءبىلىم الۋىنىڭ ورنىنا قۇر سەندەلىپ، جالاڭ ءسوز قۋىپ جۇرگەنىن «ەكەۋى دە دۇرىس» اتتى وقشاۋ سوزىندە (1925) مىنەپ - شەنەيدى. ي. ا. كرىلوۆتىڭ، ع. توقايدىڭ، ت. ب. ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
شىعارمالارى: ۋاق - تۇيەك. ۋفا، 1915؛ ولەڭدەرى. ا.، 1935؛ 1950؛ شىعارمالار. ا.، 1957؛ يزبراننوە. ا.، 1958.
ءسابيت دونەنتايەۆ - ساتيرا جانرىندا ايرىقشا تۇلعالانعان تالانت. قازاق ادەبيەتىندەگى فەلەتون، سىقاق، ءازىل - قالجىڭ، مىسال جانرىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.
"ايقاپ" - قوعامدىق - ساياسي جانە ادەبي جۋرنال. 1911 - 1915 جىلى ترويسك قالاسىندا باسىندا ايىنا ءبىر رەت، كەيىننەن ايىنا ەكى رەت شىعىپ تۇرعان. 1 - 2 مىڭ دانامەن 88 ءنومىرى جارىق كورگەن. العاشقى رەداكتورى - م. سەرالين. "ايقاپ" قازاقتىڭ قوعامدىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا جانە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان. جۋرنالدا قازاق اۋىلدارىنداعى وقۋ - اعارتۋ جۇمىستارى، ايەل تەڭدىگى، وتىرىقشىلىق ءومىر سالتىنا كوشۋ، سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك دۋماعا قاتىسۋ جونىندەگى ساياسي ماسەلەلەر كوتەرىلدى. جۋرنالدى شىعارۋ جۇمىستارىنا ا. عالىموۆ، س. تورايعىروۆ قاتىسقان. جۋرنالدا ا. بايتۇرسىنوۆ، ش. قۇدايبەردييەۆ، ب. مايلين، ب. وتەتىلەۋوۆ، س. كوبەيەۆ، ن. قۇلجانوۆ، ت. ب. سياقتى بەلگىلى جازۋشىلار بەلسەندى قىزمەت اتقارعان. اباي، ش. ءۋاليحانوۆ، ى. التىنسارين ولەڭدەرىمەن قاتار حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ شىعارمالارى، شىعىس، ورىس جانە ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارى جاريالانعان.
ءسابيت دونەنتايەۆ ولەڭدەرىندە وقۋ - ءبىلىمنىڭ جەتىستىگى، ايەل تەڭسىزدىگى، بايلاردىڭ قاراۋ مىنەزى، ەڭبەكقورلىق پەن جالقاۋلىقتىڭ ايىرماسى بىردە پوەتيكالىق مانەر تانىتقان اقىن. ونىڭ «كوركەم قىزعا»، «ءجاميلا قىز»، «ايەلدەر مەيرامىنا»، «مەن زىنداندا»، «ەرىكتى ايشا»، «ايەلدەردىڭ ون جىلدىق تويىنا» دەپ اتالاتىن ولەڭدەرىندە الەۋمەتتىك ماسەلە بىردە ديالوگ، بىردە مونولوگ، بىردە قىز مۇڭى تۇرىندە بەرىلەدى. سونداي - اق، «شىلدە»، «جارىق اعاش»، «ءبىرىنشى ماي»، «جازعىتۇرى جار باسىندا»، «كۇزدىڭ سىرى»، «ماي تۋادى» دەگەن ولەڭدەرىندە تابيعات كورىنىسىن فون رەتىندە الىپ، ادام ءومىرى جايىندا تولعانادى
اقىننىڭ بالالارعا ارناعان ولەڭدەرىن ەكى باعىتتا قاراستىرۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرى - تىكەلەي بالالار ادەبيەتىنە جاتاتىن تۋىندىلار بولسا، ەكىنشى ءبىر توبىندا بالا كوزقاراسىمەن قاراي وتىرىپ، ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلە كوتەرەدى. وسى ورايدا «بالالىق»، «بالالىقتى ساعىنۋ»، «ۇرى مەن بالاسى» سىندى ولەڭدەرىن اتاپ وتۋگە بولادى
تاتار كلاسسيگى عابدوللا توقايدان اۋدارعان. «رامازان ايىندا» دەگەن ساتيرالىق ولەڭى مەن «كاليلا مەن دامنادان» ءتارجىما جاساعان «ءبىر كولدەگى ءۇش بالىق»، «بيت پەن بۇرگە» مىسالدارى ەركىن اۋدارمانىڭ وزىق ۇلگىسىنە جاتادى. سونداي - اق «ءىبىلىستىڭ شايتاندارىنا ايتاتىنى»، «اۋىرعان ارىستان»، «كوزى تويمايتىن يت»، «ەكى تەكە»، «كوك توبەتكە»، «سۇڭقار مەن قارعالار»، «بوزتورعاي»، «ۋ جەگەن قاسقىرعا» تاعى دا باسقا تۋىندىلارى مىسال جانرىنا كەپ قۇيىلعان قوماقتى ۇلەس. اقىن مىسال ولەڭدەرىندە جان - جانۋارلاردى مىسال ەتىپ الادى دا، سولاردىڭ ءىس - ارەكەتى ارقىلى قوعامداعى اشكوزدىك، ايارلىق، جاعىمپازدىق، قاسكويلىك، جالقاۋلىق، پاراقورلىق سياقتى جاعىمسىز قاسيەتتەردى وتكىر سىنعا الىپ، حالىقتى ەڭبەككە، بىرلىككە شاقىرادى
ءسابيت دونەنتايەۆتىڭ پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىندا نەگىزىنەن ەل تۇرمىسىنداعى وزگەرىستەر، ادام پسيحولوگياسىنداعى جاڭالىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جانە ونەر تاقىرىبى، كەدەيلەردىڭ قاتارعا قوسىلۋى، ۋاقىت، زامان تۋرالى تولعانىس تاعى باسقا ماسەلەلەر ءسوز بولدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
سىنىپ: 12 جىلدىق ەكسپەريمەنت مەكتەبىنىڭ 8 سىنىبى (پرەزەنتاسيا تۇرىندە)
