شىلدەحانا، بەسىك توي
تاقىرىبى: شىلدەحانا، بەسىك توي.
ماقساتى: وقۋشىلاردى ارا جىگى ايىرعىسىز وسى ەكى داستۇرمەن تانىس ەتۋ. ونداعى ىرىم، جورالعىلارعا ءمان بەرۋگە ۇيرەتۋ.
دامىتۋ: ءتىل دامىتۋ. «قالجا»، «يتكويلەك» سوزدەرىنىڭ ءمانىن ءبىلدىرۋ، شاقالاق، پەرىشتە، نارەستە، ءسابي، بوبەك – جاس بالانىڭ اتاۋلارى ەكەندىگىن ۇقتىرۋ.
تاربيەلىك ءمانى: تويدىڭ تاربيەلىك ءمانىن اشۋ، كوپشىل بولۋعا، كىشىگە قامقور بولۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ساباقتىڭ تاقىرىبى، ماقال - ماتەلدەر، مازمۇندى سۋرەتتەر، بەسىك، قۋىرشاق، ماگنيتوفون.
ماقالدار
سالتىڭ -- ساناڭ،
ءداستۇرىڭ – داۋلەتىڭ،
عۇرپىڭ – عۇمىرىڭ.
بالا – انانىڭ باۋىر ەتى، كوز نۇرى.
بالا ءوز نەسىبەسىن الا تۋادى.
بولار بالا
بەسىگىندە بۇلقىنادى.
بەسىك بالاسى بەس تۇلەيدى.
بەسىكتەن تۇسكەن بوپەگە ەسىككە دەيىن ەن دۇنيە.
بەسىكتەگى بالانىڭ
كۇلگەنىن كورگەن ءبىر مۇرات.
الدىنا ءتۇسىپ انانىڭ
جۇرگەنىن كورگەن ءبىر مۇرات.
جاس بالا قۇستىڭ كولەڭكەسىنەن توڭادى.
وسكەلەڭ ۇرپاق ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ءدىنىن، سالت – ءداستۇر، ادەت عۇرپىن ءبىلۋى شارت.
قازاق حالقىنىڭ ومىرىمەن بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان سالت – ءداستۇر، ادەت عۇرىپ، ىرىم - تىيىم، ءراسىم، جورالعىلار وتە كوپ. ولاردىڭ ءتۇپ توركىنى ۇرپاق تاربيەسىندە جاتىر.
سالت – داستۇرلەر كوبىنەسە ادام ومىرىنە قاتىستى تويلار تۇرىندە كورىنىس بەرەدى.
توي – وتكەندەگى ىزگىلىكتەر مەن جاقسىلىقتاردى وزىق داستۇرلەردى جاڭعىرتىپ، جالعاستىرىپ وتىراتىن ءتالىمى مول مەرەكە. تويشىل قاۋىم كوڭىل كوتەرىپ، ارقا-جارقا بولىپ، توي يەسىنە اق تىلەكتەر اقتارىلىپ، كوپشىلىكتى بىرلىككە، سىيلاستىققا، ۇلكەندى قۇرمەتتەۋگە، كوپشىل بولۋعا ۇيىتاتىن جيىن.
«مال – بالانىڭ شاشۋى» - دەگەن قازاق دۇنيەگە ءسابي كەلىسىمەن – اق توي تويعا ۇلاسىپ كەتە بارادى. - دەگەن قازاق دۇنيەگە ءسابي كەلىسىمەن – اق توي تويعا ۇلاسىپ كەتە بارادى. ادامنىڭ ءسابي شاعىندا «شىلدەحانا»، «بەسىككە سالۋ»، «قىرقىنان شىعارۋ»، «تۇساۋ كەسۋ»، «سۇندەت توي»، «اتقا مىنگىزۋ»، « توقىم قاعار»، «ءتىلاشار» تويلارى وتكىزىلەدى.
جاس بالانى «شاقالاق»، «پەرىشتە»، «نارەستە»، «ءسابي»، «بوبەك» دەپ اتايدى.
بۇگىن ءبىز «شىلدەحانا بەسىك تويى» - دەگەن تاقىرىپتى قالاپ الىپ، وسى ەكى ءداستۇر تۋرالى ماعلۇمات الامىز. سابيگە ارنالعان العاشقى ەكى توي ارا جىگى اجىراتقىسىز، ءبىر – بىرىنە جالعاسقان، دۇنيەگە كەلگەن ءسابي قۇرمەتىنە ارنالعان توي.
دۇنيەگە ءسابي كەلۋ – ۇرپاق جالعاسى، بولاشاق ازامات، ەلىنىڭ، جەرىنىڭ، وتباسىنىڭ تىرەگى دەپ ۇعىنۋىمىز كەرەك.
ءسابي كەلگەندە قاسىندا بولعان، ابىسىندارىنىڭ ءبىرى نەمەسە بالا جۇگىرىپ اتا – اناسىنان، تۋىستارىنان ءسۇيىنشى سۇرايدى.
ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى!
دۇنيەگە التىن ايدارلى ۇل كەلدى!
ات ۇستار، ەلىن قورعار جان كەلدى!
نەمەسە
قىلىعى ءتاتتى، سۇيسىنتەر جاندى،
اقىلىنا كوركى ساي ارۋ كەلدى! – دەپ سۇيىنشىلەپ، ءسۇيىنشىسىن العان.
ءسابي كىندىگىن كەسكەن انا «كىندىك شەشە» اتانادى. ول كىندىك بالاسىنا «يتكويلەك»، جاس بوسانعان اناعا ارناپ «قالجا». الىپ كەلەدى بالانى تۇزعا ءپىسىرىپ، يتكويلەگىن كيگىزەدى. «ءسابيدى سىلاۋ وسىرەدى» - دەپ بالانى كۇندە شومىلدىرىپ، كۇندە سىلاپ قىرقىنان شىققانشا قاداعالايدى. قالجاعا ءۇي يەسى دە ءىرى قوي سويادى. ارنايى سويىلعان مال – «قالجا» دەپ اتالادى.
قالجاعا سويىلعان قويدىڭ مويىن ومىرتقاسىن تۇتاس تازالاپ، ماڭدايشاعا ءىلىپ قويادى. بۇل ءسابيدىڭ مويىنى تەز قاتايسىن دەگەن ىرىم.
قالجاعا كۇيى جوق ۇيگە جەكجات – جاماعاتتارى جيىلىپ قالجا اپەرەدى. دۇنيەگە ءسابي اكەلگەن انانىڭ بەلى بەكىنگەنشە جاس سورپا مەن ەتتى اۋزىنان ۇزبەيدى. بۇل سالتتار ادامداردى جاقىنداتىپ، ءبىر – بىرىنە تىلەكشى، قامقورشى قىلادى.
قايىن ءسىڭلى، قايىن اپالارى انا مەن جاس ءسابيدى كۇتىمگە الادى. بۇل يماندىلىق دارىپ، جۇرەگىمىز جۇمسارۋىنا اسەر ەتەتىن كوركەم سالت.
ءسۇيىنشى سۇراعاندا ەستىگەندەر، قۇتتى بولسىن ايتا كەلگەندەر، تويعا كەلگەندەر «بالانىڭ باۋى بەرىك بولسىن!» - دەپ تىلەك ارناعان. ءسابيدىڭ ۇل نە قىز بالا ەكەندىگىن ايتۋ ءۇشىن «ات ۇستار»، «جىلقى ايدار»، «قوي باعار»، «شاي قۇيار» دەپ تۇسپالداعان.
حور. ءبىز ءومىردىڭ گۇلىمىز.
شىلدەحانا – حالقىمىزدىڭ قاستەرلى، جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان توي. تويعا جاستار جينالىپ، ويىن ساۋىق ۇيىمداستىرىلادى.
شىلدەحانا – بالانى جىن – شايتاننان قورعاپ، كۇزەتۋدەن پايدا بولعان ءداستۇر. جاس بوسانعان انا مەن جاس سابيگە جىن – شايتان ءۇيىر دەگەن تۇسىنىك بار. تۇنگى قاراڭعى مەزگىل قاتەرلى دەپ ۇققان. سوندىقتان شىلدەحانانى كەيدە «شىلدەكۇزەت» - دەپ تە اتايدى. شىلدەكۇزەت كەيدە ءۇش كۇنگە دەيىن سوزىلادى. جاستار كەشتە جينالىپ، تاڭعا دەيىن ءان ايتىپ، دومبىرا تارتىپ، ايتىس ۇيىمداستىرىپ، كوڭىلدى وتكىزەدى.
جۇمباق
يەسى ونىڭ - ءسابي،
ءارى توسەك، ءارى ءۇي.
(بەسىك)
بەسىك – قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى، ۇلت ونەرىنىڭ ءتول تۋىندىسى، تاربيە قۇرالى، نارەستەگە ارناپ جاسالىنعان اعاش توسەك.
ءسابيدى جەلدىڭ وتىنەن، جەردىڭ سىزىنان، سالقىننىڭ قاھارىنان، اپتاپتىڭ ىستىعىنان قورعايتىن – كيەلى ۇيا. يەسى قازاق بالاسى وسى بەسىكتەن ءوسىپ شىقتى.
بەسىك - ىقشام، اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا وڭگەرىپ الىپ جۇرۋگە بولادى. تازالىق مەكەنى، دەنساۋلىق قورعانى، تەربەلمەلى – سابيگە جۇبانىش سىيلار جايلى ورىن.
بەسىكتىڭ قۇرىلىسىمەن تانىستىرۋ.
بوگەن، ارقالىق (بەلاعاش)، جاقتاۋ، ساباۋ، شاباق، جورعا، تۇبەك، شۇمەك. تۇبەك – ىشىنە كۇل سالىنعان كيىز قالتا.
شىلدەحانا وتكەننەن كەيىن بالانىڭ اكە – شەشەسى بەسىك تويىن جاسايدى. ەگەر ءسابي بۇل ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولسا بەسىكتى ءسابيدىڭ ناعاشى جۇرتى نەمەسە ۇرپاعى جالعاسا بەرسىن دەگەن نيەتپەن ءقادىرلى، كوپ بالالى انالاردىڭ ءبىرى سىيعا تارتادى. ۇيدە الدىڭعى بالالاردىڭ بەسىگى بولسا، سول بەسىككە سالىنادى.
«بالانى بەسىككە سالۋ» وتباسى ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. بالانى بەسىككە جاسى ۇلكەن، جاپىراعى جايىلعان ءقادىرلى انا سالادى. «بەسىككە سالار» سىياقىنى يەلەنەدى.
وسى داستۇرگە تۇسپا – تۇس سابيگە ات قويۋ ءراسىمى وتەدى. قولايلاعان ەسىمىن مولدا الدىرىپ، ازان شاقىرتىپ، ءسابيدىڭ قۇلاعىنا الما كەزەك «سەنىڭ اتىڭ پالەنشە»، - دەپ ءۇش رەت اتايدى. ازان شاقىرىپ، ات قويعان ادام دا سىياقىسىز قالمايدى.
كورىنىس. ازان شاقىرتىپ ات قويۋ.
حور. قازاق داستۇرلەرى.
«بەسىككە سالۋ» ءراسىمىن كورسەتۋ
1. بەسىكتى الاستاۋ
2. تىشتىرماي جاساۋ
3. بەسىك جابدىقتارىن سالۋ.
4. ءتىل – كوز تيمەسكە تۇمار، ۇكى تاعادى. شوشىماسىن دەپ ەر بالانىڭ جاستىعىنىڭ استىنا باكى سالادى، ال قىز بالا كورىكتى بولسىن جاستىعىنىڭ استىنا اينا – تاراق سالادى.
5. ءسابيدى بولەۋ.
6. جابىندىسىن جابۋ.
7. حالىقشىل بولسىن دەپ – تون، جاسى ۇزاق بولسىن دەپ – شاپان، سىيلاپ ءوسسىن دەپ اتا – اجەسىنىڭ، اكە – شەشەسىنىڭ ءبىر – ءبىر كيىمىن جابادى. ات جالىن تارتىپ ءمىنسىن دەپ – قامشى، ۇيقىسى كوپ بولسىن دەپ – قاپشىق ىلەدى. كيىم سانىن جەتىگە تولتىرادى. بەسىكتى ات قىپ شاباتىن دا ىرىم بار.
بەسىككە سالعان ادام دا سىياقىسىز قالمايدى.
بەسىككە بايلانىستى ىرىم - تىيىمدار:
قۇر بەسىكتى تەربەتپە.
بەسىكتى اشىق قالدىرما.
ساتىپ الساڭ ساۋدالاسپا.
ءوز بالاڭا بەسىك جاساما.
بەسىك سىيلاعاندى ەلەۋسىز قالدىرما.
بەسىكتى پايدالانباساڭ جوعارى قويىپ، تازا ساقتا.
سابيگە تىلەك.
تامسانتقان ۇرپاق
اڭساتقان ۇرپاق
ۋىلدەپ ءان ساپ بەسىكتە،
پەرىشتە قولىن سوزادى كوككە –
كىرشىكسىز – تازا نەسىپكە.
پەرىشتە قولعا ادال بول، تاعدىر
تىلەگىن ءدايىم بەرە گور،
بەسىككە قاراي كەلەتىن باقىت،
اداسا كورمە، كەشىكپە.
تىنىشتىقپەن بىرگە
تىنىش زاماندى
تىلەيمىن كۇندە ۇرپاققا،
كۇناسىز ءسابي، كۇلە بەر سەندە،
تالپىنىپ كۇنگە قۇنداقتا.
نەمەرە ءوسىپ، شوبەرە ءوسىپ،
ازامات بولىپ، جىگىت بوپ،
اتادان قالعان بايتاق قونىستا
جەتەمىز بيىك مۇراتقا
سابيگە باتا بەرۋ.
اناسىنىڭ اياۋلى
جارىپ شىققان كەمەرىن
قادام باسىپ ومىرگە،
جاس شىبىقتاي ءبۇر جارىپ،
جاڭا جايعان جەلەگىن
تورسىق شەكە، اق ماڭداي
وسە بەرسىن بوبەگىڭ.
ءومىرى ۇزاق بولسىن دەپ،
كوڭىلى نۇرعا تولسىن دەپ،
اق باتامدى بەرەمىن.
ازامات بوپ ەر جەتسىن،
قيىن كەزدە جولداستان
ايامايتىن كومەگىن.
حور. ءسابي بولعىم كەلەدى.
بالا تاربيەسى بەسىكتەن باستالادى. قازاعىم «تاربيە باسى – تال بەسىك» دەپ بەكەر ايتپاعان. ۇلى جازۋشى م. اۋەزوۆ اتالارىڭ «ەل بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ وسيەت قالدىرعان.
ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتكەن انالارىمىز سابيىنە سۇيىسپەنشىلىگىن قالاي جەتكىزدى، قانداي تىلەك تىلەيدى، نەنى ارمان ەتەدى؟ بەسىك جىرىنا كەزەك بەرەمىز.
بەسىك جىرىن وقۋ.
بەسىك جىرىن ءبىز انمەن جالعاستىرامىز.
توي ءان جىرسىز بولعان با؟
ءان. بال – بالالىق.
كوركەم ءسوز. م. ماقاتايەۆ. بەسىك باسىندا
ءان. بالدىرعاندار مارشى.
ءان. ەكەۋمىز ءايبات بولامىز.
ءان. كەلشى، كەلشى بالاشىم
تاقتامەن جۇمىس.
ماقال – ماتەلدەرگە توقتالۋ.
حور. ايگولەك.
ماقساتى: وقۋشىلاردى ارا جىگى ايىرعىسىز وسى ەكى داستۇرمەن تانىس ەتۋ. ونداعى ىرىم، جورالعىلارعا ءمان بەرۋگە ۇيرەتۋ.
دامىتۋ: ءتىل دامىتۋ. «قالجا»، «يتكويلەك» سوزدەرىنىڭ ءمانىن ءبىلدىرۋ، شاقالاق، پەرىشتە، نارەستە، ءسابي، بوبەك – جاس بالانىڭ اتاۋلارى ەكەندىگىن ۇقتىرۋ.
تاربيەلىك ءمانى: تويدىڭ تاربيەلىك ءمانىن اشۋ، كوپشىل بولۋعا، كىشىگە قامقور بولۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ساباقتىڭ تاقىرىبى، ماقال - ماتەلدەر، مازمۇندى سۋرەتتەر، بەسىك، قۋىرشاق، ماگنيتوفون.
ماقالدار
سالتىڭ -- ساناڭ،
ءداستۇرىڭ – داۋلەتىڭ،
عۇرپىڭ – عۇمىرىڭ.
بالا – انانىڭ باۋىر ەتى، كوز نۇرى.
بالا ءوز نەسىبەسىن الا تۋادى.
بولار بالا
بەسىگىندە بۇلقىنادى.
بەسىك بالاسى بەس تۇلەيدى.
بەسىكتەن تۇسكەن بوپەگە ەسىككە دەيىن ەن دۇنيە.
بەسىكتەگى بالانىڭ
كۇلگەنىن كورگەن ءبىر مۇرات.
الدىنا ءتۇسىپ انانىڭ
جۇرگەنىن كورگەن ءبىر مۇرات.
جاس بالا قۇستىڭ كولەڭكەسىنەن توڭادى.
وسكەلەڭ ۇرپاق ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ءدىنىن، سالت – ءداستۇر، ادەت عۇرپىن ءبىلۋى شارت.
قازاق حالقىنىڭ ومىرىمەن بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان سالت – ءداستۇر، ادەت عۇرىپ، ىرىم - تىيىم، ءراسىم، جورالعىلار وتە كوپ. ولاردىڭ ءتۇپ توركىنى ۇرپاق تاربيەسىندە جاتىر.
سالت – داستۇرلەر كوبىنەسە ادام ومىرىنە قاتىستى تويلار تۇرىندە كورىنىس بەرەدى.
توي – وتكەندەگى ىزگىلىكتەر مەن جاقسىلىقتاردى وزىق داستۇرلەردى جاڭعىرتىپ، جالعاستىرىپ وتىراتىن ءتالىمى مول مەرەكە. تويشىل قاۋىم كوڭىل كوتەرىپ، ارقا-جارقا بولىپ، توي يەسىنە اق تىلەكتەر اقتارىلىپ، كوپشىلىكتى بىرلىككە، سىيلاستىققا، ۇلكەندى قۇرمەتتەۋگە، كوپشىل بولۋعا ۇيىتاتىن جيىن.
«مال – بالانىڭ شاشۋى» - دەگەن قازاق دۇنيەگە ءسابي كەلىسىمەن – اق توي تويعا ۇلاسىپ كەتە بارادى. - دەگەن قازاق دۇنيەگە ءسابي كەلىسىمەن – اق توي تويعا ۇلاسىپ كەتە بارادى. ادامنىڭ ءسابي شاعىندا «شىلدەحانا»، «بەسىككە سالۋ»، «قىرقىنان شىعارۋ»، «تۇساۋ كەسۋ»، «سۇندەت توي»، «اتقا مىنگىزۋ»، « توقىم قاعار»، «ءتىلاشار» تويلارى وتكىزىلەدى.
جاس بالانى «شاقالاق»، «پەرىشتە»، «نارەستە»، «ءسابي»، «بوبەك» دەپ اتايدى.
بۇگىن ءبىز «شىلدەحانا بەسىك تويى» - دەگەن تاقىرىپتى قالاپ الىپ، وسى ەكى ءداستۇر تۋرالى ماعلۇمات الامىز. سابيگە ارنالعان العاشقى ەكى توي ارا جىگى اجىراتقىسىز، ءبىر – بىرىنە جالعاسقان، دۇنيەگە كەلگەن ءسابي قۇرمەتىنە ارنالعان توي.
دۇنيەگە ءسابي كەلۋ – ۇرپاق جالعاسى، بولاشاق ازامات، ەلىنىڭ، جەرىنىڭ، وتباسىنىڭ تىرەگى دەپ ۇعىنۋىمىز كەرەك.
ءسابي كەلگەندە قاسىندا بولعان، ابىسىندارىنىڭ ءبىرى نەمەسە بالا جۇگىرىپ اتا – اناسىنان، تۋىستارىنان ءسۇيىنشى سۇرايدى.
ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى!
دۇنيەگە التىن ايدارلى ۇل كەلدى!
ات ۇستار، ەلىن قورعار جان كەلدى!
نەمەسە
قىلىعى ءتاتتى، سۇيسىنتەر جاندى،
اقىلىنا كوركى ساي ارۋ كەلدى! – دەپ سۇيىنشىلەپ، ءسۇيىنشىسىن العان.
ءسابي كىندىگىن كەسكەن انا «كىندىك شەشە» اتانادى. ول كىندىك بالاسىنا «يتكويلەك»، جاس بوسانعان اناعا ارناپ «قالجا». الىپ كەلەدى بالانى تۇزعا ءپىسىرىپ، يتكويلەگىن كيگىزەدى. «ءسابيدى سىلاۋ وسىرەدى» - دەپ بالانى كۇندە شومىلدىرىپ، كۇندە سىلاپ قىرقىنان شىققانشا قاداعالايدى. قالجاعا ءۇي يەسى دە ءىرى قوي سويادى. ارنايى سويىلعان مال – «قالجا» دەپ اتالادى.
قالجاعا سويىلعان قويدىڭ مويىن ومىرتقاسىن تۇتاس تازالاپ، ماڭدايشاعا ءىلىپ قويادى. بۇل ءسابيدىڭ مويىنى تەز قاتايسىن دەگەن ىرىم.
قالجاعا كۇيى جوق ۇيگە جەكجات – جاماعاتتارى جيىلىپ قالجا اپەرەدى. دۇنيەگە ءسابي اكەلگەن انانىڭ بەلى بەكىنگەنشە جاس سورپا مەن ەتتى اۋزىنان ۇزبەيدى. بۇل سالتتار ادامداردى جاقىنداتىپ، ءبىر – بىرىنە تىلەكشى، قامقورشى قىلادى.
قايىن ءسىڭلى، قايىن اپالارى انا مەن جاس ءسابيدى كۇتىمگە الادى. بۇل يماندىلىق دارىپ، جۇرەگىمىز جۇمسارۋىنا اسەر ەتەتىن كوركەم سالت.
ءسۇيىنشى سۇراعاندا ەستىگەندەر، قۇتتى بولسىن ايتا كەلگەندەر، تويعا كەلگەندەر «بالانىڭ باۋى بەرىك بولسىن!» - دەپ تىلەك ارناعان. ءسابيدىڭ ۇل نە قىز بالا ەكەندىگىن ايتۋ ءۇشىن «ات ۇستار»، «جىلقى ايدار»، «قوي باعار»، «شاي قۇيار» دەپ تۇسپالداعان.
حور. ءبىز ءومىردىڭ گۇلىمىز.
شىلدەحانا – حالقىمىزدىڭ قاستەرلى، جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان توي. تويعا جاستار جينالىپ، ويىن ساۋىق ۇيىمداستىرىلادى.
شىلدەحانا – بالانى جىن – شايتاننان قورعاپ، كۇزەتۋدەن پايدا بولعان ءداستۇر. جاس بوسانعان انا مەن جاس سابيگە جىن – شايتان ءۇيىر دەگەن تۇسىنىك بار. تۇنگى قاراڭعى مەزگىل قاتەرلى دەپ ۇققان. سوندىقتان شىلدەحانانى كەيدە «شىلدەكۇزەت» - دەپ تە اتايدى. شىلدەكۇزەت كەيدە ءۇش كۇنگە دەيىن سوزىلادى. جاستار كەشتە جينالىپ، تاڭعا دەيىن ءان ايتىپ، دومبىرا تارتىپ، ايتىس ۇيىمداستىرىپ، كوڭىلدى وتكىزەدى.
جۇمباق
يەسى ونىڭ - ءسابي،
ءارى توسەك، ءارى ءۇي.
(بەسىك)
بەسىك – قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى، ۇلت ونەرىنىڭ ءتول تۋىندىسى، تاربيە قۇرالى، نارەستەگە ارناپ جاسالىنعان اعاش توسەك.
ءسابيدى جەلدىڭ وتىنەن، جەردىڭ سىزىنان، سالقىننىڭ قاھارىنان، اپتاپتىڭ ىستىعىنان قورعايتىن – كيەلى ۇيا. يەسى قازاق بالاسى وسى بەسىكتەن ءوسىپ شىقتى.
بەسىك - ىقشام، اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا وڭگەرىپ الىپ جۇرۋگە بولادى. تازالىق مەكەنى، دەنساۋلىق قورعانى، تەربەلمەلى – سابيگە جۇبانىش سىيلار جايلى ورىن.
بەسىكتىڭ قۇرىلىسىمەن تانىستىرۋ.
بوگەن، ارقالىق (بەلاعاش)، جاقتاۋ، ساباۋ، شاباق، جورعا، تۇبەك، شۇمەك. تۇبەك – ىشىنە كۇل سالىنعان كيىز قالتا.
شىلدەحانا وتكەننەن كەيىن بالانىڭ اكە – شەشەسى بەسىك تويىن جاسايدى. ەگەر ءسابي بۇل ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولسا بەسىكتى ءسابيدىڭ ناعاشى جۇرتى نەمەسە ۇرپاعى جالعاسا بەرسىن دەگەن نيەتپەن ءقادىرلى، كوپ بالالى انالاردىڭ ءبىرى سىيعا تارتادى. ۇيدە الدىڭعى بالالاردىڭ بەسىگى بولسا، سول بەسىككە سالىنادى.
«بالانى بەسىككە سالۋ» وتباسى ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. بالانى بەسىككە جاسى ۇلكەن، جاپىراعى جايىلعان ءقادىرلى انا سالادى. «بەسىككە سالار» سىياقىنى يەلەنەدى.
وسى داستۇرگە تۇسپا – تۇس سابيگە ات قويۋ ءراسىمى وتەدى. قولايلاعان ەسىمىن مولدا الدىرىپ، ازان شاقىرتىپ، ءسابيدىڭ قۇلاعىنا الما كەزەك «سەنىڭ اتىڭ پالەنشە»، - دەپ ءۇش رەت اتايدى. ازان شاقىرىپ، ات قويعان ادام دا سىياقىسىز قالمايدى.
كورىنىس. ازان شاقىرتىپ ات قويۋ.
حور. قازاق داستۇرلەرى.
«بەسىككە سالۋ» ءراسىمىن كورسەتۋ
1. بەسىكتى الاستاۋ
2. تىشتىرماي جاساۋ
3. بەسىك جابدىقتارىن سالۋ.
4. ءتىل – كوز تيمەسكە تۇمار، ۇكى تاعادى. شوشىماسىن دەپ ەر بالانىڭ جاستىعىنىڭ استىنا باكى سالادى، ال قىز بالا كورىكتى بولسىن جاستىعىنىڭ استىنا اينا – تاراق سالادى.
5. ءسابيدى بولەۋ.
6. جابىندىسىن جابۋ.
7. حالىقشىل بولسىن دەپ – تون، جاسى ۇزاق بولسىن دەپ – شاپان، سىيلاپ ءوسسىن دەپ اتا – اجەسىنىڭ، اكە – شەشەسىنىڭ ءبىر – ءبىر كيىمىن جابادى. ات جالىن تارتىپ ءمىنسىن دەپ – قامشى، ۇيقىسى كوپ بولسىن دەپ – قاپشىق ىلەدى. كيىم سانىن جەتىگە تولتىرادى. بەسىكتى ات قىپ شاباتىن دا ىرىم بار.
بەسىككە سالعان ادام دا سىياقىسىز قالمايدى.
بەسىككە بايلانىستى ىرىم - تىيىمدار:
قۇر بەسىكتى تەربەتپە.
بەسىكتى اشىق قالدىرما.
ساتىپ الساڭ ساۋدالاسپا.
ءوز بالاڭا بەسىك جاساما.
بەسىك سىيلاعاندى ەلەۋسىز قالدىرما.
بەسىكتى پايدالانباساڭ جوعارى قويىپ، تازا ساقتا.
سابيگە تىلەك.
تامسانتقان ۇرپاق
اڭساتقان ۇرپاق
ۋىلدەپ ءان ساپ بەسىكتە،
پەرىشتە قولىن سوزادى كوككە –
كىرشىكسىز – تازا نەسىپكە.
پەرىشتە قولعا ادال بول، تاعدىر
تىلەگىن ءدايىم بەرە گور،
بەسىككە قاراي كەلەتىن باقىت،
اداسا كورمە، كەشىكپە.
تىنىشتىقپەن بىرگە
تىنىش زاماندى
تىلەيمىن كۇندە ۇرپاققا،
كۇناسىز ءسابي، كۇلە بەر سەندە،
تالپىنىپ كۇنگە قۇنداقتا.
نەمەرە ءوسىپ، شوبەرە ءوسىپ،
ازامات بولىپ، جىگىت بوپ،
اتادان قالعان بايتاق قونىستا
جەتەمىز بيىك مۇراتقا
سابيگە باتا بەرۋ.
اناسىنىڭ اياۋلى
جارىپ شىققان كەمەرىن
قادام باسىپ ومىرگە،
جاس شىبىقتاي ءبۇر جارىپ،
جاڭا جايعان جەلەگىن
تورسىق شەكە، اق ماڭداي
وسە بەرسىن بوبەگىڭ.
ءومىرى ۇزاق بولسىن دەپ،
كوڭىلى نۇرعا تولسىن دەپ،
اق باتامدى بەرەمىن.
ازامات بوپ ەر جەتسىن،
قيىن كەزدە جولداستان
ايامايتىن كومەگىن.
حور. ءسابي بولعىم كەلەدى.
بالا تاربيەسى بەسىكتەن باستالادى. قازاعىم «تاربيە باسى – تال بەسىك» دەپ بەكەر ايتپاعان. ۇلى جازۋشى م. اۋەزوۆ اتالارىڭ «ەل بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ وسيەت قالدىرعان.
ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتكەن انالارىمىز سابيىنە سۇيىسپەنشىلىگىن قالاي جەتكىزدى، قانداي تىلەك تىلەيدى، نەنى ارمان ەتەدى؟ بەسىك جىرىنا كەزەك بەرەمىز.
بەسىك جىرىن وقۋ.
بەسىك جىرىن ءبىز انمەن جالعاستىرامىز.
توي ءان جىرسىز بولعان با؟
ءان. بال – بالالىق.
كوركەم ءسوز. م. ماقاتايەۆ. بەسىك باسىندا
ءان. بالدىرعاندار مارشى.
ءان. ەكەۋمىز ءايبات بولامىز.
ءان. كەلشى، كەلشى بالاشىم
تاقتامەن جۇمىس.
ماقال – ماتەلدەرگە توقتالۋ.
حور. ايگولەك.
You Might Also Like
-
قازىرگى پاۆلودار وبلىسىندا تۋعان. جاس كەزىندە ەسكىشە حات تانىپ، كەيىن پاۆلوداردا مەدرەسەدە وقيدى. ءوزى ءمۇعالىم جالداپ، ورىسشا ساۋاتىن اشادى. سول كەزدە ا. قۇنانبايەۆ پەن ع. توقايدىڭ ولەڭدەرىمەن تانىسا...
-
ساباق تاقىرىبى: قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق دامۋ كەزەڭدەرى
