دوپلەر اسەرى دەگەن نە؟
كريستيان دوپلەر «دوپلەر اسەرى» دەپ اتالىپ كەتكەن فيزيكالىق قۇبىلىستى اشتى. قوزعالىسسىز تۇرعان پويىزبەن سالىستىرعاندا، جاقىنداپ كەلە جاتقان پويىزدىڭ گۋىلى كۇشتىرەك، ال الىستاپ بارا جاتقان پويىزدىڭ گۋىلى السىزدەۋ بولادى. وسى قۇبىلىس — دوپلەر اسەرى دەپ اتالادى.
بۇل قۇبىلىستى ءتۇسىندىرۋ اسا قيىن ەمەس. ءبىز ەستيتىن دىبىس تونى، قۇلاققا جەتەتىن دىبىس تەربەلىسىنىڭ جيىلىگىنە بايلانىستى. ەگەر دىبىستى شىعارۋشى بىزگە قارسى كەلە جاتسا، وندا ءار كەلەسى تەربەلىستىڭ جوتاسى ءبىرشاما تەز كەلەدى، سەبەبى بىزگە جاقىنىراق جەردەن جىبەرىلىپ وتىر. تەربەلىستەر قۇلاققا جيىرەك جەتەتىندەي كورىنەدى، سول سەبەپتى قاتتى شىعادى. دىبىس شىعارۋشى كەتىپ بارا جاتقاندا، ءار كەلەسى تولقىن الىسىراق جىبەرىلەدى، سول سەبەپتى قۇلاعىمىزعا الدىڭعىسىنان كەشىرەك جەتەدى. سوندىقتان ونى اقىرىن شىعىپ جاتقانداي ەستيمىز.
دىبىس شىعارۋشى ەمەس، ءوزىمىز ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا دا ءدال سونداي جاعداي ورىن الادى. ەگەر ءبىز تولقىنعا قارسى جۇگىرسەك، ونىڭ جوتالارىن ءجيى باسامىز، جانە دىبىس قاتتىراق سياقتى سەزىلەدى. ەگەر تولقىننان كەرى جۇگىرسەك — كەرىسىنشە. دەمەك، شىعارۋشى نەمەسە دىبىس قابىلداۋشىنىڭ قوزعالۋ-قوزعالماۋى ماڭىزدى ەمەس. دوپلەر اسەرىن باقىلاۋ ءۇشىن ەڭ باستىسى — بىر-بىرىنە قارسى ءجۇرۋى. بۇل اسەردى دىبىستان عانا ەمەس، كەز كەلگەن جيىلىك تولقىنىنان بايقاۋعا بولادى — جارىق جانە ءتىپتى راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋدەن دە.
دوپلەر اسەرىنىڭ ارقاسىندا، استرونومدار عالامشاردىڭ كەڭەيىپ جاتقانىن بايقاعان — جۇلدىزدار بىر-بىرىنەن الشاقتاپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا پلانەتالار مەن عارىش اپپاراتتارىنىڭ قوزعالىس پارامەترلەرى انىقتالادى. دوپلەر اسەرىنىڭ نەگىزىندە جول پوليسيا قىزمەتكەرلەرى كولىك جىلدامدىعىن انىقتايتىن رادار جاسالعان. دارىگەرلەر بۇل اسەردى ۋلترادىبىستىق قۇرىلعى ارقىلى كوك تامىردى كۇرەتامىردان اجىراتۋ ءۇشىن پايدالانادى.
ءبىر قىزىعى، دوپلەر اسەرى راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋ سياقتى اۋىتقۋ جيىلىگى وراسان زور، ال شىعارۋشى مەن قابىلداعىش سالىستىرمالى جىلدامدىعى — بار-جوعى سەكۋندىنا ميلليمەتر بولعان جاعدايدا دا جۇمىس ىستەي بەرەدى. ياعني گامما-كۆانتتار ەنەرگياسى دوپلەر اسەرىنىڭ ارقاسىندا بىلىنبەس مولشەرگە وزگەرەدى. بۇل يادرولىق گامما رەزونانسى سپەكترومەترىندە پايدالانىلادى (موسسباۋەرلىق سپەكترومەترلەردە).
مۇنىڭ ءبارى كريستيان دوپلەردىڭ ارقاسىندا ىسكە استى. ول 29 قاراشا 1803 جىلى زالسبۋرگتە تۋىلدى. 1825 جىلى ۆەناداعى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتى ءبىتىردى، 1829-1833 جىلدار اراسىندا ۆەنادا جوعارى ماتەماتيكادان ساباق بەردى. كەيىن، ءبىر جارىم جىلداي ماقتا-ماتا فابريكاسىندا كلەرك بولىپ جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. ول ءتىپتى امەريكاعا قونىس اۋدارۋدى ويلاعان، ءبىراق پروفەسسور بولۋعا پراگادان شاقىرتۋ الادى. وسىلايشا 1835 پەن 1847 جىلدار ارالىعىندا سوندا جۇمىس ىستەيدى. 1847 جىلدان دوپلەر — حەمنيستە (ۆەنگريا) تاۋ جانە ورمان اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى بولادى، 1848 جىلدان — ۆەنا عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى. 1850 جىلدان — ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.
1853 جىلى دوپلەر تۋبەركۋلەز اۋرۋىنا شالدىعىپ، اۋرۋى اسقىنعاندىقتان ۆەنەسياعا ەمدەلۋگە كەتەدى. بەس اي اۋىرعاننان كەيىن، 50 جاسىنا جەتپەي، 17 ناۋرىز 1853 جىلى قايتىس بولادى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
لۋيدجي گالۆاني، تەورياسى. ۆولتپەن داۋلاسۋى
You Might Also Like
-
يا، كوفە وتە سەرگىتەدى جانە ءدامدى. ءبىراق كەيبىر جاندار كوفەينگە تاۋەلدىلىكتەن نەمەسە مەديسينالىق قارسى كورسەتىلىمدەردەن كوفەدەن ارىلۋدىڭ بالاما ءادىسىن ىزدەۋگە ءماجبۇر. ديەتولوگتار تاڭعى اس ورنىنا كە...
-
1916 جىلدىڭ جازى. «يۋن جارلىعى شىعىپتى، قازاقتاردان سولداتقا كىسى الادى» دەگەن حابار قۇلاققا ساپ ەتە قالدى. كەشىكپەي-اق 19 بەن 31 جاستىڭ اراسىن سىپىرا باستادى. جۇرت ابىرجۋدا. بارار جەر...
