دۋلات باباتاي ۇلى
«بۇل زاماننىڭ جاقسىسى: ءبىرىن-بىرى كورە الماس، جۇرتىنا پايدا بەرە الماس»
«اتا-انانىڭ اقىلى— قازۋلى قارا جولمەن تەڭ»
د. باباتاي ۇلىنىڭ شىعارمالارى
كىتاپتار
باباتاي ۇلى، د. زامانا سازى [ءماتىن] : [ولەڭدەر مەن داستاندار] / د. باباتاي ۇلى. - الماتى : جازۋشى، 1991. - 160 ب.
باباتاي ۇلى، د. وسيەتناما [ءماتىن] / د. باباتاي ۇلى - الماتى: عىلىم، 2001.- 132 ب.
باباتاي ۇلى، د. تۇنىق تۇما [ءماتىن] : ولەڭدەر مەن داستاندار / د. باباتاي ۇلى. - الماتى : راريتەت، 2002. - 288 ب.
باباتاي ۇلى، د. كەۋدەم - اقىل سارايى [ءماتىن] : [ولەڭدەر جيناعى] /د. باباتاي ۇلى؛ قۇراست.ق. رايەۆ. - استانا : ەر-داۋلەت، 2002. - 112 ب.
باباتاي ۇلى، د. شىعارمالارى مەن تاعىلىمى [ءماتىن] / د. باباتاي ۇلى - الماتى : راريتەت، 2003. - 288 ب.
باباتاي ۇلى، د. شىعارمالارى [ءماتىن] : [ولەڭدەر، داستاندار، مىسال ولەڭدەر] / د. باباتاي ۇلى؛ قۇراست. س. قوراباي. - الماتى : انا تiلi، 2013. - 296 ب.
باباتاي ۇلى، د. وسىنداي زامان كەز بولدى... [ءماتىن] : [ولەڭ-داستاندار جانە ماقالالار ] / د. باباتاي ۇلى . - استانا : فوليانت، 2013. - 272 ب.
نايمان-سىبان رۋى كوشىپ-قونعان، بالقاش پەن اياگوز ارالىعىنداعى وڭىردە تۋعان. ارابشا ساۋات اشىپ وقىعان، ءوز كەزىندەگى كوزى اشىق، الدىڭعى قاتارلى ادامداردىڭ ءبىرى. ونىڭ جازبالارى ارقىلى XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن اقتامبەردى جىراۋدىڭ ولەڭ تۇرىندەگى تۋىندىلارى ساقتالعان.
دۋلات باباتاي ۇلى – ولەڭدەرى تيپوگرافيادا باسىلىپ، كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن تۇڭعىش قازاق اقىنى. «وسيەتناما» اتتى العاشقى جيناعىن 1880 جىلى باسپاعا مۇلكەن سەيىل ۇلى دايارلاپ، العاش رەت قازاندا باسىلىپ شىققان. جيناقتاعى جىر كولەمى 800 جولداي.
دۋلات ولەڭدەرىنىڭ قولجازبالارىن ساقتاعاندار - عابباس ءبايدىلدا ۇلى مەن شاكىر ابەن ۇلى. اقىن ولەڭدەرىنىڭ 1500-نەن استام جولى – تەڭدەسى جوق رۋحاني مۇرا.
اقىن ولەڭدەرىندە حالىقتىڭ اۋىر جاعدايى، ورىس وتارشىلدىعى، ولاردىڭ جاعىمسىز قىلىقتارى سۋرەتتەلگەن («تەگىمدى مەنىڭ سۇراساڭ»، «و، سارىارقا، سارىارقا»، «اسقار تاۋدىڭ ءسانى جوق»، «سۇلەيمەنگە»، «باراققا»، «كەڭەسبايعا»). 1940-1950 جج. دۋلات شىعارمالارى ادەبي داۋ نىسانىنا اينالدى. ونىڭ شىعارماشىلىعىن ورتا مەكتەپتەردە وقىتۋعا تىيىم سالىندى.
م. اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانىندا ونىڭ تالىمگەرىن بارلاس دەگەن جالعان ەسىممەن بەرەدى. اباي دۋلات ولەڭدەرىن مۇقيات زەرتتەپ، ونىڭ كەي تۇستارىن پايدالانعان. مىسالى، «بولىس بولدىم، مىنەكي» ولەڭىندە دۋلاتتىڭ بولىس جايلى جازعان ولەڭىنىڭ سارىنى بايقالادى. دۋلات قازاق پوەزياسىنا ۇيقاستىڭ جاڭا ءتۇرىن اكەلگەن: «ا ا ا ب». مۇنى كەيىن اباي دا پايدالانعان.
دۋلات – ساتيرالىق جانردا قالام تەربەگەن العاشقى اقىن. ونىڭ ولەڭدەرى كوبىندە ديداكتيكالىق ءارى عيبراتتى سارىندا. زەرتتەۋشى ق. ومىرالييەۆ د. باباتاي ۇلىنىڭ بارلىق شىعارمالارىن جيناپ، باسپاعا ازىرلەگەن. 1991 جىلى قالامگەردىڭ «زامانا سازى» اتتى شىعارمالار جيناعى جارىق كورەدى.
اقىن شىعارمالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى (ق ر ۇعا) ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتالعان.دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ تىكەلەي ءوزىنىڭ ءومىربايانىن نەمەسە ءومىرىنىن بەلگىلى ءبىر كەزەڭىن سيپاتتايتىن تۋىندىلارى از. ايتسە دە جىراۋدىڭ مىنەزى، ءوي-ورىسى مەن اقىندىق مۇراتى جايىندا شىعارمالارىنا سۇيەنىپ، سەنىمدى تۇجىرىمدار جاساۋعا بولادى.دۋلات "ايتقىزباسىمدى ايتقىزدىڭ" ولەڭىندە:
مەنىڭ اتىم – بايعىز قارت،
كوزگە تۇسەر سيقىم جوق،
ورىنسىز كۇلەر كۇلكىم جوق،
ەسەپسىز ۇيىقتار ۇيقىم جوق.
كوزگە قوراش بويىم بار،
تەڭىزدەن تەرەن ويىم بار،
شىناردان بيىك سانام بار،
اتان وگىز اعىزعان
اقىلدان الپىس سالام بار.
قورعان قۇرىش ءسوزىم بار،
بۇلتتان ءوتىپ، مۇناردى
بولجايتۇعىن كوزىم بار...
قايراتىمنان اتىم زور
بەلگىلى اتىم ولەمگە.
قوراشسىنساڭ دەنەمدى،
كەۋدەم – اقىل سارايى،
كىرەم دەسەڭ، كەل، مىنە، – دەيدى.
بۇل – اقىننىڭ اۆتوپورترەتى. مۇنداعى "كوزگە تۇسەر سيقى جوق"، ەل تاعدىرىن ويلاپ، سيرەك كۇلىل، از ۇيىقتايتىن، اتاعى الىستاردى شارلاعان كەمەڭگەر، اقىلى داريا، ءسوزى التىننان اۋىر بايعىز قارت – اقىننىڭ ءوزى.
شىنىندا دا، ول ءوز زامانىنىڭ "بايعىز قارتى" اتانعان دانا، "كونەلەردەن سۇراسام، ءسوزىن جيناپ، قۇراسام"، – دەپ ءوزى ايتقانداي، ەل تاريحى، ءومىر سىرىنان جيناعان ءبىلىم، بىلىگى دە ۇشان-تەڭىز كىسى بولعان، اقىندىق اتاعى دا قاتتى شىقكان. بۇعان جىراۋدىڭ باسقا ولەڭ، تولعاۋلارىنان دا دالەل بولارلىق مىسالدار تابىلادى.
وكسىگىڭدى ويلاسام،
ۇيقى بەرىپ، قايعى الام،
ەل قۇلاعى ساڭىراۋ،
كىمگە ايتامىن ءسوزىمدى؟
دۋلات سىندى سورلىدا
ۇيقى، تىنىشتىق بولا ما؟
ءار تاقىرىپتاعى ولەڭدەرىنەن الىنعان بۇل ۇزىندىلەردەن دە "بايعىز قارت" – دۋلاتتىڭ ەرەكشە سيپاتتارى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!
دۋلات وتە شىنشىل، تۋراشىل، ايتارىن كىمنەن بولسا دا تايسالماي بەتكە ايتاتىن باتىل اقىن بولعان.
ايگىلى باراق تورەگە كوپتىڭ الدىندا: "جەگەنگە توك، ىشسەڭ ماس، ءوز ەلىن جاۋداي تالاعان" دەپ بەتىنە باسۋعا ناعىز جۇرەك جۇتقان ەر بولۋ كەرەك شىعار.
جالعىز باراق تورە ەمەس، كەڭەسباي، سۇلەيمەن سياقتى سۇلتاندار مەن ەشەن سياقتى ءوزىن اۋليە كورسەتىپ، ءبىراق ءدىن جولىن تەرىس جۇرگىزەتىن مولداعا، ت.ب. ايتقاندارىندا جاڭاعىلاردان اسىرماسا، كەم تۇسىرمەيدى.
دۋلات جاسىنان اقىندىق جولىن قۋىپ، تالماي ىزدەنگەن. اقىندىقتى ءتاڭىردىڭ سىيى، ەلدىڭ جان سىرىن، مۇڭ-شەرىن تولعايتىن دانالىق ونەر دەپ تۇسىنگەن. ونىڭ اۋزىنا بۇرىن-سوڭدى ەشكىم ايتپاعان:
كەۋدەمە قايعى تولعان سوڭ،
تۇنىق جىرمەن جۋىنام، – دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇسۋى دە سودان.
"ەسپەنبەت" پوەماسىندا ۇلتتىق پسيحولوگيا، سالت-سانا، تاربيە-ونەگە ۇردىستەرى مولىنان كورىنەدى.
پوەما كولەمى شاعىن بولعانىمەن، مازمۇنى باي، بوتەن ءسوز، بوگدە شۋماقتاردان تازا جيناقىلىعىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ەلگە قورعان تۇلعانى اڭساۋدان تۋعان "ەسپەنبەت" پوەماسى – XIX عاسىر ادەبيەتىندە ەلەۋلى ورىن الاتىن كوركەم تۋىندى.
تولعاۋلارىنان دا دالەل بولارلىق مىسالدار تابىلادى.
وكسىگىڭدى ويلاسام،
ۇيقى بەرىپ، قايعى الام،
ەل قۇلاعى ساڭىراۋ،
كىمگە ايتامىن ءسوزىمدى؟
دۋلات سىندى سورلىدا
ۇيقى، تىنىشتىق بولا ما؟
ءار تاقىرىپتاعى ولەڭدەرىنەن الىنعان بۇل ۇزىندىلەردەن دە "بايعىز قارت" – دۋلاتتىڭ ەرەكشە سيپاتتارى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!
دۋلات وتە شىنشىل، تۋراشىل، ايتارىن كىمنەن بولسا دا تايسالماي بەتكە ايتاتىن باتىل اقىن بولعان.
ايگىلى باراق تورەگە كوپتىڭ الدىندا: "جەگەنگە توك، ىشسەڭ ماس، ءوز ەلىن جاۋداي تالاعان" دەپ بەتىنە باسۋعا ناعىز جۇرەك جۇتقان ەر بولۋ كەرەك شىعار.
جالعىز باراق تورە ەمەس، كەڭەسباي، سۇلەيمەن سياقتى سۇلتاندار مەن ەشەن سياقتى ءوزىن اۋليە كورسەتىپ، ءبىراق ءدىن جولىن تەرىس جۇرگىزەتىن مولداعا، ت.ب. ايتقاندارىندا جاڭاعىلاردان اسىرماسا، كەم تۇسىرمەيدى.
دۋلات جاسىنان اقىندىق جولىن قۋىپ، تالماي ىزدەنگەن. اقىندىقتى ءتاڭىردىڭ سىيى، ەلدىڭ جان سىرىن، مۇڭ-شەرىن تولعايتىن دانالىق ونەر دەپ تۇسىنگەن. ونىڭ اۋزىنا بۇرىن-سوڭدى ەشكىم ايتپاعان:
كەۋدەمە قايعى تولعان سوڭ،
تۇنىق جىرمەن جۋىنام، – دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇسۋى دە سودان.
"ەسپەنبەت" پوەماسىندا ۇلتتىق پسيحولوگيا، سالت-سانا، تاربيە-ونەگە ۇردىستەرى مولىنان كورىنەدى.
پوەما كولەمى شاعىن بولعانىمەن، مازمۇنى باي، بوتەن ءسوز، بوگدە شۋماقتاردان تازا جيناقىلىعىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ەلگە قورعان تۇلعانى اڭساۋدان تۋعان "ەسپەنبەت" پوەماسى – XIX عاسىر ادەبيەتىندە ەلەۋلى ورىن الاتىن كوركەم تۋىندى.
جىلى قالامگەردىڭ «زامانا سازى» اتتى شىعارمالار جيناعى جارىق كورەدى.
اقىن شىعارمالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى (ق ر ۇعا) ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتالعان.دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ تىكەلەي ءوزىنىڭ ءومىربايانىن نەمەسە ءومىرىنىن بەلگىلى ءبىر كەزەڭىن سيپاتتايتىن تۋىندىلارى از. ايتسە دە جىراۋدىڭ مىنەزى، ءوي-ورىسى مەن اقىندىق مۇراتى جايىندا شىعارمالارىنا سۇيەنىپ، سەنىمدى تۇجىرىمدار جاساۋعا بولادى.دۋلات "ايتقىزباسىمدى ايتقىزدىڭ" ولەڭىندە:
مەنىڭ اتىم – بايعىز قارت،
كوزگە تۇسەر سيقىم جوق،
ورىنسىز كۇلەر كۇلكىم جوق،
ەسەپسىز ۇيىقتار ۇيقىم جوق.
كوزگە قوراش بويىم بار،
تەڭىزدەن تەرەن ويىم بار،
شىناردان بيىك سانام بار،
اتان وگىز اعىزعان
اقىلدان الپىس سالام بار.
قورعان قۇرىش ءسوزىم بار،
بۇلتتان ءوتىپ، مۇناردى
بولجايتۇعىن كوزىم بار...
قايراتىمنان اتىم زور
بەلگىلى اتىم ولەمگە.
قوراشسىنساڭ دەنەمدى،
كەۋدەم – اقىل سارايى،
كىرەم دەسەڭ، كەل، مىنە، – دەيدى.
بۇل – اقىننىڭ اۆتوپورترەتى. مۇنداعى "كوزگە تۇسەر سيقى جوق"، ەل تاعدىرىن ويلاپ، سيرەك كۇلىل، از ۇيىقتايتىن، اتاعى الىستاردى شارلاعان كەمەڭگەر، اقىلى داريا، ءسوزى التىننان اۋىر بايعىز قارت – اقىننىڭ ءوزى.
شىنىندا دا، ول ءوز زامانىنىڭ "بايعىز قارتى" اتانعان دانا، "كونەلەردەن سۇراسام، ءسوزىن جيناپ، قۇراسام"، – دەپ ءوزى ايتقانداي، ەل تاريحى، ءومىر سىرىنان جيناعان ءبىلىم، بىلىگى دە ۇشان-تەڭىز كىسى بولعان، اقىندىق اتاعى دا قاتتى شىقكان. بۇعان جىراۋدىڭ باسقا ولەڭ،
نايمان-سىبان رۋى كوشىپ-قونعان، بالقاش پەن اياگوز ارالىعىنداعى وڭىردە تۋعان. ارابشا ساۋات اشىپ وقىعان، ءوز كەزىندەگى كوزى اشىق، الدىڭعى قاتارلى ادامداردىڭ ءبىرى. ونىڭ جازبالارى ارقىلى XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن اقتامبەردى جىراۋدىڭ ولەڭ تۇرىندەگى تۋىندىلارى ساقتالعان.
دۋلات باباتاي ۇلى – ولەڭدەرى تيپوگرافيادا باسىلىپ، كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن تۇڭعىش قازاق اقىنى. «وسيەتناما» اتتى العاشقى جيناعىن 1880 جىلى باسپاعا مۇلكەن سەيىل ۇلى دايارلاپ، العاش رەت قازاندا باسىلىپ شىققان. جيناقتاعى جىر كولەمى 800 جولداي.
دۋلات ولەڭدەرىنىڭ قولجازبالارىن ساقتاعاندار - عابباس ءبايدىلدا ۇلى مەن شاكىر ابەن ۇلى. اقىن ولەڭدەرىنىڭ 1500-نەن استام جولى – تەڭدەسى جوق رۋحاني مۇرا.
اقىن ولەڭدەرىندە حالىقتىڭ اۋىر جاعدايى، ورىس وتارشىلدىعى، ولاردىڭ جاعىمسىز قىلىقتارى سۋرەتتەلگەن («تەگىمدى مەنىڭ سۇراساڭ»، «و، سارىارقا، سارىارقا»، «اسقار تاۋدىڭ ءسانى جوق»، «سۇلەيمەنگە»، «باراققا»، «كەڭەسبايعا»). 1940-1950 جج. دۋلات شىعارمالارى ادەبي داۋ نىسانىنا اينالدى. ونىڭ شىعارماشىلىعىن ورتا مەكتەپتەردە وقىتۋعا تىيىم سالىندى.
م. اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانىندا ونىڭ تالىمگەرىن بارلاس دەگەن جالعان ەسىممەن بەرەدى. اباي دۋلات ولەڭدەرىن مۇقيات زەرتتەپ، ونىڭ كەي تۇستارىن پايدالانعان. مىسالى، «بولىس بولدىم، مىنەكي» ولەڭىندە دۋلاتتىڭ بولىس جايلى جازعان ولەڭىنىڭ سارىنى بايقالادى. دۋلات قازاق پوەزياسىنا ۇيقاستىڭ جاڭا ءتۇرىن اكەلگەن: «ا ا ا ب». مۇنى كەيىن اباي دا پايدالانعان.
دۋلات – ساتيرالىق جانردا قالام تەربەگەن العاشقى اقىن. ونىڭ ولەڭدەرى كوبىندە ديداكتيكالىق ءارى عيبراتتى سارىندا. زەرتتەۋشى ق. ومىرالييەۆ د. باباتاي ۇلىنىڭ بارلىق شىعارمالارىن جيناپ، باسپاعا ازىرلەگەن. 1991
You Might Also Like
-
تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمى (TWESCO) 9-شى قاراشا كۇنى استانا قالاسىندا باستالاتىن «Eurasian Book Fair - 2016» ەۋرازيالىق حالىقارالىق كىتاپ كورمەسى اياسىندا قوس بىردەي ايتۋلى شارا ...
