دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ ونىڭ بولىكتەرى
كلاسس: 6
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: مۇحيت بولىكتەرى مەن ولاردىڭ ماڭىزى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ويلارىن جيناقتاي بىلۋگە، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا، نەگىزگى وبەكتىلەردى كارتادان تاۋىپ سيپاتتاي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى. ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
«تەڭگە ءىلۋ» ويىنى (تەڭگەلەردەگى جاسىرىن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ)
1. گيدروسفەرا دەگەنىمىز نە؟ (سۋ قابىعى)
2. گيدروسفەرانىڭ قۇرامىنا نەلەر جاتادى؟ (مۇحيتتار، تەڭىزدەر، وزەندەر، كولدەر، جەر استى سۋلارى، باتپاقتار، مۇزدىقتار، بۋ، بۇلاق، قاينار )
3. تابيعاتتا سۋ نەشە كۇيدە كەزدەسەدى؟ (ءۇش كۇيدە)
4. فيزيكالىق كارتادان گيدروسفەرانىڭ قانداي بولىكتەرىن كورۋگە بولادى؟ (وزەن، كول، مۇحيت، تەڭىز، مۇزدىقتار)
5. مۇحيت سۋىنىڭ قانداي باستى قاسيەتتەرى بار؟ (تەمپەراتۋراسى مەن تۇزدىلىعى)
6. سۋدىڭ مۇحيتتان قۇرلىققا، قۇرلىقتان مۇحيتقا ۇزدىكسىز اۋىسۋ پروسەسىن نە دەپ اتايدى؟ (دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى)
- مۇحيت دەپ نەنى ايتادى؟ مۇحيت دەپ جەر بەتىنىڭ 34 بولىگىن الىپ جاتقان وراسان زور سۋدى ايتامىز، ەگەر گلوبۋستى شىر اينالدىرىپ قاراساق كوگىلدىر ءتۇستىڭ باسىم ەكەنىن كورەمىز. ول دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت دەپ اتالادى، ونىڭ ۇلەسىنە بۇكىل جەر بەتىنىڭ 361ملن. شق. تيەدى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت ءبىر - بىرىنە جالعاسىپ جاتقان جەكە - جەكە ءتورت مۇحيتتان تۇرادى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ كەز – كەلگەن نۇكتەسىنەن كەلەسى نۇكتەسىنە قۇرلىققا اياق باسپاي جەتۋگە بولادى.
- مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر قورشاپ جاتقان قۇرلىقتى ماتەريكتەر نەمەسە كونتينەنتتەر دەپ اتايدى. دۇنيە جۇزىندە التى ماتەريك بار.
(وقۋشىلار ماتەريكتەردى اتايدى)
- قۇرلىقتىڭ بارلىق جاعىنان سۋ قورشاعان بولىگى ارال دەپ اتالادى. (كارتادان گرەنلانديا، ماداگاسكار، يسلانديا ارالدارىن تابىڭدار)
- قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭىستىگىنە تەرەڭ سۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان بولىگىن تۇبەك دەپ اتايدى.
مۇحيتتاردىڭ اتاۋى.
- 1520 – 1521 ج. ج. ف. ماگەللان دۇنيە ءجۇزىن اينالۋ ساياحاتى كەزىندە العاش رەت تىنىق مۇحيتىن ءجۇزىپ وتكەن، سول ساپارىندا ەشقانداي داۋىلعا، سۋنامي تولقىندارىنا ۇشىراماعىندىقتان، وعان «تىنىق مۇحيت» دەپ ات قويعان. شىن مانىندە ەڭ تىنىشسىز، داۋىل ءجيى بولىپ تۇراتىن مۇحيت.
- ەجەلگى ەۋروپالىقتار وزدەرىنەن باتىستا وراسان زور قۇرلىق بار دەپ ەسەپتەگەن، قيالدارىنان شىققان بۇل قۇرلىقتى اتلانتيدا دەپ اتاعان جانە ونى سۋ استىنا باتىپ كەتتى دەپ بولجاعان، ال اتلانتيدا قۇرلىعى باتقان سۋ ايدىنى اتلانت مۇحيتى دەگەن اتقا يە بولىپ قالعان دەگەن بولجام بار.
- ال ءۇندى مۇحيتىنىڭ اتاۋى پورتۋگالدىق تەڭىزدە ءجۇزۋشى ۆاسكو دا گامانىڭ تۇڭعىش رەت وسى مۇحيتتى ءجۇزىپ ءوتىپ ءۇندىستانعا بارۋىمەن بايلانىستى.
- سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنىڭ اتى ايتىلىپ تۇرعانداي سولتۇستىكتە ورنالاسقاندىقتان جانە بەتىن مۇز باسىپ جاتاتىندىقتان وسىلاي اتالعان.
مۇحيت بولىكتەرى.
- بۇعاز دەپ مۇحيتتىڭ تار ەنسىز بولىگىن ايتادى. بۇعاز ارقىلى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردىڭ سۋى ءبىر بىرىمەن ارالاسادى. بۇعازداردىڭ ەنى ءار ءتۇرلى.
ءىۇ. ساباقتى بەكىتۋ.
1. سەمانتيكالىق كارتا.
وبەكتىلەر
كاليفورنيا - شىعاناق
تىنىق - مۇحيت
الياسكا - شىعاناق
سارى - تەڭىز
لابرادور - تۇبەك
ماداگاسكار - ارال
گيبرالتار - بۇعاز
اراۆيا - تۇبەك
كىشى ازيا - تۇبەك
موزامبيك – بۇعاز، ارال
وتتى جەر – ارال.
2. ەڭ، ەڭ، ەڭ...
ەڭ ۇلكەن ماتەريك - ەۋرازيا
ەڭ ۇلكەن مۇحيت - تىنىق
ەڭ تەرەڭ شۇڭعىما - ماريان
ەڭ ۇلكەن ارال - گرەنلانديا
ەڭ ۇلكەن تۇبەك - اراب
ەڭ ۇلكەن ىشكى تەڭىز - جەرورتا تەڭىزى
ەڭ ۇلكەن شىعاناق - گۆينەيا
ەڭ ۇلكەن بۇعاز - درەيك
ءۇ. قورىتىندى.
جاراتىلىستارى ادام قايران قالارلىق تاڭعاجايىپ تىرشىلىك يەلەرى مۇحيت استىندا ءومىر سۇرۋدە. اسقان اقىلدىلىقپەن، عاجايىپ شەبەرلىكپەن جاراتىلعان بۇل دۇنيەنى عالىمدار ەندى عانا اشقان مۇحيت سۋلارىنىڭ ارالاسپاۋ قۇپياسىن بىلە وتىرىپ، الەمنىڭ ءالى اشىلماعان جۇمباق سىرلارى، عاجايىپ قۇپيالارىنىڭ كوپتىگىن بايقايمىز.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: مۇحيت بولىكتەرى مەن ولاردىڭ ماڭىزى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ويلارىن جيناقتاي بىلۋگە، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا، نەگىزگى وبەكتىلەردى كارتادان تاۋىپ سيپاتتاي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى. ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
«تەڭگە ءىلۋ» ويىنى (تەڭگەلەردەگى جاسىرىن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ)
1. گيدروسفەرا دەگەنىمىز نە؟ (سۋ قابىعى)
2. گيدروسفەرانىڭ قۇرامىنا نەلەر جاتادى؟ (مۇحيتتار، تەڭىزدەر، وزەندەر، كولدەر، جەر استى سۋلارى، باتپاقتار، مۇزدىقتار، بۋ، بۇلاق، قاينار )
3. تابيعاتتا سۋ نەشە كۇيدە كەزدەسەدى؟ (ءۇش كۇيدە)
4. فيزيكالىق كارتادان گيدروسفەرانىڭ قانداي بولىكتەرىن كورۋگە بولادى؟ (وزەن، كول، مۇحيت، تەڭىز، مۇزدىقتار)
5. مۇحيت سۋىنىڭ قانداي باستى قاسيەتتەرى بار؟ (تەمپەراتۋراسى مەن تۇزدىلىعى)
6. سۋدىڭ مۇحيتتان قۇرلىققا، قۇرلىقتان مۇحيتقا ۇزدىكسىز اۋىسۋ پروسەسىن نە دەپ اتايدى؟ (دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى)
- مۇحيت دەپ نەنى ايتادى؟ مۇحيت دەپ جەر بەتىنىڭ 34 بولىگىن الىپ جاتقان وراسان زور سۋدى ايتامىز، ەگەر گلوبۋستى شىر اينالدىرىپ قاراساق كوگىلدىر ءتۇستىڭ باسىم ەكەنىن كورەمىز. ول دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت دەپ اتالادى، ونىڭ ۇلەسىنە بۇكىل جەر بەتىنىڭ 361ملن. شق. تيەدى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت ءبىر - بىرىنە جالعاسىپ جاتقان جەكە - جەكە ءتورت مۇحيتتان تۇرادى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ كەز – كەلگەن نۇكتەسىنەن كەلەسى نۇكتەسىنە قۇرلىققا اياق باسپاي جەتۋگە بولادى.
- مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر قورشاپ جاتقان قۇرلىقتى ماتەريكتەر نەمەسە كونتينەنتتەر دەپ اتايدى. دۇنيە جۇزىندە التى ماتەريك بار.
(وقۋشىلار ماتەريكتەردى اتايدى)
- قۇرلىقتىڭ بارلىق جاعىنان سۋ قورشاعان بولىگى ارال دەپ اتالادى. (كارتادان گرەنلانديا، ماداگاسكار، يسلانديا ارالدارىن تابىڭدار)
- قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭىستىگىنە تەرەڭ سۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان بولىگىن تۇبەك دەپ اتايدى.
مۇحيتتاردىڭ اتاۋى.
- 1520 – 1521 ج. ج. ف. ماگەللان دۇنيە ءجۇزىن اينالۋ ساياحاتى كەزىندە العاش رەت تىنىق مۇحيتىن ءجۇزىپ وتكەن، سول ساپارىندا ەشقانداي داۋىلعا، سۋنامي تولقىندارىنا ۇشىراماعىندىقتان، وعان «تىنىق مۇحيت» دەپ ات قويعان. شىن مانىندە ەڭ تىنىشسىز، داۋىل ءجيى بولىپ تۇراتىن مۇحيت.
- ەجەلگى ەۋروپالىقتار وزدەرىنەن باتىستا وراسان زور قۇرلىق بار دەپ ەسەپتەگەن، قيالدارىنان شىققان بۇل قۇرلىقتى اتلانتيدا دەپ اتاعان جانە ونى سۋ استىنا باتىپ كەتتى دەپ بولجاعان، ال اتلانتيدا قۇرلىعى باتقان سۋ ايدىنى اتلانت مۇحيتى دەگەن اتقا يە بولىپ قالعان دەگەن بولجام بار.
- ال ءۇندى مۇحيتىنىڭ اتاۋى پورتۋگالدىق تەڭىزدە ءجۇزۋشى ۆاسكو دا گامانىڭ تۇڭعىش رەت وسى مۇحيتتى ءجۇزىپ ءوتىپ ءۇندىستانعا بارۋىمەن بايلانىستى.
- سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنىڭ اتى ايتىلىپ تۇرعانداي سولتۇستىكتە ورنالاسقاندىقتان جانە بەتىن مۇز باسىپ جاتاتىندىقتان وسىلاي اتالعان.
مۇحيت بولىكتەرى.
- بۇعاز دەپ مۇحيتتىڭ تار ەنسىز بولىگىن ايتادى. بۇعاز ارقىلى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردىڭ سۋى ءبىر بىرىمەن ارالاسادى. بۇعازداردىڭ ەنى ءار ءتۇرلى.
ءىۇ. ساباقتى بەكىتۋ.
1. سەمانتيكالىق كارتا.
وبەكتىلەر
كاليفورنيا - شىعاناق
تىنىق - مۇحيت
الياسكا - شىعاناق
سارى - تەڭىز
لابرادور - تۇبەك
ماداگاسكار - ارال
گيبرالتار - بۇعاز
اراۆيا - تۇبەك
كىشى ازيا - تۇبەك
موزامبيك – بۇعاز، ارال
وتتى جەر – ارال.
2. ەڭ، ەڭ، ەڭ...
ەڭ ۇلكەن ماتەريك - ەۋرازيا
ەڭ ۇلكەن مۇحيت - تىنىق
ەڭ تەرەڭ شۇڭعىما - ماريان
ەڭ ۇلكەن ارال - گرەنلانديا
ەڭ ۇلكەن تۇبەك - اراب
ەڭ ۇلكەن ىشكى تەڭىز - جەرورتا تەڭىزى
ەڭ ۇلكەن شىعاناق - گۆينەيا
ەڭ ۇلكەن بۇعاز - درەيك
ءۇ. قورىتىندى.
جاراتىلىستارى ادام قايران قالارلىق تاڭعاجايىپ تىرشىلىك يەلەرى مۇحيت استىندا ءومىر سۇرۋدە. اسقان اقىلدىلىقپەن، عاجايىپ شەبەرلىكپەن جاراتىلعان بۇل دۇنيەنى عالىمدار ەندى عانا اشقان مۇحيت سۋلارىنىڭ ارالاسپاۋ قۇپياسىن بىلە وتىرىپ، الەمنىڭ ءالى اشىلماعان جۇمباق سىرلارى، عاجايىپ قۇپيالارىنىڭ كوپتىگىن بايقايمىز.
You Might Also Like
