InfoHub Logo

ەرمۇحان بەكماحانوۆ تەك كورنەكتى تاريحشى-عالىم عانا ەمەس، ول ۇلكەن پەداگوگ-عالىم بولاتىن. ونىڭ حالىق اعارتۋ سالاسىنا، قازاقستان مەكتەپتەرىنىڭ دامۋىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءبىر توبە. 1937 جىلى ۆورونەج پەدينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن العاشقى قىزمەتىن قازاق سسر وقۋ مينيسترلىگى جانىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ باستادى. كوپ ۇزاماي سول ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورلىعىنا تاعايىندالدى. بۇل قىزمەتتى 1940 جىلى پارتيالىق قىزمەتكە اۋىسقانعا دەيىن اتقاردى [1، 257 ب.]. ە.بەكماحانوۆ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ ورتا مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە كومەكشى قۇرال ازىرلەۋ، ياعني تاريح ءپانىن قازىرگى زامان تالابىنا وراي وقىتۋعا ادىستەمە جاساۋ جۇمىسىمەن اينالىستى. بۇل باستاپقىدا وپ-وڭاي سياقتانعان جۇمىستىڭ ءبىراق اۋرە-سارساڭى مول بولىپ شىقتى. امال قانشا، قولىنا تۇسكەن ەسكى وقۋلىقتاردى وزىنشە قوتارىپ، كۇماندى وقيعالاردى قازىرگى زامان اۋەنىنە يكەمدەپ، جاڭا ادىستەمەنىڭ جالپى نوبايىن قۇراستىرىپ بولعان كەزدە، 1938 جىلدىڭ باسىندا كوميسساريات جەتەكشىلىگىنە بۇعان دەيىن وبلىستىق دەڭگەيدەگى پارتيا جۇمىسىن اتقارعان مۇحامەدجان ءابدىقالىقوۆ ەسىمدى قايراتكەر تاعايىندالدى. حالاعاركوم باسشىسى جاس ادىسكەردىڭ جازعانىن تاپتىشتەي تالداپ، ولپى سولپى جەرىن قولىمەن تۇزەپ ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنە ۇسىندى. كەڭەس كەدەرگىسىز وقۋ قۇرالىن باسپاعا ۇسىنۋعا شەشىم قابىلدادى. كوميسساريات القاسىنىڭ ارنايى شەشىمىمەن “حالىق ءمۇعالىمى” جۋرنالى ونى 1938-1939 جىلدارداعى سانىندا جاريالاپ، قازاقستان مەكتەپتەرى وقۋلىق ورنىنا قولداناتىن بولدى[2، 97 ب.]. ءسويتىپ، ە.بەكماحانوۆ ەڭ العاشقى عىلىمي ەڭبەگىن اياقتادى. وقۋلىق دەڭگەيىنە جەتپەسە دە، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە كومەك بولعانداي ادىستەمە دۇنيەگە كەلدى.

كوپ ۇزاماي، 1938 جىلدىڭ قاراشا ايىندا جاس تاريحشى پەداگوگيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلىعىنا تاعايىندالدى. بۇل قارساڭدا ە.بەكماحانوۆ 23 جاستا بولاتىن. كەشە عانا ينستيتۋت بىتىرگەن جاس ماماننىڭ نەبارى 15 ايدا كىشى عىلىمي قىزمەتكەردەن ينستيتۋت ديرەكتورىنا دەيىن تەز ءوسۋىنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، جاس تاريحشىنىڭ عىلىمي جۇمىسقا قابىلەتتىلىگى بولسا، ەكىنشى باستى سەبەبى، رەسپۋبليكادا جۇمىس ىستەگەن مىڭداعان مەكتەپتەردىڭ قازاق كسر تاريحىنان وقۋلىعىن شىعارۋدى قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىنان تۋعان شارا دەۋ ءجون سياقتى. ە.بەكماحانوۆ جۇكتەلگەن مىندەتتى 1940 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن اتقاردى. 1940 جىلدىڭ كۇزىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جولداماسىمەن ە.بەكماحانوۆ بك(ب)پ وك-تىڭ جوعارى پارتيا مەكتەبىنە قابىلدانادى. پارتيا مەكتەبىن سوعىس جاعدايىنا بايلانىستى جەدەل ءبىتىرىپ، ەلگە قايتقاسىن قازاقستان كپ وك-نىڭ دارىسكەرلەر توبىنا قوسىلادى. ءوزى جاساعان ادىستەمە قۇرالدى ساباق ۇستىندە تەكسەرۋ ماقساتىمەن قالاداعى №28 قازاق مەكتەبىندە (بەرتىندە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى م.مامەتوۆا ەسىمىمەن اتالعان) تاريح پانىنەن اپتاسىنا بىرنەشە ساباق بەرگەن.

ە.بەكماحانوۆ 1941-1942 جىلدارى قازكسر وقۋ حالىق كوميسسارياتىندا مەكتەپتەر باسقارماسىنا باسشىلىق ەتىپ، مەكتەپ جانە باسقا وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ-تاربيە جۇمىستارىنا قاتىستى ىستەر اتقارعانى ايتپاسا دا بەلگىلى.

سسسر عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ءبىر توپ تاريحشى عالىمدارىنىڭ ۋاقىتشا 1942 جىلى الماتىدا بولۋىن پايدالانۋعا ە.بەكماحانوۆ ەرەكشە ءمان بەردى جانە رەسپۋبليكانىڭ يدەولوگيا سالاسىن باسقاراتىن باسشىلارعا ءوز ويىن جەتكىزدى. بۇل جونىندەگى ونىڭ پىكىرىن الدىمەن ءوزىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى، سسسر عا اكادەميگى (ول كەزدە مۇشە- كوررەسپوندەنت) ا.م.پانكراتوۆا قولدادى. وسى باستاما ناتيجەسىندە ماسكەۋ عالىمدارىنىڭ قاتىسۋىمەن 1942 جىلى ورىس تىلىندە «سوعىس جاعدايىندا سسسر تاريحىن وقىتۋ ادىستەمەسى»، «سوعىس جاعدايىندا دۇنيە ءجۇزى تاريحىن وقىتۋ ادىستەمەسى» دەگەن ەكى كىتاپشا جانە 1943 جىلى «قازاق كسر-نىڭ ەجەلگى داۋىردەن بۇگىنگە دەيىنگى تاريحى» دەگەن ەڭبەكتەر جارىق كوردى.

1958 جىل – ەرمۇحان بەكماحان ۇلى ءۇشىن ەرەكشە ءسات بولدى. بىرىنشىدەن، 1951 جىلى تاريحتى وزدەرىنشە تۇزەتپەك بولعان اپەرباقان شەنەۋنىكتەر تارتىپ العان عىلىمي اتاقتارىمەن ۆاك ءتورالقاسى جەتى جىلدان كەيىن قايىرا ماراپاتتاۋعا ءماجبۇر بولدى. ەكىنشى، “قازاق كسر تاريحىنىڭ” تۇڭعىش وقۋلىعىن جازۋعا تاپسىرىس الدى. سول جىلى كسرو جوعارى كەڭەسى رەسپۋبليكا تاريحىن مەكتەپتە دەربەس ءپان رەتىندە وقىتۋ تۋرالى ماسەلەنى ارنايى قولعا العان بولاتىن. ە.بەكماحانوۆ تۇڭعىش وقۋلىقتىڭ العاشقى نۇسقاسىن قاراۋعا كوپ قينالمادى، ويتكەنى 1946 جىلدان ەل تاريحىنان لەكسيا وقۋى، سونىمەن قاتار “ەرتە زاماننان وسى كۇنگە دەيىنگى قازاق كسر تاريحىنىڭ” ءبىرىنشى باسىلىمىن جازۋعا قاتىسقانى، سونداي-اق ءحىح عاسىر وقيعالارىن ءار قىرىنان تالداعان ەكى مونوگرافيالىق ەڭبەكتى جاريالاۋى مەكتەپ وقۋلىعىن دايىنداۋعا كوپ كومەگىن تيگىزدى. اۆتوردى الاڭداتقان ءبىر عانا ءجايت بولدى، ول قازاق ەلى مەن جەرىنىڭ شەجىرەسىن 14-15 جاستاعى بۇلدىرشىندەر ۇعىمىنا لايىقتاپ قاراپايىم تىلمەن جازۋ، ۇزاق تاريحتى ىقشامداپ سۋرەتتەۋ بولدى. وقۋ مينيسترلىگىنىڭ القاسى “قازاق كسر تاريحى” وقۋلىعىنىڭ قولجازباسىن ەكى مارتە تالقىلاپ، قوسىمشا تۇزەتۋدەن سوڭ “ۋچپەدگيز” (بەرتىندە “مەكتەپ”) باسپاسى ونى نەبارى ەكى-ۇش ايدا باسىپ شىعارادى.

كوكپ ورتالىق كوميتەتى مەن كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1959 جىلعى 8 قازانىنداعى “مەكتەپتە تاريحتى وقىتۋداعى كەيبىر وزگەرىستەر تۋرالى” قابىلدانعان قاۋلىعا سايكەس رەسپۋبليكا مەكتەپتەرىندە “قازاق كسر تاريحى” العاش رەت كسرو تاريحىنىڭ قۇرامىندا كۋرس بولىپ وقىتىلا باستادى. وسى جىلدارى قازاق كسر تاريحى كۋرسىنىڭ باعدارلاماسى، وقۋلىقتارى، حرەستوماتياسى، وقۋ قۇرالدارى دايىندالىپ، تاريحي كارتالاردىڭ ءتىزىمى بەكىتىلدى [3، 126ب.].

ە.بەكماحانوۆ – قازاقستان تاريحى مەكتەپ كۋرسىنىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك نەگىزىن سالعان العاشقى ادىسكەر، تاريحشى عالىم بولدى. ونىڭ “قازاق كسر تاريحىنىڭ 8-9 كلاستارعا ارنالعان وقۋ قۇرالى”  (1959ج.) جانە “قازاق كسر تاريحىنىڭ 10 كلاسقا ارنالعان وقۋ قۇرالى” (1960ج.)، ال 1962-1963 جىلدارى سەگىزجىلدىق مەكتەپتىڭ 7-8 سىنىپتارىنا جانە ءونبىرجىلدىق مەكتەپتىڭ 9-11 سىنىپتارىنا ارنالعان وقۋلىقتارى مەن سوعان سايكەس جازىلعان باعدارلاماسىن دايىندادى [4، 97ب.]. 

عالىمنىڭ وقۋلىقتارى تاريح وقۋلىعىنىڭ مىندەتى مەن ءرولى جونىندەگى جاڭاشا كوزقاراستى بەينەلەدى. وقۋلىقتاردا وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى ەسكەرىلگەن، ءتۇرلى مۇراعات ماتەريالدارى، ەلىمىزدەگى سول كەزەڭدەگى وزگەرىستەرىن ايقىندايتىن قۇجاتتار ەنگىزىلگەن. وقۋ ماتەريالدارىنىڭ عىلىميلىعى، ديداكتيكالىق تالاپتارى ورىندى ەسكەرىلگەن. “پرەپوداۆانيا يستوريي ۆ شكولە” جۋرنالىندا ا.كاريننىڭ “وداقتاس رەسپۋليكالاردىڭ وقۋلىقتارى” اتتى ماقالاسىندا “ە.بەكماحانوۆ وقۋلىقتارىن جوعارى باعالاپ، تاربيەلىك-تانىمدىق ماڭىزى زور ەكەنىن، قازاقستان تاريحىندا بەلگىلى ورىن العان جەكە قايراتكەرلەر تۋرالى ەموسيونالدى ماتەريال ەنگىزىلگەندىگىن”- اتاپ كورسەتكەن.

بەلگىلى عالىم مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان ادىستەمەلىك ەڭبەكتەر، ماقالالار جازدى: «قازاق كسر تاريحىنىڭ حرەستوماتياسى. ون ءبىر جىلدىق مەكتەپكە ارنالعان» (1962، 1965)، «ءحىح عاسىرداعى قازاقستان تاريحىنىڭ وچەركتەرى. مۇعالىمدەرگە ارنالعان كومەكشى قۇرال» (1967ج) ت.ب.

كورنەكتى عالىم قايتىس بولعاننان كەيىن اكادەميك، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنايلا ەرمۇحان قىزى وقۋلىقتاردى ۋاقىت تالابىنا ساي جەتىلدىرۋ، وڭدەۋ ناتيجەسىندە قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارى ەلىمىزدىڭ مەكتەپتەرىندە وتىز جىلدان اسا پايدالانىلدى. ماسەلەن، «قازاق كسر تاريحى 7-8 كلاستارعا ارنالعان وقۋ قۇرالىنىڭ» مازمۇنىن (الماتى: مەكتەپ.، 1979. - 112 ب.) قىسقاشا قاراستىرايىق. 2 كۋرسقا ارنالعان وقۋلىق 3 بولىمنەن، 10 تاراۋدان جانە 40 تاقىرىپتان تۇرادى. وقۋلىقتىڭ العاشقى بەتى «العى ءسوز»، «قىمباتتى دوستار» دەگەن اتاۋمەن باستالىپ، وقۋلىقتا قانداي ماسەلەلەر قاراستىرىلاتىنى، ماقساتى مەن مىندەتتەرىنە توقتالادى. وقۋلىق 23 سۋرەتتەن، ونىڭ ىشىندە 4 ءتۇرلى-تۇستى سۋرەت، 4 كارتا، 40 تاقىرىپتىڭ 11 تاقىرىبىنا سۇراقتار مەن تاپسىرمالار، 15 قۇجاتتان جانە حرونوليالىق كورسەتكىشتەن تۇرادى.

وقۋلىق وقۋ باعدارلاماسىنىڭ مازمۇنىنا سايكەستەندىرىلىپ جازىلعان. وقۋ ماتەريالىندا سوناۋ ەرتە زاماندا قازاقستان اۋماعىن مەكەندەگەن العاشقى ادامدار، ولاردىڭ ومىر-تىرشىلىگى، تايپا وداقتارى، تايپالاردىڭ شارۋاشىلىعى، تۇرمىس-سالتى، ءدىني نانىمدارى، ەرتەدەگى مەملەكەتتەر، كوشپەلىلەر مەن ەگىنشىلەر، قولونەرشىلەر ءومىر-تىنىسى، شاپقىنشىلارعا قارسى قازاق حالقىنىڭ ەرلىك كۇرەسى، كورشى ەلدەرمەن ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستارى، قالالار، ساۋدا، قولونەردىڭ گۇلدەنۋى،ەلىن، جەرىن قورعاعان باتىرلار، عالىمدار، اعارتۋشىلار تۋرالى تولىق، تۇسىنىكتى باياندالادى. اۆتور ەكى كۋرستى (كسرو مەن قازاق كسر تاريحى) ورگانيكالىق بايلانىستا وقىتۋ جولدارىن جەتىلدىرە ءتۇستى. وقۋلىققا «التىن ادام» تۋرالى ماتەريال ەنگەن، جاڭا تەرميندەر مەن ۇعىمدار ماعىناسى تۇسىندىرىلگەن. وقۋلىقتا ەلەۋلى وقيعا بولعان جىلدار قويۋ شريفتىمەن كورسەتىلگەن، ول وقۋشىلاردىڭ نازارىن سول داتاعا باسا اۋدارىپ، بولعان وقيعانى ەستە جاقسى ساقتاۋىنا كومەكتەسەدى. جوعارىدا اتاپ كورسەتكەندەي قۇجاتتار وقۋ ماتەريالىنىڭ مازمۇنىنا سايكەستەندىرىلىپ، ونى دالەلدى بايانداۋ ءۇشىن ورىندى بەرىلگەن. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن پىسىقتاۋعا، بەكىتۋگە ارنالعان سۇراقتار مەن تاپسىرمالار ولاردىڭ ءوي-ورىسىن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

جالپى وقۋلىقتاعى ماتەريالدار عىلىمي تۇردە باياندالعانىن، ۇقىپتى ىرىكتەلگەنىن باسا ايتۋ قاجەت. تاريح وقۋلىقتارىنا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ كۇردەلەنە تۇسۋىنە بايلانىستى ن.ە.بەكماحانوۆا قازاق كسر تاريحىنىڭ جوعارى سىنىپتارعا ارنالعان وقۋلىقتارىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ، زامان تالابىنا ساي تولىقتىرىپ وتىردى[5، 33ب.].

قورىتا ايتقاندا، ەرمۇحان بەكماحانوۆ قازاقستان تاريحى مەكتەپ كۋرسىنىڭ قالىپتاسۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان ادىسكەر، تاريحشى عالىم. ونىڭ قاتىسۋىمەن جارىق كورگەن قازاقستان تاريحىنىڭ وقۋلىقتارى، حرەستوماتيالارى، ءوزى جازعان ءحىح عاسىرداعى قازاقستان تاريحىنىڭ وچەركتەرى، مۇعالىمدەرگە ارنالعان جۋرنال، گازەتتەردەگى ماقالالارى مەكتەپتە قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ نەگىزىن سالدى. تاريحشى-عالىم عىلىمنىڭ وسى سالاسى بويىنشا دا عىلىمي كادرلار دايىنداۋعا ات سالىستى. سولاردىڭ ءبىرى – قادىربەكوۆ يكرام. مەكتەپتە قازاقستان تاريحىن وقىتۋدا كورنەكتى قۇرالدار دايىنداۋ جانە پايدالانۋ ادىستەمەسىنەن ديسسەرتاسيا قورعادى جانە وسى سالادا مەكتەپتىڭ  تاريحشى مۇعالىمدەرىنە ەلەۋلى كومەك كورسەتتى. پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى كۇلاش امانجولوۆا “جاستارعا قامقورشى اعا” ماقالاسىندا ە.بەكماحانوۆتىڭ قازاقستان تاريحىن مەكتەپتىك جەكە ءپان رەتىندە وقىتىپ، ونىڭ تاربيەلىك، تالىمدىك ءمانىن جەتىلدىرۋدە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىن ايتادى[6، 104ب.]. ە.بەكماحانوۆتىڭ مەكتەپتە قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ نەگىزىن سالعان يگىلىكتى ءىسىن بۇگىندە ودان ءارى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان شاكىرتى پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى توتاي ءتاجى ۇلى تۇرلىعۇلوۆ “جالىنداپ وتكەن ءومىر” اتتى ەستەلىگىندە:“ سول كىسىنىڭ اقىلىمەن 1962 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇسىپ، ونىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن 1965 جىلى مەكتەپتە قازاقستان تاريحىن وقىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاعانىن” [7، 91ب] ريزاشىلىق سەزىممەن جازادى.

تۇيىندەپ ايتقاندا، ە.بەكماحانوۆ حالىق اعارتۋ سالاسىنا، قازاقستان مەكتەپتەرىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان پەداگوگ عالىم. ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جاس ۇرپاققا تالىم-تاربيەسى مول ۇلاعاتتى ءىس. 

ادەبيەتتەر:

1. “قازاقستان”. ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى/باس رەد: ءا.نىسانبايەۆ. الماتى: “قازاق ەنسيكلوپەدياسىنىڭ” باس رەداكسياسى، 1999، 257ب.
2. سارسەكە مەدەۋ. ەرمۇحان بەكماحانوۆ. – استانا: فوليانت، 2010، 97 بەت (672 ب)
3. ى.التىنسارين اتىنداعى قازاقتىڭ ءبىلىم پروبلەمالارى ينستيتۋتى 60 جىل. (1933-1993). – الماتى، 1993، 126ب.
4. بەكماحانوۆ ە. قازاق سسر تاريحى. Vءىى-Vءىىى كلاستارعا ارنالعان وقۋ قۇرالى. – الماتى، مەكتەپ، 1967، 97 ب.
5. ءابدىعۇلوۆا ب. ە.بەكماحانوۆ – 100 جاس. قازاقستان تاريحى ادىستەمەلىك جۋرنال. 2015، №2، 33ب.
6. امانجولوۆا ك. جاستارعا قامقورشى اعا. – ە.بەكماحانوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، “ءبىلىم” باسپاسى، 2005، 104 ب.
7. تۇرلىعۇل ت. جالىنداپ وتكەن عۇمىر. – ە.بەكماحانوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، 2005، 91 ب.

قورقىت اتا اتىنداعى
قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
ماگيسترانتى: ورتايەۆا بەرەكە المات قىزى

 

---