InfoHub Logo

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سۇراپىل جىلدارىندا قازاق حالقى ءبىراز كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، حالىقتىڭ سانى ازايدى. وسى تۇستا سوعىس وشاقتارىنان كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعان حالىقتار قازاقستانعا قونىستاندىرىلدى. سونىڭ ىشىندە احىسكا تۇرىكتەرىنىڭ ءبىر بولىگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اۋىلدى ەلدى مەكەندەرىنە ورنالاستىرىلعان بولاتىن. ولاردىڭ تۇرمىسى تاڭسىق ورتاعا بەيىمدەلۋىنە قازاق حالقى كومەكتەسىپ، ءوز باۋىرىنداي قامقورلىق كورسەتتى.

تۇرىكتەردىڭ ەتنوگەنەزى ەكى نەگىزگى كومپونەنتتەن تۇرادى: ازيا مەن كاۆكاز وڭىرىندە جاپپاي پايدا بولۋى ءىى عاسىردا باستالعان مەسحتاردىڭ گرۋزيندىك تايپالارى جانە تۇرىكتەر. مەسحەت جوتاسى اۋدانى گرۋزين پاتشالارى مەن تۇرىك سۇلتاندارىنىڭ بيلىك ەتۋ اياسىن ءبولىپ تۇراتىن شەكارالىق ايماققا اينالدى. «احىسكا» تۇرىكتەرى – 1944 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ءستاليننىڭ وكتەمدىگى كەزىندە ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىنا قونىس اۋدارىلعان حالىقتاردىڭ ءبىرى. ولاردىڭ تاريحي وتانى – قازىرگى گرۋزيانىڭ وڭتۇستىك-باتىس اۋداندارى سانالادى. كەزىندە وسى اۋداندار وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، احىسكا پاتشالىعىن قۇراعان. 1829 جىلعى تۇرىك-ورىس سوعىسىنان كەيىن اتالمىش جەرلەر رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىنا ءوتىپ، احالسيح ۋەزد اتاعىن العان. وسى كەزەڭدە شەكارا جابىلىپ، تۇرىك حالقىمەن قارىم-قاتىناس ءۇزىلىپ قالادى. سول ۋاقىتتان باستاپ “احىسكا” تۇرىكتەرى دەپ اتالىپ، جاڭا تۇرىكتەر تاريحى باستالدى. ولار وزدەرىنىڭ ءتۇپ تامىرى تۇرىك ۇلتىنان تاراعاندىقتارىن مويىندايدى.

1944 ج. گرۋزيادان 81026 تۇرعىن (تۇرىك-مەسحەتيندەر) قۋعىندالدى، ال 1949 جىلدىڭ 1 قاڭتارى بويىنشا 2 300 535 ادام ارنايى قونىس اۋدارىلعىنداردىڭ ەسەبىندە تۇردى. تۇرىكتەرمەن وشتەس كەڭەس وكىمەتى ولاردىڭ ءتىلى وتە ۇقساس بولعاندىقتان اۋەلى ءازىربايجاندارعا تەلىپ، كەيىننەن ءتۇبى ءبىر بولعاندىقتان بىرىگىپ، كىرىگىپ كەتۋىنەن قورقىپ، 1925-1940 جج. زورلاپ تۇرىكتەردىڭ ۇلتىن، تەگىن گرۋزين دەپ وزگەرتىپ، وسى ۇلتتىڭ تامىرىنا «بالتا شاپتى». زۇلىمدىق ارەكەتتى مۇنىمەن دە دوعارماي، كەيىن گرۋزين بولىپ جازىلعان ءازىربايجانداردى دا ورنالاسقان، مەكەندەگەن جەرلەرىنەن كۇشتەپ كوشىرىپ جىبەردى. سول ۋاقىتتا اتا-اناسى قۇجاتىندا «تۇرىك» دەپ جازىلسا، بالاسى ءتولقۇجات الا المادى.

1944 جىلى قىستا احىسكا تۇرىكتەرى گرۋزيانىڭ احالسيح، اليگەن، اديگەن، اسپيندز، احالكالاك جانە بوگدانوۆ سياقتى وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك باتىس شەكارالىق اۋداندارىنان ورتا ازيا مەن قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرىلدى. بارلىعى 115،5 مىڭ ادام دەپورتاسيالاندى. ولار نەگىزىنەن ايەلدەر، بالالار جانە قارتتار. ولاردىڭ 17 مىڭى جولدا قىرىلىپ كەتتى. احىسكا تۇرىكتەرى قازاقستان، وزبەكستان جانە قىرعىزستاننىڭ ءارتۇرلى وبلىستارى مەن جەكەلەگەن كەنتتەرىنە «ەرەكشە جەر اۋدارىلعاندار» رەتىندە شوعىرلاندىرىلدى [1].

قازاقستاندا تۇراتىن تۇرىك حالقىنىڭ 38،6%، سونىڭ ىشىندە 37،3% اۋىلدىق جانە 45،5% قالالىق تۇرعىندار. (الماتى قالاسى بويىنشا ەسەپكە الىنباعان تۇرىكتەر، بارلىق وتانداستارىنىڭ سانىنىڭ 1،7% قۇرادى). رەسپۋبليكا كولەمىندە، تۇرىك حالقىنىڭ ايماقتىق ورنالاسۋى جاعىنان ەكىنشى ورىندا جامبىل وبلىسى بولىپ تابىلادى. مۇندا قازاقستانداعى بارلىق تۇرىكتىڭ 34،6% شوعىرلانادى، سونىڭ ىشىندە 36،6% اۋىلدىقتار جانە 24،6% قالا تۇرعىندارى. ەگەر اۋىلدىقتاردى الاتىن بولساق، وندا ولاردىڭ باسىم بولىگى وسى وبلىستىڭ جامبىل، مەركە، بايزاق اۋداندارىندا تۇرادى. كەلەسى كەزەكتە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا ورنالاسۋى جاعىنان تۇرىكتەردىڭ حالىق ساناعى وزىندىك ورىن الادى. بۇل مىناعان 22،3،-20،2،-12،8% سايكەس كەلەدى. ەگەر ولاردىڭ اۋداندارعا ورنالاسۋىن الاتىن بولساق، تۇرىكتەر سايرام، تولە بي، سارىاعاش جانە ماقتارال اۋداندارىندا شوعىرلانعان جانە بۇل جەردە ولار قازاق-وزبەك حالقىمەن كورشىلەس ورنالاسقان.

سوڭعى كەزەكتە تۇرىكتەردىڭ حالىق ساناعى بويىنشا ورنالاسۋى قىزىلوردا وبلىسى بولىپ تابىلادى. جالپى تۇرىك حالقى مۇندا نە بارى 1،7% قۇرايدى، سونىڭ ىشىندە 1،5% اۋىل جانە 2،4% قالا تۇرعىندارى. ولار نەگىزىنەن قىزىلوردا قالاسىندا جانە بايقوڭىر قالالارىندا،  قارماقشى اۋدانىنىڭ III ينتەرناسيونال اۋىلىندا، توپتالىپ ورنالاسقان.

قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا ارنايى قونىس اۋدارىلعانداردى شارۋاشىلىقتارعا جايعاستىرۋعا جاۋاپتى ءبولىم باسشىسىنىڭ مۇراعات قۇجاتتارىندا ساقتالعان مالىمەتى بويىنشا سولتۇستىك گرۋزيادان كوشىرىلگەن مەسحەتيا تۇرىكتەرىنىڭ 356 جانۇياسى (1857 ادام) قىزىلوردا وبلىسىنىڭ 6 اۋدانىنا ورنالاستىرىلدى. 

كەستە 1. مەسحەتيا تۇرىكتەرىنىڭ قىزىلوردا وبلىسى اۋداندارىنا ورنالاستىرىلۋى [2، 11-12 پپ.].

 

قونىستانعان اۋدانى	جانۇيا سانى	ادام سانى
شيەلى اۋدانى	61 جانۇيا	327 ادام
ارال اۋدانى	72 جانۇيا	354 ادام
قازالى اۋدانى	53 جانۇيا	327 ادام
قارماقشى اۋدانى	65 جانۇيا	324 ادام
سىرداريا اۋدانى	49 جانۇيا	250 ادام
جاڭاقورعان اۋدانى	56 جانۇيا	275 ادام
بارلىعى	356 جانۇيا	1857 ادام

 

ولاردى ورتاق قۇرىلىمنىڭ اياسىنا بىرىكتىرۋدىڭ سارا جولى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ بولدى. ەل پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ يدەياسىن العاش رەت 1992 جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىرىنشى جىلىنا ارنالعان قازاقستان حالقىنىڭ ءبىرىنشى فورۋمىندا جاريالادى. 1995 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن مەملەكەت باسشىسى جانىنداعى كونسۋلتاتيۆتى-كەڭەسشى ورگان - قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلدى. بۇل تاريحي كۇن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قۇرىلۋىنىڭ، قازىرگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ورنىعۋىنىڭ، تۇپكىلىكتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋلار جۇرگىزۋدىڭ، بەيبىتشىلىك، بىرلىك پەن قازاقستان حالقىنىڭ قوعامدىق كەلىسىم يدەياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ باستاپقى نۇكتەسىنە اينالدى [3].

اسسامبلەيانىڭ باستى ماقساتى رەتىندە قازاقستانداعى بارلىق ەتنوستاردىڭ  رۋحاني تۇرعىدا قايتا جانعىرۋى مەن دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛ وركەنيەتتىك جانە دەموكراتيالىق ۇستانىمدارعا، مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياساتتا بارلىق ەتنوستاردىڭ مۇددەسىنە دەگەن قۇرمەتكە نەگىزدەلگەن ۇلتارالىق قاتىناس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ بولاتىندىعى ايقىندالدى.

اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە 1991-1992 وقۋ جىلىندا «تۇرىك ءتىلى جانە ادەبيەتى» ماماندىعى اشىلدى. سونىمەن قاتار، «تۇرىك الەمىن زەرتتەۋ» قوعامى مەن قورقىت اتا ۋنيۆەرسيتەتى اراسىندا 1992 ج. قابىلدانىپ قول قويىلعان حاتتاماعا ساي، قىزىلوردا قالاسىندا تۇركيا تاراپىنىڭ كومەگىمەن 1992-1993 وقۋ جىلىندا «تۇرىك ءتىلى» ماماندىعى اشىلدى. وسى ماماندىق بويىنشا جوعارى ءبىلىم الىپ شىققان تۇلەكتەر سانى 138-گە جەتتى.       

1996 جىلى “احىسكا” قوعامدىق ۇيىمى تۇرىك ۇلتتىق ورتالىعى رەتىندە تىركەلىپ (تۇو)، ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ قۋردايەۆ توفيك اشيم ۇلى سايلاندى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە رەسپۋبليكامىزداعى تۇرىكتەر كوپ شوعىرلانعان اۋداندارىندا فيليالدارى قۇرىلا باستادى[4]. 2004 جىلى جەلتوقساندا قىزىلوردادا «قىزىلوردا قوعامدىق  تۇرىك ۇلتتىق-مادەني ورتالىعى» قۇرىلدى. 2013 جىلى قىزىلوردا وبلىستىق ەتنومادەني ورتالىق بولىپ وزگەرتىلدى. ەتنومادەني ورتالىقتىڭ ءتورايىمى – گەيداروۆا گۋلشەن انسەروۆنا. ەتنومادەني ورتالىقتىڭ قولداۋىمەن «باحار» بي توبى قۇرىلىپ جۇمىس جاساۋدا. ەتنومادەني ورتالىقتىڭ وكىلدەرى وبلىستىق جانە قالالىق ءىس-شارالارعا بەلسەنە اتسالىسادى. وسىنداي مەرەكەلىك ءىس-شارالاردىڭ ءبىرى  قىزىلوردا وبلىسى قارماقشى اۋدانىنا قاراستى «III ينتەرناسيونال» ەلدى مەكەنىندە 1 مامىر قازاقستان حالقى بىرلىگى  مەرەكەسى ۇلكەن ۇيىمشىلدىقپەن اتاپ ءوتىلدى.

وسى ارقىلى حالىقتار اراسىنداعى ۇلكەن دوستىقتى اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇل وڭىردە ەجەلدەن تاتۋلىقتا  قازاق، احىسكالىق تۇرىك، كورەي، ورىس، ۋكراين، موردۆين، تاتار، ءازىربايجان سەكىلدى ون ءبىر ۇلتتىڭ وكىلدەرى بىرگە تۇرىپ كەلەدى. اۋىل ادامدارى كەز كەلگەن مەرەكەنى ءاردايىم ۇيىمشىلدىقپەن بىرگە وتكىزەدى. مۇنداي مەرەكەلەردىڭ قاتارىندا قازاقستان حالقى بىرلىگى كۇنى دە بار.

سول كۇنى دە اۋىل تۇرعىندارى كوپشىلىك شارالاردان كەيىن ۇلكەن داستارحان جايدى. وندا قازاقتىڭ ەتىنەن باستاپ، تۇرىكتىڭ حينكال، ءتاتتى باحلاۆا، قىرىققابات نان، پالاۋ، كورەيدىڭ حە، كۋكسي سەكىلدى تاعامدارى ورىن الدى. مادەنيەت ۇيىندە ۇشتاسقان كونسەرتتىك باعدارلامادان جۇرت قازاقتىڭ اندەرىنەن باستاپ تۇرىكتىڭ بيلەرىن قىزىعا تاماشالادى. ونەر كورسەتۋشىلەردى جەرگىلىكتى «باحار چيچيكلەري»، ياعني «كوكتەم گ ۇلى» ءانسامبلى مۋزىكالىق جاعىنان سۇيەمەلدەدى.

اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تەڭ جارتىسى، ياعني 2500ء-ى  تۇرىك ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولىپ كەلەدى. ولار ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا گرۋزيا رەسپۋبليكاسىنان  جەر اۋدارىلىپ كەلگەندەردىڭ ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى. «سودان بەرى ءبىر ۇرپاق الماسىپ، ەكىنشى ۇرپاق تىرشىلىكتى جالعاستىرىپ جاتىر»، - دەدى تۇرىك دياسپوراسىنىڭ اقساقالى تەلمان ديامۋرشايەۆ. – ءبىز اۋىلدا بىر-بىرىمىزبەن تەك قازاق تىلىندە عانا قارىم-قاتىناس جاسايمىز. مۇنداعى ورىس پەن تۇرىكتىڭ ءوزى بىر-بىرىمەن وسى تىلدە سويلەسەدى. مەنىڭ ءوزىم جەر اۋدارىلىپ كەلگەندە 4 جاستا ەكەنمىن. ءقازىر 70-تەن استىم. بۇكىل ءومىرىمدى وسى جەرگە ارناپ، تامىرىمدى تەرەڭگە جايدىم. ءبىز باقىتىمىزدى وسى قازاق جەرىنەن تاپتىق. قۇداي قوسقان قوساعىم دا تۇرىك قىزى. ءبىراق  وبلىستىڭ جاڭاقورعان اۋدانىندا تۋعان، ونىڭ ەسىمى «سالتانات» دەپ قازاقشا قويىلعان.

تەلمان ديامۋرشايەۆ كەزىندە كولحوز اتانعان اۋىلدىڭ شارۋاشىلىق جۇمىستارىنىڭ كوپتەگەن ساتىلارىنان ءوتىپ كەلىپ، ۇزاق جىلدار كاسىپوداق كوميتەتىن باسقاردى. ءبىرازدان بەرى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جانە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى. ءتورت تىلدە – قازاق، تۇرىك، ورىس جانە كورەي تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى. كورەي تىلىندە ەركىن سويلەگەنى سونداي، ءبىر رەت تاشكەنتتە وتكەن كورەيلەر قاۋىمداستىعى سەزىندە سول تىلدە بايانداما دا جاساپتى. كورەي ءتىلىن جاقسى بىلگەندىگىنىڭ ارقاسىندا كورەيلەردىڭ كەڭەستىك  دەلەگاسياسى قۇرامىندا كورەي حالىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنا بارىپ، كيم ير سەننىڭ قابىلداۋىندا بولعان [5].

تۇرىك ەتنوسى وكىلدەرى وبلىستىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىندا ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنا، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سالالارىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ولار: نابييەۆ س.ۆ.، اريفوۆ م.ش.، مادادوۆ ك.ت.، اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى – گەيداروۆ م.م.، ەڭبەك سىڭىرگەن ۇستاز – راجدابوۆا م.د. جانە ت.ب. جاستار مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە بەلسەنە اتسالىسۋدا.  جوو-دا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ كوپشىلىگى قازاقشا ءبىلىم الۋدا. رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق دەڭگەيدەگى قازاق تىلىنەن وليمپيادالاردا جۇلدەلى ورىنداردى يەلەنۋدە.

قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 180 مىڭ، رەسەيدە 95مىڭ، ءازىربايجاندا 87 مىڭ، قىرعىزستاندا 42 مىڭ،  تۇركيادا 76 مىڭ، اقش-تا 16 مىڭ،  ۋكراينادا 8 مىڭ احىسكا تۇرىكتەرى تۇرادى. بەيبىتشىلىك پەن ۇلتتىق ىنتىماقتاستىقتى ساقتاي وتىرىپ قازاقستاننىڭ تۇرىك قوعامىنىڭ ۇلتارالىق قىزمەتى جالعاسا بەرمەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. الييەۆ ف. ۋ ناس وبششايا يستوريا، وبششيە سەلي: [و تۋركاح-مەسحەتينساح] //  اگيتاتور كازاحستانا. – 1989. – № 15. – س. 19-21.
2. كووممف 268 قور، 2 تىزبە، 2964 ءىس، 11-12 پپ.
3. «قازاقستان»: ۇلتتىق ەنسيكلوپەديا//باس رەداكتور ءا.نىسانبايەۆ – الماتى «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» باس رەداكسياسى، 1998 جىل، ISBN 5-89800-23-9
4. كۋردايەۆ ت.ا. و ءمووم ۆرەمەني. – الماتى: كازاحستان، 2004- 351س
5. م. جاتيبايەۆا. مويا زەمليا، ي نەت ەە رودنەە!//كىزىلوردينسكيە ۆەستي، 2009ج.، 18 نويابر
 

قورقىت اتا اتىنداعى
قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
ماگيسترانتى:  سايلاۋوۆا جاميليا

---