ەدىل جۇرتتا — اق كەسەنە
اتىراۋدان «ان-24» دەگەن ۇشاققا ءمىنىپ، استراحانعا قاراي ، ۇشساڭىز، سوناۋ بيىكتەن «قوعالى كولدەر، قوم سۋلاردى» كورەسىز. دە سول باياعى بابالار ەلىنە: اسان قايعى مەن قازتۋعان، شالكيىز بەن دوسپانبەت جىراۋلار ەلىنە كەلە جاتقانىڭىزدى سەزەسىز.
ەدىلدىڭ بويى ەن توعاي ەكەنى دە راس. ەدىل كاسپييگە قۇيار شامادا شارتاراپقا شاشىراپ، تارام-تارام بولىپ، كاسپيي — جۇرەك، ەدىل — كۇرەتامىر سياقتى بولىپ كەتەدى ەكەن. قازتۋعان جىراۋ
الاڭ دا الان، الاڭ جۇرت،
اق الا وردام قونعان جۇرت،
اتامىز ءبىزدىڭ بۇ ءسۇيىنىش،
كۇيەۋ بولىپ بارعان جۇرت،
انامىز ءبىزدىڭ بوزتۋعان،
كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن جۇرت.
قارعاداي مىناۋ قازتۋعان
باتىر بولىپ تۋعان جۇرت،
كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت،
كىر-قوڭىمدى جۋعان جۇرت، —
دەيدى،
اينالا سۋ. قۇداي و باسىندا ىرىس-بەرەكە بەرگەن جەر. اينالا توعاي «جاباعىلى جاس تايلاق»، جارداي اتان بولعان جەر، جاتىپ ءبىر توقتى، جايىلىپ مىڭ قوي بولعان جەر».
قازتۋعان جىراۋ مۇنى ايتقاندا قاي زامان؟ سول كازتۋعاننىڭ وزىنە جۇگىنسەك، «بالىعى تايداي تۋلاعان، باقاسى قويداي شۋلاعان» سول ەدىلدەن كەتەرىندە:
قايران مەنىڭ ەدىلىم،
مەن سالمادىم، سەن سالدىڭ،
قايىرلى بولسىن سىزدەرگە
مەنەن قالعان مىناۋ ەدىل جۇرت!.. —
دەيدى،
«قايىرلى بولسىن» دەپ كىمدەرگە ايتتى؟ «مەن سالمادىم، سەن سالدىڭ» دەگەنى نەسى؟
ءسىرا، ەدىلدەن اجىراعان كەز شىعار.
قاجى تارحان شاھارىنا شىركەۋلەر سالىنىپ، قوڭىراۋلارى ساڭعىرلاپ، كرەشتەرى جارقىراعان ءتۇس بولار.
انە، ۇشاقتان، اسپاننان قاراعاندا استراحان كرەملىندەگى شىركەۋلەردىڭ كۇمبەزى كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتە قالدى.
***
قۇرمانعازى كەسەنەسى اشىلعان سالتاناتتا قازاقتان بىرەۋ ايتتى: قۇرمانعازى قازاقستان جەرىندە تۋىپ، رەسەي جەرىندە قالدى دەپ.
ال استراحان گۋبەرناتورى گۋجۆين ايتتى: قۇرمانعازى ءوزىنىڭ تۋعان توپىراعىندا جاتىر دەپ.
ءسىرا، يمان سوڭعىسىندا بولار.
ماسەلەنى باسىنان باستاپ ايتار بولساق، ۇمىتپاسام، سول سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ىشىندە اقىن ءابۋ سارسەنباي ۇلى ماعان ۇلكەن ماقالا اكەلىپ، گازەتكە باستىرتتى. وندا استراحان وبلىسىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ حال-جايى، اسىرەسە مادەني، رۋحاني ءومىرى ءسوز بولدى. وبلىستا ءجۇز ەلۋ مىڭعا جۋىق قازاق تۇرسا دا، انا تىلىندە ءوز گازەتى جوق ەكەن، راديو، تەلەديدار جوق، مەكتەپ تە وسال. ءارى دەسە بۇكىل قازاقتىڭ داۋىلپاز ءپىرى قۇرمانعازى بەيىتى جالاڭاش جاتىر.
سوندا سول ءابۋ سارسەنباي ۇلى جەكە باسىنا پايدا ىزدەپ جۇرگەن جوق قوي. بەرىدە توقسانعا تولىپ، دۇنيەدەن وتتى-كەتتى. ال ارتىندا ءبىر كەزدە ءوزى جوقتاعان زارۋلىكتەردىڭ ىسكە اسقان ىزدەرى قالدى. مىسالى، ءقازىر استراحان قازاقتارى ءوز انا تىلىندە «اق ارنا» اتتى گازەتتى وقيدى. تەلەديداردا، راديولا كازاك تىلىندە ەفيرگە شىعاتىن باعدارلامالارى بار. استراحان وبلىسىندا جەتپىس ەكى مەكتەپتە كازاق تىلىندە ساباق كەستەسى ەندىرىلگەن.
ال بۇگىنگى سالتاناتتىڭ سەبەبى — استراحان وبلىسى، ۆولودار اۋدانى، التىنجار اۋىلىندا قۇرمانعازى بەيىتىنىڭ باسىنا اق شاڭقان اق كەسەنە ورناتىلدى. سونى اشۋ ءراسىمى. بۇل سالتاناتقا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباي مەن رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ۆيكتور چەرنومىردين قاتىستى.
بۇرىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيتىن الىستاعى التىنجار اۋىلى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە جارتى الەمگە ايگىلى بولىپ شىعا كەلدى. ءىرى-ىرى ەكى مەملەكەتتىڭ پاتشالارى وسى جەرگە كەلىپ توعىسقانداي نە جاعداي؟
ارينە، مەملەكەتارالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن نۇرسۇلتان نازارباي مەن ۆيكتور چەرنومىردين كەزدەسەتىن جەر جەتەدى عوي.
بۇلاردى بۇل جەرگە الىپ كەلگەن ۇلى pyx! بۇلىكشىل، داۋىلپاز كومپوزيتور قۇرمانعازى رۋحى. ەگەر پاتشالار وسىلايشا ۇلى رۋحانيات پىرلەرىنىڭ باسىنا كەلىپ، تاعزىم ەتە بەرەتىن بولسا،زامان تۇزەلەر. بۇل جاقسى نىشان.
ونىڭ بەر جاعىندا ەلدىڭ ەڭسەسى ءبىر كوتەرىلىپ قالدى.ءجۇز ەلۋ مىڭعا جۋىق، قازاق، استراحان وبلىسىن مەكەندەيتىن كوپ ۇلتتى حالىقتاردىڭ ىشىندە ورىستاردان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇر.بۇلاردى دياسپورا دەۋگە كەلمەيدى. دياسپورا، مىسالى، پاريجدە، گەرمانيادا تۇراتىن قازاقتار.
استراحان قازاقتارى وزدەرىنىڭ ەجەلگى اتا-بابالارىنىڭ جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. باسقا جاقتان اۋىپ كەلگەندەر ەمەس، — دەيدى وبلىس گۋبەرناتورى اناتوليي پەتروۆيچ گۋجۆين مىرزا.
ناعىز شىنشىل، ادال ورىس وسى. ورىستا وسىنداي ادال ادامدار كوپ بولسا، گۋنكين، سۋپرۋنيۋك سياقتى بالەقورلار جوق بولسا شىركىن، ىرگەمىزدەن وقپاق جەل سوقپاستان، جايدارمان جاقسى زامان ورنار ەدى-اۋ... ءبىراق گۋنكيندەر مۇندا دا بار سياقتى.
ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزگە قالىن. ءنوپىر ىشىنەن بىرەۋ ايقايلاپ سۇراق قويدى.
ەرماكقا ەسكەرتكىشتى نەگە قۇلاتتىڭدار؟
ەرماكتىڭ ەشقانداي ەسكەرتكىشى جوق.
ەندەشە بولادى!
اشىق اسپان استىنداعى ساحنادا ۇلكەن كونسەرت ءجۇرىپ جاتىر.كورەرمەن كوپ. كوڭىل كوككە دەيىن كوتەرىلىپ تۇر. سول ساتتە كازاك ءانسامبلى شىعىپ، قىلىشتارىن بيلەتىپ، قامشىلارىن ءۇيىرىپ، ەجەلگى كازاك ءانىن اڭكىلدەتىپ الا جونەلدى:
باسۋرمانوۆ پوبيۆات!،
سكوتى ۋگناتى
يحيىح ديەۆوك ۋمىكاتى...
بۇل ءان ەرتەدە، باياعى زاماندا ايتىلعان. ءبىراق مىنالار سونى جاڭعىرتىپ، قاي-قايداعىنى ەسكە سالىپ تۇر.
جالپى،مۇنداعى قازاقتارعا ءتيىسىپ جاتقان ەشكىم جوق.قازاقتار ءوز سىباعاسىنان قۇر قالمايتىن سياقتى. تەك ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا وقۋلىقتار، كوركەم ادەبيەت كىتاپتارىن، گازەت، جۋرنالدارىن جەتكىزۋ امالىن قاراستىرسا، باۋىرعا تارتىپ، جىلى قاباق تانىتا بەرسەك، ارالاس-قۇرالاس،بارىس-كەلىس، الىس — بەرىس بولسا،مۇنداعى قازاقتار باۋىرمالدىقتان قاشپايدى.
ال ەندى بيىك توبە باسىنداعى كۇندىز كۇن ساۋلەسىنە، تۇندە اي نۇرىنا شاعىلىسقان اق كەسەنەگە كەلسەك، مۇنىڭ اۆتورى ماڭعىستاۋلىق ماقسۇت نۇرقابايەۆ. كەسەنە قۇرىلىسىن قولعا العان قازاق مادەنيەتى مەن ءتىلى جونىندەگى «جولداستىق» اتتى قوعام. ونىڭ تىزگىنى نيكيتا سەيىت ۇلى يسقاقوۆ دەگەن ازاماتتىڭ الەۋەتتى قولىندا ەكەن. ءوزى بانكير. ەگەر قازاقتان شىققان بانكيرلەر قانداستارىنا وسىنداي جاقسىلىق جاساي بەرسە، قازاقتىڭ مۇرتىن بالتا شاپپاس ەدى.
ىزدەرى، سۇرارى بولسا ارۋاق ازباس. «جولداستىق» جالعىز نە بىتىرەدى، مىنا جاقتان اتىراۋ، انا جاقتان ماڭعىستاۋ، استراحان وبلىستىق اكىمشىلىگى، الماتىدان مادەنيەت مينيسترلىگى ءبارى-بارى قول ۇستاسقاندا، مىنا زامان قانشا كيىن دەگەنمەن، مىڭجىلدىق ەسكەرتكىش تەلەگەي تەڭىزدەگى اق كەمەدەي كەربەزدەنىپ، ەلدىڭ ءسانىن كىرگىزەدى.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايدىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل يگى ءىس الداعى 1998 جىلى ەتەتىن ۇلكەن مۇشەل تويدىڭ تۇساۋكەسەرى. وسى جىلى قۇرمانعازىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولادى. ولمەگەن قۇلعا ول كۇندە الىس ەمەس.
پرەمەر-مينيستر ۆيكتور چەرنومىرديننىڭ ايتۋى بويىنشا، ۇلى ادامدار تەك ءبىر حالىقتىڭ عانا ماقتانىشى ەمەس، ونداي دانالار كۇللى ادامزاتقا ورتاق. قۇرمانعازى سونداي.
— مەن ءوزىم بالا كەزىمدە ورىنبور دالاسىندا كازاك بالالارىمەن بىرگە ويناپ، سولاردىڭ اراسىندا ءوستىم،—دەيدى چەرنومىردين. بالالار ناسىلگە بولىنبەيدى، پەرىشتەدەي ادال بولادى. سول قاسيەت ۇلكەندەردە دە ساقتالسا، جاقسىلىق زامان بولادى.
وسىدان وتىز جىلداي بۇرىن «قۇرمانعازى» اتتى پوەما - داستان جازىلدى. اۆتورى — حاميت ەرعالي. ءدال بۇگىن جاسى سەكسەنگە تولىپ، توي تويعا ۇلاسىپ جاتىر.
وسىدان وتىز جىل بۇرىن قۇرمانعازىنىڭ ءقابىرى جۇدەۋ عانا جابىرقاپ جاتاتىن. ءبىراق حاميت اقىن كورەگەن ەكەن، سول كورىپكەلدىكپەن بىلاي دەپ جازدى:
... اق كۇمبەز اق ەدىلدىك قۇلاماسى،
زيراتقا كوشىپ باردى گۇل اناسى.
حالىقتار ماحابباتى شۋاعىندا،
ونەردىڭ ۇيىقتاپ جاتىر عۇلاماسى.
اقىننىڭ ايتقانى كەلدى. اق كۇمبەزدىڭ اينالاسى گۇلگە تولىپ كەتكەنى راس. جالعىز قازاق ەمەس، ورىسى، نوعايى، تاتارى، قالماعىنا قالماستان مىڭداعان جان جينالىپ، قۇرمانعازى دەگەندە ماحاببات ىقىلاسى توگىلىپ، ونەر قۇدىرەتىنىڭ كۇشاعىنا ءبارى سىيىپ كەتتى.
ويتكەنى قۇرمانعازى ونەرى حالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە، اۋەلى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە ادال كىزمەت ەتتى. ءوزى بوكەي ورداسىندا تۋا تۇرا، ول قازاقتىڭ سارىارقاسىن، الاتاۋىن دابىلداتتى، قازاقتىڭ شىعىسى مەن باتىسىن، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن تۇتاس كوردى، بىردەي كوردى. بولمەدى، بولشەكتەمەدى.
بۇل ۇلىلارعا ءتان قاسيەت.
You Might Also Like
-
مەن جاستارعا: «الدارىڭدا تاۋداي تالاپ تۇر. ءومىر زاڭعارلارى ۇنەمى بيىككە شىعارادى. وعان جەتۋ ءۇشىن تالماي ىزدەنىڭدەر!» - دەر ەدىم. جاستارعا توعىشارلىق، بويكۇيەزدىك دەرتىنەن اۋلاق، سەرگەك،...
