ەجەلگى ءۇندىستان
سىنىبى : 6 «ب» - سىنىپ. ەجەلگى دۇنيە تاريحى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: § 18 . ەجەلگى ءۇندىستان
ساباقتىڭ ماقساتى:
ەجەلگى ءۇندىستان تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى تۋرالى جانە ءتورت الەۋمەتتىك
توپقا ءبولىنۋى جايلى بايانداپ، تاپسىرمالار بەرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن جەتىلدىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ءادىسى: بايانداۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپ، داپتەر، كارتا، رەپرودۋكسيا ت.ب.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. وقۋشىلار ءبىلىمىن تەكسەرۋ، جەتىلدىرۋ، بەكىتۋ (سۇراق، پراكتيكالىق تاپسىرمالار بەرۋ).
ءىىى. جاڭا ءبىلىمدى حابارلاۋ، وقۋشىلاردىڭ ىزدەنۋ ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ (پروبلەمالىق سۇراقتار، تاپسىرمالار ارقىلى).
ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك ايماقتارىنىڭ كليماتتىق جاعدايى تۋرالى، العاش وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ ءوسىرىلىپ، جانۋارلاردىڭ قولعا ۇيرەتىلە باستاۋى تۋرالى ايتامىن. سۋارمالى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىن تۇسىندىرەمىن.
ەڭ ەجەلگى قالالارى، مادەنيەتى، سۋدى، قويمالاردى پايدالانۋى تۋرالى اسەرلى تۇردە سۋرەتتەپ جەتكىزەمىن. وقۋلىقتاعى ارحەولوگيالىق قازبا نەگىزىندەگى سۋرەت پەن قالپىنا كەلتىرىلگەن ەجەلگى ۇندىلىك قالالاردىڭ سۋرەتتەرىن سالىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلارعا سۇراق قويۋ ارقىلى تۇسىندىرەمىن. گانگ وزەنىنىڭ بويىندا ءىرى مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى باياندايمىن.
الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ پارسى مەملەكەتىن جاۋلاپ العاننان كەيىن ءۇندى جەرىن باسىپ الماق بولۋى جايلى، ءۇندىستاننىڭ كوپتەگەن ايماقتارىن باعىندىرىپ، قوسىپ العانى، ماۋريا اۋلەتى جايلى اڭگىمەلەيمىن.
شارۋاشىلىعى-ەگىنشىلىك كەڭ تۇردە دامي باستادى. قولونەر بۇيىمدارى جەتىلدىرىلە ءتۇستى. باسقا مەملەكەتتەرمەن ساۋدا بايلانىسى دامىدى. پايدالى قازبالار مولايدى. مەملەكەت ىرىلەندىرىلە باستاعاندا قىزمەتشىلەر سانى كوبەيدى. ءار ءتۇرلى سالىقتار جينالدى. ءۇندىستاننىڭ الەۋمەتتىك جىكتەلۋىندە باسقا ەلدەرگە قاراعاندا كوپتەگەن وزگەشەلىكتەر بولدى. ولار ءتورت توپقا ءبولىندى (براحماندار، جاۋىنگەرلەر، ەگىنشى –شارۋالار، شۋدرالار). ءاربىر توپقا سيپاتتاما بەرگەن كەزدە وقۋلىقتاعى مانۋ زاڭدارىنان كەلتىرىلگەن دەرەكتىك مالىمەتتەردى وقۋشىلارعا وقىتۋعا نەمەسە ءوزىم وقي وتىرىپ، تالداۋ جاساۋ نەگىزىندە تۇسىندىرەمىن. بۇل وقۋشىلاردىڭ ۇيدە سىنىپتان تىس وقۋعا ارنالعان مالىمەتتەرمەن جۇمىس جاساۋعا ۇيرەنۋىنە ءتيىمدى ىقپال ەتەدى.
براحماندار دەپ ءدىندى تاراتاتىن ابىزداردى اتادى. براحماندار قۇداي مەن ادامدار اراسىن بايلانىستىرۋشىلار دەپ ەسەپتەلىندى. براحماندار باسقا ادامداردان ەرەكشە، قاسيەتتى بولىپ ەسەپتەلدى.
جاۋىنگەرلەر ەلدى قورعاپ، ءتارتىپتى رەتتەدى. ونى ولتىرگەن ادام ايىپ تولەدى. اتا-بابا ءىسىن جالعاستىراتىن دا سولار دەپ ەسەپتەلدى.
ءۇشىنشى توپقا ەگىنشىلەر، قولونەرشىلەر، مالشىلار، ساۋداگەرلەر جاتتى. ولار تەك ءوز جۇمىستارىمەن عانا اينالىسۋعا ءتيىس بولدى.شۋدرالار ەڭ تومەنگى، ناشار، اۋىر، قيىن جۇمىستاردى اتقاردى. ولاردىڭ قۇلدىققا ساتىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى.
IV. وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن بەكىتۋ. (اۋىزشا، جازباشا جاتتىعۋلار، تاپسىرمالار).
سونىمەن بۇكىل ءۇندى قوعامى 4 توپقا ءبولىندى. ءار توپتىڭ دارەجەسى شەكتەۋلى بولدى. ونى عىلىمي تىلدە ۆارنا نەمەسە كاستا دەپ اتادى.
تاپسىرمالار:
1. ءۇندىستان تۇبەگى قايدا ورنالاسقان (كارتادان كورسەتۋ)؟ وندا قانداي وزەندەر بار؟ ولار تۇبەكتىڭ قاي جاقتارىن الىپ جاتىر؟
2. ەڭ ەجەلگى ءۇندى قالالارى قاي وزەننىڭ بويىنان تابىلدى؟ قالا قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى نەدە؟ تابىلعان زاتتار ءۇندى شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتى تۋرالى قانداي مالىمەتتەر بەرەدى؟
3. ماگادحانىڭ ورلەۋى تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
4. چاندراگۋپتا دەگەن كىم؟ ول قانداي اۋلەتتى نەگىزدەدى؟ ول ءومىر سۇرگەن كەزدە قانداي وزگەرىستەر بولدى؟
5. ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىنا نە اسەر ەتتى؟ قولونەر مەن ساۋدانىڭ وركەندەۋىنە پاتشا نەلىكتەن باقىلاۋ ورناتتى؟ الىم-سالىق جۇيەسى تۋرالى ايت.
6. براحماندار مەن جاۋىنگەرلەر كىمدەر؟ ەرىكتى ەگىنشىلەر مەن شۋدرالار كىمدەر؟ نەگە ولار تۇيىق توپتار دەپ اتالدى؟
V. سىنىپتان تىس وقۋ.
ءبىر بالانىڭ ومىرىنەن. مانەرلەپ وقۋ جانە تۇسىنىگىن اڭگىمەلەۋ.
مانۋ زاڭدارىنداعى ۆارنا مەن كاستا تۋرالى مالىمەتتەردى وقىپ، ماعىناسىن تالداۋ.
سوزدىكپەن جۇمىس.
ءبراحما-ۇندى قۇدايىنىڭ اتى.
كشاتريي- جاۋىنگەرلەر توبى.
ۆايشيي- ەگىنشىلەر توبى
ءۆارنا-وز دارەجەسى بويىنشا عانا ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى تۇيىق توپ. ولاردى كەيدە كاستا دەپ اتايدى.
VI. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ، قورىتۋ
1. ءبىر بالانىڭ ءومىرى تۋرالى ءماتىندى وقىتۋ. بالانىڭ تاپقىرلىعى، ىسكەرلىگى سەندەرگە ۇناي ما؟ وزدەرىڭ قانداي تاپقىرلىقتار جاسادىڭدار؟
2. الەۋمەتتىك قاتىناستار، ۆارنا، كاستا تۋرالى تاقىرىپشالاردى وقي وتىرىپ، مىناداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيىك:
• براحمانداردىڭ ارتىقشىلىقتارى نەدە؟
• كشاترييلەر مەن جاۋىنگەرلەردىڭ براحماندار اتقاراتىن قانداي جۇمىستاردى ىستەۋگە قۇقى بولمادى؟
• ەگىنشىلەرگە نەگە سونشا كوپ مىندەتتەر جۇكتەلگەن؟
VII. ءۇي تاپسىرماسى:§18
ساباقتىڭ تاقىرىبى: § 18 . ەجەلگى ءۇندىستان
ساباقتىڭ ماقساتى:
ەجەلگى ءۇندىستان تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى تۋرالى جانە ءتورت الەۋمەتتىك
توپقا ءبولىنۋى جايلى بايانداپ، تاپسىرمالار بەرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن جەتىلدىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ءادىسى: بايانداۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپ، داپتەر، كارتا، رەپرودۋكسيا ت.ب.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. وقۋشىلار ءبىلىمىن تەكسەرۋ، جەتىلدىرۋ، بەكىتۋ (سۇراق، پراكتيكالىق تاپسىرمالار بەرۋ).
ءىىى. جاڭا ءبىلىمدى حابارلاۋ، وقۋشىلاردىڭ ىزدەنۋ ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ (پروبلەمالىق سۇراقتار، تاپسىرمالار ارقىلى).
ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك ايماقتارىنىڭ كليماتتىق جاعدايى تۋرالى، العاش وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ ءوسىرىلىپ، جانۋارلاردىڭ قولعا ۇيرەتىلە باستاۋى تۋرالى ايتامىن. سۋارمالى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىن تۇسىندىرەمىن.
ەڭ ەجەلگى قالالارى، مادەنيەتى، سۋدى، قويمالاردى پايدالانۋى تۋرالى اسەرلى تۇردە سۋرەتتەپ جەتكىزەمىن. وقۋلىقتاعى ارحەولوگيالىق قازبا نەگىزىندەگى سۋرەت پەن قالپىنا كەلتىرىلگەن ەجەلگى ۇندىلىك قالالاردىڭ سۋرەتتەرىن سالىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلارعا سۇراق قويۋ ارقىلى تۇسىندىرەمىن. گانگ وزەنىنىڭ بويىندا ءىرى مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى باياندايمىن.
الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ پارسى مەملەكەتىن جاۋلاپ العاننان كەيىن ءۇندى جەرىن باسىپ الماق بولۋى جايلى، ءۇندىستاننىڭ كوپتەگەن ايماقتارىن باعىندىرىپ، قوسىپ العانى، ماۋريا اۋلەتى جايلى اڭگىمەلەيمىن.
شارۋاشىلىعى-ەگىنشىلىك كەڭ تۇردە دامي باستادى. قولونەر بۇيىمدارى جەتىلدىرىلە ءتۇستى. باسقا مەملەكەتتەرمەن ساۋدا بايلانىسى دامىدى. پايدالى قازبالار مولايدى. مەملەكەت ىرىلەندىرىلە باستاعاندا قىزمەتشىلەر سانى كوبەيدى. ءار ءتۇرلى سالىقتار جينالدى. ءۇندىستاننىڭ الەۋمەتتىك جىكتەلۋىندە باسقا ەلدەرگە قاراعاندا كوپتەگەن وزگەشەلىكتەر بولدى. ولار ءتورت توپقا ءبولىندى (براحماندار، جاۋىنگەرلەر، ەگىنشى –شارۋالار، شۋدرالار). ءاربىر توپقا سيپاتتاما بەرگەن كەزدە وقۋلىقتاعى مانۋ زاڭدارىنان كەلتىرىلگەن دەرەكتىك مالىمەتتەردى وقۋشىلارعا وقىتۋعا نەمەسە ءوزىم وقي وتىرىپ، تالداۋ جاساۋ نەگىزىندە تۇسىندىرەمىن. بۇل وقۋشىلاردىڭ ۇيدە سىنىپتان تىس وقۋعا ارنالعان مالىمەتتەرمەن جۇمىس جاساۋعا ۇيرەنۋىنە ءتيىمدى ىقپال ەتەدى.
براحماندار دەپ ءدىندى تاراتاتىن ابىزداردى اتادى. براحماندار قۇداي مەن ادامدار اراسىن بايلانىستىرۋشىلار دەپ ەسەپتەلىندى. براحماندار باسقا ادامداردان ەرەكشە، قاسيەتتى بولىپ ەسەپتەلدى.
جاۋىنگەرلەر ەلدى قورعاپ، ءتارتىپتى رەتتەدى. ونى ولتىرگەن ادام ايىپ تولەدى. اتا-بابا ءىسىن جالعاستىراتىن دا سولار دەپ ەسەپتەلدى.
ءۇشىنشى توپقا ەگىنشىلەر، قولونەرشىلەر، مالشىلار، ساۋداگەرلەر جاتتى. ولار تەك ءوز جۇمىستارىمەن عانا اينالىسۋعا ءتيىس بولدى.شۋدرالار ەڭ تومەنگى، ناشار، اۋىر، قيىن جۇمىستاردى اتقاردى. ولاردىڭ قۇلدىققا ساتىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى.
IV. وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن بەكىتۋ. (اۋىزشا، جازباشا جاتتىعۋلار، تاپسىرمالار).
سونىمەن بۇكىل ءۇندى قوعامى 4 توپقا ءبولىندى. ءار توپتىڭ دارەجەسى شەكتەۋلى بولدى. ونى عىلىمي تىلدە ۆارنا نەمەسە كاستا دەپ اتادى.
تاپسىرمالار:
1. ءۇندىستان تۇبەگى قايدا ورنالاسقان (كارتادان كورسەتۋ)؟ وندا قانداي وزەندەر بار؟ ولار تۇبەكتىڭ قاي جاقتارىن الىپ جاتىر؟
2. ەڭ ەجەلگى ءۇندى قالالارى قاي وزەننىڭ بويىنان تابىلدى؟ قالا قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى نەدە؟ تابىلعان زاتتار ءۇندى شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتى تۋرالى قانداي مالىمەتتەر بەرەدى؟
3. ماگادحانىڭ ورلەۋى تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
4. چاندراگۋپتا دەگەن كىم؟ ول قانداي اۋلەتتى نەگىزدەدى؟ ول ءومىر سۇرگەن كەزدە قانداي وزگەرىستەر بولدى؟
5. ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىنا نە اسەر ەتتى؟ قولونەر مەن ساۋدانىڭ وركەندەۋىنە پاتشا نەلىكتەن باقىلاۋ ورناتتى؟ الىم-سالىق جۇيەسى تۋرالى ايت.
6. براحماندار مەن جاۋىنگەرلەر كىمدەر؟ ەرىكتى ەگىنشىلەر مەن شۋدرالار كىمدەر؟ نەگە ولار تۇيىق توپتار دەپ اتالدى؟
V. سىنىپتان تىس وقۋ.
ءبىر بالانىڭ ومىرىنەن. مانەرلەپ وقۋ جانە تۇسىنىگىن اڭگىمەلەۋ.
مانۋ زاڭدارىنداعى ۆارنا مەن كاستا تۋرالى مالىمەتتەردى وقىپ، ماعىناسىن تالداۋ.
سوزدىكپەن جۇمىس.
ءبراحما-ۇندى قۇدايىنىڭ اتى.
كشاتريي- جاۋىنگەرلەر توبى.
ۆايشيي- ەگىنشىلەر توبى
ءۆارنا-وز دارەجەسى بويىنشا عانا ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى تۇيىق توپ. ولاردى كەيدە كاستا دەپ اتايدى.
VI. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ، قورىتۋ
1. ءبىر بالانىڭ ءومىرى تۋرالى ءماتىندى وقىتۋ. بالانىڭ تاپقىرلىعى، ىسكەرلىگى سەندەرگە ۇناي ما؟ وزدەرىڭ قانداي تاپقىرلىقتار جاسادىڭدار؟
2. الەۋمەتتىك قاتىناستار، ۆارنا، كاستا تۋرالى تاقىرىپشالاردى وقي وتىرىپ، مىناداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيىك:
• براحمانداردىڭ ارتىقشىلىقتارى نەدە؟
• كشاترييلەر مەن جاۋىنگەرلەردىڭ براحماندار اتقاراتىن قانداي جۇمىستاردى ىستەۋگە قۇقى بولمادى؟
• ەگىنشىلەرگە نەگە سونشا كوپ مىندەتتەر جۇكتەلگەن؟
VII. ءۇي تاپسىرماسى:§18
You Might Also Like
