InfoHub Logo

ءتىرى ورگانيزمدەر بىر-بىرىمەن شىعۋ تەگى بويىنشا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ولار تىرشىلىك بارىسىنداعى قارىم-قاتىناستار ارقىلى دا بايلانىستى. سونىمەن قاتار ولار قورشاعان ورتاسىمەن دە (ءولى تابيعاتپەن) بايلانىستى. ورگانيزمدەردىڭ بىر-بىرىمەن جانە قورشاعان ورتامەن ءوزارا بايلانىسىنىڭ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەۋ ەكولوگيا (گرەك ءسوزى oikos — تۇرعىن جاي، logos — عىلىم) عىلىمىنىڭ مىندەتى ەكەنىن العاش رەت 1866 جىلى ە. گەككەل «ورتاق مورفولوگيا» دەگەن نەگىزگى ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتتى. ەكولوگيا ماماندىعى ەكولوگيالىق فاكتورلار، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر قارىم-قاتىناسىن بولجاۋ ءارى اسەرلەرىن انىقتايدى.

XX عاسىردا عانا ەكولوگيا جەكە عىلىم سالاسى بولىپ قالىپتاستى. قازىرگى ۋاقىتتا عانا ول وتە كوپ سالالارعا جىكتەلگەن عىلىم سالاسى بولىپ وتىر. ونى نەگىزىنەن جالپى ەكولوگيا، فيزيولوگيالىق ەكولوگيا، مىنەز-قۇلىق ەكولوگياسى، پوپۋياسيانىڭ جانە بىرلەستىكتىڭ (قاۋىمداستىقتىڭ) ەكولوگياسى، ەكولوگيالىق جۇيەلەردىڭ ەكولوگياسى، سونىمەن بىرگە لاندشافتار ەكولوگياسى جانە ستاستيكالىق ەكولوگيا دەپ بولەدى. جالپى ەكولوگيانىڭ مىندەتى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىك ەتۋ زاڭدىلىقتارىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت جانە بەلگىلى ءبىر كەڭىستىكتەگى سانىن، ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ قاتىسۋىمەن زاتتار مەن ەنەرگيا اينالىمىن، سونىمەن بىرگە ورگانيزمدەردىڭ قورشاعان ورتا فاكتورلارىمەن جانە ولاردىڭ ءوزارا بايلانىستارىن زەرتتەيدى. مىنەز-قۇلىق ەكولوگياسىنىڭ مىندەتى ءارتۇرلى ەكولوگيالىق ورتادا ورگانيزمدەردىڭ مىنەز-قۇلىق (جۇبىن تاڭداۋ، ءوز تۇرلەرىمەن ءارتۇرلى جاعدايداعى قارىم-قاتىناسى، قورەگىن تاڭداۋ جانە ت.ب.) قارىم-قاتىناستارىن زەرتتەيدى. پوپۋلياسيانىڭ ەكولوگياسى پوپۋلياسيادا تۋۋ جيىلىگىن جانە ءولىم-جىتىمىن، ديناميكاسىن جانە ولاردىڭ سانىن رەتتەۋ ەرەكشىلىكتەرىن، سونىمەن بىرگە باسەكەلەستىگىن، جىرتقىشتىقتىڭ، ءمۋتاليزمنىڭ جانە باسقا ءارتۇرلى ورگانيزمدەرمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ تۇرلەرىن زەرتتەيدى.

بىرلەستىك (قاۋىمداستىق) ەكولوگياسى بەلگىلى ءبىر اۋماقتا مەكەندەيتىن ءارتۇرلى ورگانيزمدەر توبىن، سونىمەن بىرگە تۇرلەردىڭ الۋانتۇرلىگىن انىقتايتىن فاكتورلارىن جانە قاۋىمداستىقتاعى تۇرلەردىڭ بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسىن انىقتايدى. ەكوجۇيەلەردەگى ەكولوگيانىڭ مىندەتى وسى تابيعي، بىرلەستىكتەردەگى ورگانيزمدەرگە ابيوتيكالىق فاكتورلاردىڭ اسەرىن زەرتتەيدى. سونىمەن قاتار ول ەكولوگيالىق جۇيەلەردەگى زات جانە ەنەرگيا الماسۋ زاڭدىلىقتارىن دا ايقىندايدى. لاندشافت ەكولوگياسى ءارتۇرلى لاندشافتىق اۋماقتاردا (باۋ-باقشا، ساياباقتاردا) ەكولوگيانىڭ زاڭدىلىقتارىن زەردەلەيدى. ستاتيستيكالىق ەكولوگيا ورگانيزمدەردىڭ تارالۋ زاڭدىلىقتارىن انىقتايدى. ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي ەكولوگيانىڭ وسى سالالارىنىڭ شەكاراسى ءالى دە بولسا ناقتى انىقتالعان ەمەس.

ەكولوگيا زەرتتەلەتىن نىساندارعا دا بايلانىستى جىكتەلەدى. وسىمدىكتەر، جانۋارلار، ميكروورگانيزمدەر جانە ادام ەكولوگياسى دەپ جىكتەلەدى. ەكولوگيا — بيولوگيا عىلىمىنا جاتادى، ءبىراق قازىرگى عىلىمي تەحنيكانىڭ دامۋ ۇردىسىنە بايلانىستى، ول بىرنەشە عىلىمدارمەن بايلانىسقان عىلىم بولىپ سانالادى. ەكولوگيا گەنەتيكامەن دە تىعىز بايلانىستى، سەبەبى گەنەتيكانىڭ مالىمەتتەرى پوپۋلياسياداعى ورگانيزمدەرگە، سونىمەن قاتار ادامعا دا گەنەتيكالىق مونينتورگ جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ەكولوگيانىڭ بۇرىننان بيوحيميامەن بايلانىسى تىعىز. سونىڭ ىشىندە، بيوحيميا ءارتۇرلى توكسيندەردى وسىمدىكتەر ارقىلى الماستىرۋ جولدارىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى. ەكولوگيا فيزيولوگيامەن دە تىعىز بايلانىسىتى، سەبەبى ول تىرشىلىك فۋنكسياسىن رەتتەۋىنىڭ سەبەپ-سالدارىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى. ەكولوگيا سونىمەن بىرگە حيميا، ماتەماتيكا، گەوگرافيا جانە باسقا دا تابيعاتتى زەرتتەۋشى عىلىمدارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا. سونىمەن قاتار ەكولوگيانى بىرەگەي بيوالەۋمەتتىك نەمەسە الەۋمەتتىك بيولوگيا عىلىمى دەپ تە ايتۋعا بولادى، سەبەبى ونىڭ زەرتتەۋلەرىنە ورگانيزمدەردەن جوعارى تۇرعان ءارتۇرلى جۇيەلىك توپتاردىڭ بىر-بىرىمەن جانە قورشاعان ورتامەن قارىم-قاتىناسىن جانە ءوزارا بايلانىسىن انىقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

بارلىق ەكولوگيالىق عىلىمنىڭ كوزدەگەن مۇدەسى تۇبەگەيلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ. سونىڭ ىشىندە، تۇرلەردىڭ تارالۋ سەبەپتەرى، ورتانىڭ ۋاقىتقا جانە كەڭىستىككە بايلانىستى وزگەرۋىنىڭ سەبەپتەرى، ورگانيزمدەردىڭ ورتاعا اسەر ەتۋ جولدارى جانە ورگانيزمدەردىڭ ورتانىڭ وزگەرۋىنە «جاۋابى». ودان ءارى ەكولوگيانى قىزىقتىراتىنى ورگانيزمدەردىڭ ۋاقىت جانە كەڭىستىككە بايلانىستى قاۋىمداستىقتىڭ وزگەرۋ جولدارىن ءبىلۋ جانە ءارتۇرلى ەكو جۇيەلەرمەن بايلانىسىن انىقتاۋ. ەكولوگيانىڭ مىندەتى ەرتۇرلى ەكولوگيالىق جۇيەلەردە زاتتىڭ جانە ەنەرگيانىڭ اينالىمىن ءبىلۋ جانە وسى زات الماسۋدىڭ مۇمكىندىك شەكتەرىنىڭ جولدارىن انىقتاۋ بولىپ تابىلادى.

ەكولوگتار جانە ەكولوگيانىڭ ماسەلەلەرى قىزىقتىراتىن باسقا ماماندار، وسى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى زەرتتەۋدى ءارتۇرلى جولدارمەن شەشەدى. ءبىر ەكولوگتار جابايى اڭدار نەمەسە بالىقتاردىڭ ەكولوگياسىن، تاعى بىرەۋلەرى تابيعي قورىقتاردىڭ، ساياباقتاردىڭ جانە باقتاردىڭ ەكولوگياسىمەن اينالىسىپ، جالپى نەمەسە جەكە سۇراقتاردى شەشەدى. باسقالارى ەكولوگيالىق پروسەستەردى ەۆوليۋسيالىق جولدارمەن بايلانىستىرىپ، قالايشا تابيعي سۇرىپتالۋ ەكولوگيالىق جۇيەلەرگە جانە ەكولوگيالىق فاكتورلار قالايشا ەۆوليۋسيالىق پروسەستەرگە اسەر ەتۋىن زەرتتەيدى. دارىگەرلەردى جۇقپالى جانە پارازيتتىك اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارى تارالۋىنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرى، سونىمەن بىرگە مولەكۋلالى ەكولوگيالىق فاكتورلاردىڭ (پلازميدتەر) اسەرى قىزىقتىرادى. سوڭىندا ايتارىمىز، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ماتەماتيكالىق جانە كومپيۋتەرلى جوبالاۋ، ۇلگىلەر جاساۋ ارقىلى عالامدىق پروبلەمالاردى، مىسالى جاھاندىق جىلىنۋدىڭ سەبەپتەرى جانە سالدارى سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولدارىن انىقتاۋعا بولادى.

عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس ءبىرىنشى ورىنعا ادام ەكولوگياسىن قويىپ وتىر جانە ونىڭ مازمۇنىن جاڭاشا انىقتاپ وتىر. ادام ەكولوگياسى عىلىم ەسەبىندە قورشاعان ورتامەن ادامنىڭ ءبىر شەتىنەن قارىم-قاتىناسى جانە باسقا جاعىنان ادامنىڭ ورتاعا اسەر ەتۋ جولدارى جانە ونىڭ سالدارى قالاي بولاتىنىن انىقتايدى. ودان ءارى، قازىرگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىنە جەكە ءتۇردى ونىڭ ميكروبتى جانە باسقا دا بيوسەنوزدى، پوپۋلياسيا ىشىندەگى توپتىق قارىم-قاتىناسىن قورشاعان ورتاسىمەن بايلانىستىرىپ جەنە قورشاعان ورتاعا اسەرىن جەكە ەكولوگيالىق جۇيە ەسەبىندە قاراستىرادى. وسى ويدى ءارى قاراي دامىتا وتىرىپ، ادام ەكولوگياسى الەۋمەتتىك ەكولوگياعا اينالىپ وتىر، ونىڭ زەرتتەۋ ءپانى رەتىندە وندىرىستىك كۇشتەرگە جانە قورشاعان ورتانىڭ ابيوتيكالىق جانە بيوتيكالىق فاكتورلارىنىڭ اسەرلەرىن انىقتاۋ جاتادى. ەكولوگيانىڭ بارلىق سالالارىنىڭ مىندەتى عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسسكە بايلانىستى ادامنىڭ بيوسفەراعا ارەكەت سالدارىن الدىن الا بولجاۋ بولىپ تابىلادى.

---