InfoHub Logo

ادام ومىرىندە پايدالاناتىن كەز كەلگەن پاندەردىڭ نەگىزدەرى پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيانىڭ نەگىزدەرىنە وزدەرىنىڭ ىشكى مۇمكىنشىلىكتەرىنەن تامىر العاندا عانا، ءوزىنىڭ مەتودولوگياسىنان داميتىن جۇيەلەرى بار عىلىمي ءپان رەتىندە قالىپتاساتىندىعى بەلگىلى. بۇل قاعيدا، حالىق پەداگوگيكاسى پانىنە دە ءتان. ولاي بولسا، حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ نەگىزدەرى دەگەنىمىز نە؟ ونى قالاي جانە قايدان ىزدەۋگە بولادى؟ ويتكەنى، بۇگىنگە دەيىن «حالىق پەداگوگيكاسى عىلىم ەمەس، ونىڭ نەگىزدەرى مەن جۇيەلەرى تۇگىل — مەتودولوگيالىق تەورياسى دا جوق» — دەيتىن قالىپتاسىپ كەتكەن پىكىرلەر بار (گ.ن. ۆولكوۆ، ەتنوپەداگوگيكا، 1974).

جوعارىدا ايتىلعان حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ مەتودولوگياسىندا كورسەتىلگەندەي، ادامنىڭ ءتان قۋاتىنسىز ونىڭ جان دۇنيەسى ەسەلەي دامىپ، جان-جاقتى جەتىلە المايتىندىعى تۇسىنىكتى. ەندەشە، حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزدەرىن ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ىشكى قاسيەتتەرىنەن، ناقتىراق ايتقاندا، ونىڭ ءتان قۇرىلىسىنىڭ دامۋىن بەلگىلەيتىن فيزيولوگيالىق كەزەڭدەرىنەن الاتىندىعىمىز دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات ەكەن. سەبەبى، ادامنىڭ ءتان قۇرىلىسىنىڭ جەتىلۋى — تىكەلەي فيزيولوگيا زاڭدىلىقتارىنا باعىنسا، ال جان دۇنيەسىنىڭ رۋحتانۋى — تالىمدىك تاربيەلەردىڭ ەرەجەلەرىنەن ءنار الاتىندىعى انىق. ولاي بولسا، ادام ءتانىنىڭ فيزيولوگيالىق ءوسۋ كەزەڭدەرى — تالىمدىك تاربيەلەردىڭ نەگىزدەرىنە، ياعني حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزدەرىنە ءنار بەرەتىندىگى اكسيومالىق شىندىق. سوندىقتان دا، ادامنىڭ ەرجەتۋ جولدارىنداعى ءاربىر كەزەڭدەردىڭ وزدەرىنە عانا ءتان تاربيە ادىستەرى بار. ءتىپتى، ءوسۋ كەزەڭدەرىنىڭ ۋاقىت مەرزىمدەرى جەكە-جەكە دارالانا تۇرا، ءۇزىلىسسىز تاربيە تاسىلدەرىنىڭ اسەرىمەن ءوزىنىڭ ءبىرتۇتاس ۇندەستىكتەرىن جالعاستىرا بەرەدى. ەندى ادامنىڭ ءوسىپ جەتىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ونىڭ جەتى ءتۇرلى فيزيولوگيالىق كەزەڭدەرى — ۇرىق تازالىعى — انا قۇرساعىنداعى توعىز اي — نارەستە — بالبوبەك — سابيلىك — باليعات — كامەلەتتىك — دەپ اتالىناتىن جەتى كەزەڭىنە توقتالىپ كورەلىك.

ماسەلەن، كەز كەلگەن تىرشىلىك يەسى ۇرىقتان، ياكي داننەن وسەتىن بولعاندىقتان، شارتتى تۇردە ادام تاربيەسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىن — وتباسىن قۇرۋعا دايىندىق جانە ۇرىق تازالىعى — دەپ باستايمىز دا، ونى حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ 1ء-شى نەگىزى رەتىندە قاراستىرامىز. وسى ارادا، مىندەتتى تۇردە مىنانداي زاڭدى ساۋالدار تۋىندايدى. ءبىز ادام تاربيەسىن بۇلايشا رەتتەۋدەن نە ۇتامىز؟ ونىڭ عىلىمي نەگىزدەۋ مەن جۇيەلەۋ ادىستەرىنە قوسار ۇلەسى قايسى؟ جاساندى دەلىنىپ وتىرعان عىلىمي پەداگوگاكادان ايىرماشىلىعى نە؟ بۇل تارىزدەس اسا كۇردەلى ساۋالدارعا — حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ عىلىمي مەتودولوگياسى مەن ەكى ءتۇرلى جۇيەسىن ايقىندايتىن — پسيحو-فيزيولوگيالىق جاڭا كوزقاراستا ءبىرسىدىرعى توقتاعان ەدىك. ەندى، حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ نەگىزدەرىنىڭ كومەگىمەن ادام تاربيەسىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن جۇمباق بولىپ كەلگەن سىرلارىن اشۋمەن قوسا، ءتىپتى ءتىسىمىز باتپاي جۇرگەن تىلسىمدارىن دا شەشۋگە قولعابىسىن تيگىزەرىنە سەنىمىمىز مول. ماسەلەن، تەك حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ 1ء-شى نەگىزى دەپ وتىرعان وتباسىن قۇرۋعا دايىندىق جانە ۇرىق تازالىعىنىڭ ءوزى، قيساپسىز قىزىق تا، اسا تەرەڭ ۇعىمداردىڭ ءمانىن اشادى. ەڭ اۋەلى وتباسىن قۇرۋدىڭ شىن مانىندەگى ماقساتى مەن مانىنە جەتۋ ءۇشىن وعان مىندەتتى تۇردە تابيعات زاڭدىلىقتارىنا سايكەس دايىندالۋدىڭ قاجەت ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى. بۇل قاجەتتىلىكتى ءوزىن-وزى ساكتاۋ ينستينكتىسى ارقىلى، تابيعاتتا جۇرگەن ءتۇز تاعىلارى دا بۇلجىتپاي ورىندايتىندىعىن ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. بولاشاق ۇرپاعى ءۇشىن ولار ءبىر اي بويى ارنايى دايىندالىپ، ءتىپتى جاندارىن قيارلىقتاي كۇي كەشەتىندىكتەرى بەلگىلى. ال، ەگەر ادامدار دا ۇرىق تازالىعىن ساقتاۋ ارقىلى، قانشاما قاسىرەت پەن قايعىدان قۇتىلاتىندىعىن تۇسىنسە، كەلەشەك ۇرپاعىنا ءوزى جاساپ جۇرگەن قياناتتاردان تيىلار ەدى.

سوندا، حالقىمىزدىڭ ءداستۇر-سالتتارىندا قالىپتاسقان تەكتىك قاسيەتتەرىمىزگە قايتا ورالىپ، ۇرىق تازالىعىنىڭ كومەگىمەن بۇكىل گەنەتيكالىق ءىلىمنىڭ ۇسىناتىن تەلەگەي تەرەڭ تابيعات تىلسىمدارىن تۇگەلدەي الاقانىمىزعا قوندىرماقپىز. مىنە، وسىناۋ ۇعىمدار تەك ايتقانعا عانا جەڭىل، ايتپەسە كوكجيەگىنە كوز جەتكىسىز، قانشاما قۇدىرەتتەردى باۋىرىنا باسقان ءوزى ءبىر جاتكان الەم ەمەس پە؟!

ەندەشە، تابيعاتتىڭ كەشىرە المايتىن تۇراقتى زاڭىن بۇزۋ ارقىلى، ادامدار قاتتى قاتەلەسىپ جۇرگەندىكتەرىن مويىندايتىن مەز-گىل جەتتى. اناشانى ايتپاعاندا، تەك اراق پەن تەمەكىنىڭ وزىنەن-اق ادام ۇرپاعىنىڭ قانشالىقتى ازىپ-توزىپ جاتقانىن ۋاقىت كورسەتىپ وتىر. ازعىنداۋدىڭ ءبۇل تۇرلەرىن ءبارىمىز دە كورىپ تە، كۇندەلىكتى ەستىپ تە ءجۇرمىز عوي.

ءتىپتى قازىرگى ادامدار اراق پەن شاراپتىڭ قىزىعىنا قۇنىعىپ، ۇلدارىمىز تۇگىل كىزدارىمىز دا تەمەكىنى جىلىك مايىن جۇتقانداي سورىپ، بۇل از دەگەندەي اناشامەن ۋلانىپ جۇرگەن ءتىرى ولىكتەردىڭ ەرتەڭگى ۇرپاعىنان نە كۇتۋگە بولادى؟ ونىڭ ۇستىنە اينالاداعى ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ اسەرلەرى تاعى بار. وسىلاردىڭ زاردابىنان بۇگىنگى دۋنيەگە كەلىپ جاتقان سابيلەردىڭ قاسىرەتىندە شەك جوق. ولاردىڭ 2،5% — ءتىپتى توعىز تورقانىڭ ىشىندە جان ءتاسىلىمىن بەرىپ ءولى تۋىپ جاتسا، ال تاعى دا 20 %-تەيى اياق-قولدارى سال بولىپ اقىل-ەسسىز ازاپپەن كۇندەرىن كەشۋدە. ومىرگە ءتىرى كەلدى دەگەندەرىنىڭ وزدەرى دە زەيىندەرى ءالسىز، زەردەلەرى تاياز ەكەندىكتەرىن نەسىنە جاسىرامىز. مىنەكي، وسى قاسىرەتتەردىڭ بەرىنە دە الدىڭعى بۋىنڭىڭ جاۋاپتى ەكەنىن اشىق ايتاتىن مەزگىل جەتتى. ەي ادامدار، ۇرپاق قامىن ويلاپ، ۇرىق تازالىعى مەن انا قۇرساعىنداعى تاربيەگە بەت بۇرىڭىزدار دەمەكپىز. بۇل حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسشىڭ العاشقى ەكى نەگىزدەرى بۇگىنگە دەيىڭگى ادام تاربيەسىنە قولدانىلماي كەلگەنى ءوز الدىنا، سونىمەن قوسا، ادامدىقتىڭ مايەگى مەن بەكزاتتىقتىڭ تەگى دە، وسى كەزەڭدەردىڭ ىشىندە جاتىر. ەندەشە، حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ نەگىزدەرى تەك ادامنىڭ فيزيولوگيالىق كەزەڭدەرىنەن تامىر تارتاتىنىن ەش ۋاقىتتا ەستەن شىعارماعان ءجون.

اقىل تاربيەسىن حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ ەكىنشى عىلىمي جۇيەسى رەتىندە ۇعىنۋ ءۇشىن ونىڭ ەڭ العاشقى باستالاتىن ءساتىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. بۇل ءسات ادام تاربيەسىنىڭ نارەستە كەزەڭىندە جەتىلەتىن قاسيەتى مول اسا ءبىر ۇلكەن قۇبىلىس. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان حالىقتىق تالىمىندە، اقىل تاربيەسىنىڭ العاشقى ءساتىن — نارەستەنىڭ قىرىق كۇنگە تولعان مەرزىمىمەن ساباقتاستىرادى دا، وعان قىرقىنان شىعارۋ ىرىمدارىن جاسايدى. ال، بالا قىرقىنان شىققاندا جاسالاتىن ارەكەتتەردىڭ وزىنە كوشسەك: بىرىنشىدەن — نارەستە موينىن ۇستاي الاتىن حالگە جەتكەندىكتەن-العاش رەت ونىڭ«قارىنشاشىن»الادى. ەكىنشى-قولى مەن اياقتارىنىڭ ءوسىپ ۇلگىرگەن تىرناقتارىن قىسقارتادى. ءۇشىنشى — بالا جانارىنىڭ قاراشىقتارىن مەڭگەرىپ ۇستاي الاتىندىقتان، ەندى ونىڭ بەسىگىنىڭ ارقاۋىنا ءتۇرلى ءتۇستى ويىنشىق زاتتار ىلەدى. مىنە وسىلايشا، نارەستە قىرقىنان شىققاندا تۇڭعىش رەت اق پەن قارانى اجىراتىپ، اكىل تاربيەسىنىڭ قيىنى مەن قىزىعى مول ۇزاق ساپارىنا اتتانادى. ول وسى ساتتە ەڭ العاشقى تاڭىرقاۋ مەن تاڭدانۋدىڭ كۇيىن كەشەدى. بۇعان دەيىن جۇرەك تاربيەسىنىڭ كومەگىمەن، انا قۇرساعىندا تۇيسىكتىك اقىل قالىپتاسسا، ەندى قاراشىعىن ۇستاعان ساتىنەن — اقىل تاربيەسىنىڭ اركاسىندا — سانانىڭ سالتانات قۇراتىندىعىن بايىپتاپ قانا قويماي، ونىڭ بۇكىل قىرى مەن سىرىنا تەرەڭدەي ءۇڭىلۋدىڭ ءمانى زور. ەندەشە، حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ ەكى جۇيەسى — جۇرەك جانە اقىل تاربيەلەرىن دۇرىس جۇرگىزۋدى تىرشىلىگىمىزگە ەنگىزسەك  —  ادامزات قاۋىمىنىڭ بۇرىن-سوڭدى جەتىپ كورمەگەن پاراساتتى ابزال بەينەسىن جاسار ەدىك. وسى ارادا ارنايى كوڭىل بولەتىن اسا ءبىر قۇدىرەتتى قۇبىلىس بار. وسىناۋ، دومبىرانىڭ قوس ىشەگى ءتارىزدى ادام تاربيەسىنىڭ وركەنى بولىپ سانالاتىن — جۇرەك تاربيەسى مەن اقىل تاربيەسىن ءوزارا ۇندەستىرىپ كۇيگە كەلتىرەتىن تەك قانا بەسىك جىرى ەكەنىن ەرەكشە اتاعىمىز كەلەدى. وسى ۇندەستىكپەن بۇل ەكى جۇيە ءبىرىن-بىرى بايىتىپ تەرەڭدەتۋمەن قوسا، ادام بويىنداگى مىنەزدى سىربازدىققا، ونىڭ تەگىندەپ تۋما قابىلەت-دارىندارىن اسا وتكىر قارىمدىلىققا جەتكىزىپ، ۇشتاي تۇسەتىنىن كورەتىن كۇن دە تۋادى.

---