InfoHub Logo

ءسسسر-دى قورعاۋ جولىندا جاساعان ەرلىگى مەن باتىرلىعى ءۇشىن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولعان قازاقستاندىق قاھارماندار. ەڭ العاش قازاقستاندىقتاردان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى 1937 ج. 22 قازاندا ۇشقىش پ.ف.شيەۆسوۆقا (شىمكەنت وبل.، تۇلكىباس ست.) 1936 جىلى يسپانيا جەرىندە فاشيزمگە قارسى كۇرەستە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن بەرىلدى. كەيىن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا 1938 جىلى 25 قازاندا قيىر شىعىستاعى حاسان كولى جانىندا جاپون سامۋرايلارىنا قارسى شايقاستارداعى ەرلىكتەرى ءۇشىن قىزىل اسكەرلەر س.ۆ.گۋدەنكو (سولتۇستىك قازاقستان وبل.، مامليۋت اۋد.) مەن ە.س.چۋيكوۆ (تالدىقورعان وبل.، گۆارديا اۋد.) يە بولدى. 1939-1940 جىلدار اق فيندەرگە قارسى سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن 2 قازاقستاندىق جاۋىنگەر — ۆ.ك.بۋلاۆسكيي مەن گ. س. پۋلكين دە باتىر اتاندى.

 قازاقستاندىق سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارى قاتارىنىڭ كوبەيىپ، ولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تارالۋى 1941-1945 جىلى ۇلى وتان سوعىسىمەن تىعىز بايلانىستى. فاشيست باسقىنشىلارىنا قارسى قانتوگىس كۇرەستە مىڭداعان سوۆەت ادامدارىنا سوعىستا كورسەتكەن تەڭدەسى جوق ەرلىكتەرىنە لايىق ەڭ جوعارى اتاق - سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ولاردىڭ ىشىندە جۇزدەگەن قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر دە بار. سوعىستىڭ باس كەزىندەگى قيىن-قىستاۋ كۇندەردە، موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستا الماتىدا جاساقتالعان 316-(8-گۆارديا) اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 28 پانفيلوۆشى- باتىرلارىنىڭ وشپەس ەرلىگى قاھارماندىق پەن تاباندىلىقتىڭ جارقىن ۇلگىسى بولدى. دۋبوسەكوۆو رازەزى جانىندا پوليترۋك ۆ.گ.كلوچكوۆتىڭ باسقارۋىمەن جاۋدىڭ 50 تانكىسىنە قارسى جەكپە-جەك شايقاسقا شىققان 28 باتىردىڭ 22ء-سى — قازاقستاندىق. ولاردىڭ ىشىندە 4 قازاق جاۋىنگەرى ن. ەسبولاتوۆ، ءا.قوجابەرگەنوۆ، ءا.قوسايەۆ، م. سەڭگىربايەۆ بار. م. عابدۋللين مەن ت. توقتاروۆتىڭ موسكۆا تۇبىندە جاساعان ەرلىكتەرى دە ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالدى.

سوعىس جىلدارىندا ۇشقىش ن. گاستەللو مەن جاۋىنگەر ا. ماتروسوۆتىڭ عاجايىپ ەرلىگىن قايتالاعان باتىرلار ەسىمى قۇرمەتپەن اتالادى. ن. ءابدىروۆ، پ. نادەجدين، س. موروزوۆ، ا. سكناريەۆ، پ. تەريايەۆ، م. يانكو سىندى قازاقستاندىق ۇشقىشتار گاستەللونىڭ ەرلىگىن قايتالاپ، قاھارماندىقپەن قازا تاپتى. قازاق ۇشقىشى ن. ءابدىروۆ ستالينگراد شايقاسى كەزىندەگى اۋە ۇرىستارىنىڭ بىرىندە ورتەنگەن سامولەتىن تومەندەگى جاۋ كولونناسىنا باعىتتاپ، فاشيستەردىڭ الدىڭعى شەپكە بارا جاتقان سوعىس تەحنيكاسىنىڭ ءجۇلىن كوككە ۇشىردى. سول سياقتى اسكەر بولىمدەرىنىڭ شابۋىلىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا، جولداستارىن بوراعان وقتان امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاۋدىڭ اتىس ۇياسىن كەۋدەسىمەن جاۋىپ، قاھارماندىقپەن قازا تاپقان باتىرلار ەرلىگىن دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇرت ۇمىتا المايدى. ماتروسوۆتىڭ بۇل ەرلىگىن قايتالاعان قازاقستاندىق 7 جاۋىنگەرگە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. سولاردىڭ ءبىرى س. بايماعامبەتوۆ 1944 جىلدىڭ قىسىندا لەنينگراد تۇبىندەگى ۇرىستا ءوز بولىمشەسىمەن شابۋىلعا شىقتى. جاۋ دزوتىنان قارداي بوراعان پۋلەمەت وعى ءبىزدىڭ شابۋىلدى توقتاتىپ تاستادى. وسى كەزدە ول ەڭبەكتەپ بارىپ، بىرنەشە گراناتپەن پۋلەمەت ءۇنىن ءوشىردى. العا ۇمتىلعان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردى كەلەسى دزوتتان جاۋدىرىلعان وق تاعى دا توقتاتىپ تاستادى. گراناتى تاۋسىلعان سۋلتان اۆتوماتىنان دزوتقا قارسى وق اتىپ كورگەنىمەن ەشتەڭە شىقپادى. فاشيستەر اشىق جەردە جاتقان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردى وقتىڭ استىنا الدى. ىزاسى قايناپ، قايتكەن كۇندە جاۋ دزوتىنىڭ ءۇنىن وشىرۋگە شەشىم قابىلداعان سۇلتان دزوتقا ەڭبەكتەپ بارىپ ۇشىپ تۇردى دا، جاۋ دزوتىنىڭ امبرازۋراسىن دەنەسىمەن جاپتى. مۇنى كورىپ العا ۇمتىلعان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر جاۋ شەبىن بۇزىپ ءوتتى. بۇل ەرلىكتى س.ەسقالييەۆ، ا. سۋحامبايەۆ، ي. بابين، ي. سكۋريدين ت. ب. قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر قايتالادى. سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءوز وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن پاتريوتتىق سەزىمى ساۋلەتتى بولاشاق ءۇشىن فاشيست باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستە ەرلىك پەن باتىرلىقتىڭ سان الۋان تۇرلەرىن تۋدىردى. بەتپە-بەت كەلگەن جاۋ تانكىسىنە قارسى سۇراپىل جەكپە-جەكتىڭ قيىن ساتىندە ءبىر بۋدا گرانات الىپ، جاۋ تانكىسىنىڭ استىنا ءوز دەنەسىن توسەپ قازا تاپقان قازاقستاندىق 7 جاۋىنگەرگە - 28 باتىر قاتارىنداعى ءا. قوسايەۆ، ق. سپاتايەۆ، ا. ۇسەنوۆ، س. نەچيپۋرەنكو، ت. قابىلوۆ، ن. احرەمەنكو، ك. كلينوۆيسكيي - سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. بۇكىل سوۆەت شىعىس حالىقتارىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان قاھارمان قازاق قىزدارى م. مامەتوۆا مەن ءا. مولداعۋلوۆانىڭ ەرلىك ءومىرى - وكتيابر ريەۆوليۋسياسى كۇڭدىكتەن ازات ەتكەن قازاق ايەلدەرىنىڭ رۋحاني كۇشتەرىنىڭ ولشەۋسىز وسكەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مايداندارىندا سوۆەت ارمياسىنىڭ ەلىمىزدى جاۋدان ازات ەتۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن ستراتەگيالىق وپەراسيالارىنىڭ ءبارى - سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىگى مەن تاباندىلىعىنىڭ جەمىسى. قازاقستاندىقتاردان موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستا 24 ادام (6 قازاق)، ستالينگراد ۇرىسىندا 3 ادام (2 قازاق)، كۋرسك شايقاسىندا 7 ادام (1 قازاق)، لەنينگراد مايدانىندا 10 ادام (2 قازاق)، دنەپردەن ءوتۋ ءۇشىن بولعان ۇرىستا 118 ادام (28 قازاق)، جالپى ۋكراينانى ازات ەتۋدە 145 ادام (30 قازاق)، بەلورۋسسيا جەرىندەگى ۇرىستاردا 49 ادام (17 قازاق)، مولداۆيانى ازات ەتۋدە 5 ادام (2 قازاق)، پريبالتيكا رەسپۋبليكالارى ءۇشىن 17 ادام (4 قازاق) سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الدى. 1943 جىلى 12 شىلدەدە كۋرسك تۇبىندەگى ۇرىستاردىڭ شەشۋشى ءبىر ساتىندە تانك روتاسىنىڭ كومانديرى اعا لەيتەنانت ۆ.م. مارتەحوۆ «كۆ» اۋىر تانكىسىمەن تاران جاساپ، جاۋ تانكىسىن قيراتتى.

1943 جىلى 13 قىركۇيەكتە جاۋ قورشاۋىندا قالعان كىشى سەرجانت ە. سيقىموۆ جالعىز ەزى 2 ساعاتان استام ۇرىس جۇرگىزىپ، 60 ءفاشيستى جايراتتى. اقتوبەلىك ۇشقىش كاپيتان ۆ.سينچۋك 1944 جىلى اقپاندا نوۆگورود تۇبىندەگى اۋە شايقاسىنىڭ بىرىندە ءوعۆى تاۋسىلعاننان كەيىن فاشيست بومبارديروۆششيگىنە تاران جاساپ، ءوزى قازا تاپقانىمەن جاۋ سامولەتىن ءبىزدىڭ تىلعا وتكىزبەدى.

1944 جىلى 25 ماۋسىمدا بەلورۋسسيا جەرىندە ستارشينا I. ايتىقوۆ 5 ادامدى باستاپ، شابۋىلمەن باتىس دۆينا وزەنىنەن ءبىرىنشى بولىپ ءوتىپ، كىشىگىرىم پلاسدارمدى باسىپ الدى. فاشيستەر 2 رەت قارسى اتاكاعا شىققانىمەن 4 پۋلەمەتى، 38 وفيسەرى مەن سولداتىنان ايىرىلىپ، كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ سۋدان وتۋىنە جول اشىلدى. سول سياقتى قاراعاندىلىق م. مامرايەۆ، اقمولالىق ا. قۋرمانوۆ، پەتروپاۆلدىق ە. ءداۋىتوۆ ت. ب. جاۋىنگەرلەر دنەپردەن وتەردە وسىنداي ەرلىك جاساپ، ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ جاۋ بەكىنىسىن بۇزىپ ءوتۋىن قامتاماسىز ەتتى.

ەۆروپا ەلدەرىن گيتلەرلىك ەزگىدەن ازات ەتۋ، فاشيستىك گەرمانيانى تالقانداپ، بەرليندى الۋ ءۇشىن ۇرىستارداعى ەرلىكتەرى ءۇشىن دە قازاقستاندىق كوپتەگەن جاۋىنگەرلەرگە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. پولشانى ازات ەتۋدە 35 ادام (5 قازاق)، دۋنايدان وتۋدە 9 ادام (5 قازاق)، رۋمىنيا جەرىندە 8 ادام (1 قازاق)، چەحوسلوۆاكيانى ازات ەتۋدە 4 ادام (2 قازاق)، ۆەنگرياداعى ۇرىستاردا 16 ادام (7 قازاق)، يۋگوسلاۆيا جەرىندە 2 ادام، اۆستريادا 1 ادام، جاۋدى گەرمانيا جەرىندە تالقانداۋدا 61 ادام (12 قازاق)، ونىڭ ىشىندە ودەردەن ءوتۋ ءۇشىن بولعان ۇرىستا 19 ادام (6 قازاق)، بەرليندى الۋ ءۇشىن بولعان شايقاستا 9 ادام (2 قازاق) سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاندى.

فاشيستىك گەرمانيانى جەڭۋدەگى ۇرىستاردا گۋريەۆتىك لەيتەنانت م. بايمۇقانوۆتىڭ، اقتوبەلىك ي. بالتابانوۆتىڭ، پەتروپاۆلدىق ى. ىبرايەۆتىڭ، الماتىلىق X. كوبىكوۆتىڭ ت. ب. جاساعان ەرلىكتەرى قۇرمەتپەن اتالادى. بەرلين شتۋرمى كەزىندە قوستانايلىق كاپيتان س. تەمىربايەۆتىڭ روتاسى شابۋىلدىڭ ۇنەمى الدىندا ءجۇرىپ، بەرليننىڭ 11 كۆارتالىن الدى. نەگىزگى بولىمدەردەن العا ۇزاپ كەتكەن س. تەمىربايەۆتىڭ روتاسى ونى قورشاپ، جويماقشى بولعان فاشيستەردىڭ 7 اتاكاسىن تويتارىپ، قالانىڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن كانالدان ءبىرىنشى بولىپ ءوتىپ، كەيىنگى بولىمدەرگە جول اشتى. وسى ەرلىگى ءۇشىن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان كاپيتان س. تەمىربايەۆ رەيحستاگ قابىرعاسىنا ءوز اتىن جازدى. سول سياقتى دوستاناي وبلىسىندا تۋعان اعا سەرجانت ي.سيانوۆ ءبىر روتا سولداتتى باسقارىپ، باسقا بولىمدەرمەن بىرگە رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىگىستى. مۇنان كەيىن يمپەرياليستىك جاپونيانى تىزە بۇكتىرۋدە 2 ادام باتىر اتاعىن الدى. پارتيزان قوزعالىسىنا قاتىسقان 3 ادام — ف.ف.وزميتەل، ن.ۆ.زەبنيسكيي، ا.س. ەگوروۆتا جاۋ تىلىنداعى ەرلىگى ءۇشىن باتىر اتاندى.

قازىرگى دەرەكتەر بويىنشا قازاقستاندىق سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارىنىڭ جالپى سانى 500-گە جۋىق. ونىڭ 98ء-ى قازاق. ال ۇشقىشتار ت. بيگەلدينوۆ، س. لۋگانسكيي، ي. پاۆلوۆ، ل. بەدا سوعىس جىلدارى بۇل قۇرمەتتى اتاقتى ەكى رەت الدى. قازاقستاندىق باتىرلاردىڭ ىشىندە ورىس، ۋكراين، تاتار، باشقۇرت، وزبەك، لەزگين (1)، كورەي (1) ت. ب. ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بار. قازاقستاندىق سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارىنىڭ وشپەس ەرلىكتەرى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ شەجىرەسىنە التىن ارىپپەن جازىلدى. بۇل ەرلىكتەر — وتانعا شەكسىز بەرىلىپ، قىزمەت ەتكەندىكتىڭ، كوممۋنيزم ءىسى ءۇشىن كۇرەسكەندىكتىڭ جارقىن ۇلگىسى. 1971 جىلى شىلدەدە سسسر ۇشقىش-كوسموناۆى اقتوبەلىك ۆ. ي. پاسايەۆقا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. قازاقستاندىق سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارىنىڭ كوپشىلىگى قازىرگى كۇنگى بەيبىت ءومىردىڭ ءار سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.

ادەبيەت ءتىزىمى:
1. قازاقستاندىق سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارى. 1-2 ت. -ا.، 1968؛
2. پوكروۆسكيي س. ن. كازاحستان ۆ ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينە. وچەركي. –ت.1. -ا.-ا.،  1968؛
3. بەلان پ. س. كازاحستانسى ۆ بيتۆە نا كۋرسكوي دۋگە. -ا.-ا.، 1968؛
4. كازاحستانسى بوياح زا لەنينگراد. -ا.-ا.، 1968؛
5. ەدىگەنوۆ ن. ۋچاستيە كازاحستانسيەۆ ۆ پارتيزانسكوم دۆيجەنيي ۆ بەلورۋسسيي ۆ گودى ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى. -ا.-ا.، 1972.

---