ەل بولىپ قالامىز با...
حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇر، ءتىل، تاريح سەكىلدى رۋحاني عۇمىرىن جالعاستىرار تىرشىلىك ارنالارىنىڭ ۋاقىتتىڭ قۇمدى داۋىلدارىنان بىتەلىپ قالعان كوز قاينارلارى بىرتىندەپ ارشىلا باستاعانى كوڭىلدەرگە ءۇمىت ساۋلەسىن ۇيالاتاتىنى راس. ادام بالاسىنىڭ تابيعاتى قىزىق قوي: زاماندار بويى ەزىلىپ-جانشىلۋعا ەتى ۇيرەنىپ، قۇدايدىڭ جازعانى وسى دەپ قابىلداپ، جان دارمەن كۇيى جۇرە بەرەدى دە، ءسال-پال جاقسىلىقتىڭ نىشانى كورىنە باستاسا، نەگە دۇنيەنىڭ ءبارىن ءبىر ساتتە اقيقات پەن ادالدىق جايلاپ المايدى دەپ، ءومىر بويعى قاعاجۋ تىرلىگىنىڭ ءوشىن ءبىر-اق العىسى كەلەدى.
ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز حاقىندا دا وسىنداي كورىنىستەردى بايقاۋعا بولادى. ءبىرىڭعاي حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەۋگە «سىڭار جاق كەتىپ، قىزمەت ورنىمنان ءتۇسىپ قالارمىن» دەپ ەل تاعدىرىن شەشۋشى اكىمدەر قورقاقتايدى. «ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى دەرلىك الدىمەن تۋعان ءتىل ماسەلەسىن شەشىپ الىپ جاتقاندا كىندىك كەسكەن ۇلان-بايتاق توپىراعىمىزدا وتىرىپ، ءبىز نەگە بۇگەجەكتەيمىز» — دەپ قاراپايىم ەڭبەكقور حالىق الابۇرتادى.
قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرىلۋى تۋراسىندا رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ دەڭگەيىندە ماسەلە كوتەرىلگەنى راس.
قازاق ءتىلى قوعامى قۇرىلىپ، ونىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ اۋدان، اۋىلدارىنا دەيىن بولىمشەلەرى پايدا بولعانى راس.
جوعارعى، ارناۋلى ورتا وقۋ-ورىندارىندا قازاق بولىمدەرى ومىرگە كەلىپ، ورىس بولىمدەرىندە دە قازاق ءتىلى ساباعى وقىتىلا باستاعانى راس. رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» گازەتى، وبلىس ورتالىقتارىندا قازاق ءتىلى قوعامى بولىمشەلەرىنىڭ، جۇيەلى بولماسا دا، ءوز گازەتتەرى شىعا باستادى.
وسىنىڭ ءبارى — بۇدان ون جىل بۇرىنعى احۋالمەن سالىستىرعاندا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعانداي جاقسىلىق.
الايدا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق جەرىندە قازاق دەگەن حالىقتىڭ ەلىندە جۇرگەنىن ءار ادام سەزىنەتىندەي جاعداي ءازىر بولا قويعان جوق جانە قاپەلىمدە بولا دا قويماس. ول بىرەر ادام بۇيرىقپەن جاساي سالاتىن احۋال ەمەس، بۇكىل حالىق، ونىڭ ىشىندە ينتەلليگەنسيا، ءىرىلى-ۇساقتى مەكەمە باسشىلارى بولىپ، ىنتىماقتى بىرلىكپەن ىستەلەتىن شارۋا.
ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بۋىن-بۋىنىنا ءسىڭىپ قالعان «ورىس ءتىلىن بىلمەگەن ادام ادام بولمايدى» دەگەن جىلدار بويعى قاعيداداي قالىپتاسقان پىكىر جويىلماي تۇرعاندا، «قازاق ءتىلىن وقى، ۇيرەن» دەگەن جالاڭ ۇگىتتەن ەشتەڭە شىقپايدى. قازاق تىلىنەن باسقا ءتىلدى بىلمەيتىن ادام جەتى مۇشەسىنىڭ بىرەۋى جوق مۇگەدەكتەي كىبىرتىكتەپ، وز-وزىنەن قورسىنىپ، شەت ەلدە جۇرگەندەي ءتىلىن تىستەپ جۇرەتىن جاعداي باردا، قازاقتار ءبارىبىر ابوريگەندەر سەكىلدى كۇي كەشە بەرمەك.
ويتكەنى ءبىز ءجۇرتقا جاعىنۋمەن، ءوزىمىز ولۋسىرەپ جاتساق تا، بىرەۋدىڭ بابىن تابۋعا تىرىسۋمەن كەلە جاتقان حالىقپىز. ال، ءوزىن سىيلاتا الماعاندى وزگە ەشكىم دە سىيلاپ جارىتپايدى. قازاق ءتىلى تۋرالى، قالالاردىڭ، كەيبىر كوشەلەردىڭ اتتارىن وزگەرتۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا، وزگە جۇرتتىڭ اكەسىنىڭ ءقۇنى قالعانداي ءبۇرقان-تالقان بولۋى دا سوندىقتان.
ءتىل تۋرالى زاڭ العاش ءسوز بولعان كەزدە قۇرداي جورعالاي باستاعان رەسپۋبليكانىڭ وزگە ءتىلدى ءتۇرعىندارى بۇگىن قايتادان تايراڭداپ، «سەنىڭ ءتىلىڭدى قايتەم» دەگەن ءقۇلىق كورسەتە باستادى. ءقازىر ءبىرسىپىرا وبلىستاردا قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ مۇشەلەرى ناۋرىز مەرەكەسىن وتكىزىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءتىل ۇيرەتۋگە كومەگى جوق، ارينە. ءبىراق حالىقتىڭ ءسالت-داستۇرىن تۇرمىسقا ەنگىزۋگە، بالالار مەن جاستاردىڭ شىعىس حالىقتارىنىڭ جاڭا جىل مەيرامى قاشان بولاتىنىن ءبىلىپ جۇرۋىنە سەبى تيەرى ءسوزسىز. بيىل استاناداعى قازاقتىڭ قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى مەن پوليتەحنيكالىق تەحنيكۋمنىڭ ۇجىمدارى ناۋرىز مەرەكەسىن ەستە قالارداي تاماشا وتكىزگەنىن ءوزىمىز كوزبەن كوردىك. ءتىپتى مەنىڭ كىشكەنتاي نەمەرەمە دەيىن:
— ءبىز ناۋرىزعا بارعاندا... — دەپ، قىزدار ينستيتۋتىندا كورگەن قىزىقتارىن ەرتەگىدەي تامسانا ايتادى.
ال، ءبىرسىپىرا وبلىستار مەن اۋدانداردا قازاق ءتىلى قوعامدارى نە ىستەرگە بىلمەي ساۋساقتارىن سورىپ جۇرگەندىگى بايقالادى. مۇنداي جاعداي، اسىرەسە، ءبىرىڭعاي قازاقتار تۇراتىن جەرلەردە كورىنىس بەرىپ ءجۇر. سەبەبى اۋىلدا، اۋداندا جاپپاي قازاقشا سويلەيدى، دەمەك ولارشا ەشقانداي كۇردەلى ماسەلە جوق. ال باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن ارالاس تۇراتىن جەرلەردە ناۋرىزدى جاقسى وتكىزۋگە تىرىسادى.
بۇدان نەنى كورۋگە بولادى؟
ءوز حالقىنىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن ءبىلۋ باسەكەنىڭ نەمەسە «قازاقتار كەرەمەت ەكەن» دەپ وزگە جۇرت تاڭدانسىن دەپ جاسالاتىن شارۋا ەمەس. بۇل — قانعا سىڭگەن، كادىمگى تىنىس — دەمىڭدەي كوزگە كورىنبەي تىرلىگىڭدى جالعايتىن، سەن ارقىلى ۇلتىڭنىڭ عۇمىرىن جالعايتىن ءنار.
باياعى بالا كۇنىمىزدە 7-قازان مەيرامى جاقىنداپ قالدى دەپ، ءبىزدىڭ اۋىلدا مەكتەپ، كەڭسە، دۇكەن، تۇرعىن ۇيلەردىڭ سىرتىن اقتاۋ دا كولحوز كوممۋنيستەرىنىڭ ناۋقاندى جۇمىستارىنىڭ ءبىر سالاسى بولاتىن. جىل بويىنا الاق-جالاق، القا-سالقا بولىپ جاتاتىن اۋىل ۇيلەرى ءداستۇرلى مەيرام قارساڭىندا وپا جاققان ايەلدەي ءبىر جاڭعىرىپ قالاتىن دا، مەيرام وتكەسىن باياعى تاز قالپىنا قايتا تۇسەتىن.
ۇلتتىڭ ءتىلى ءوز دەڭگەيىندە دامۋ ءۇشىن بۇكىل قوعامدىق جۇيەدە قۇنارلى توپىراق پەن ءنار بەرەر اۋا قاجەت. ول بولماعان جەردە، اسىرەسە كوپ ءتىلدى ورتادا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر سانى از ۇلتتاردىڭ ءتىلى ەمىن-ەركىن وركەن جايۋى ەكىتالاي.
«انا ءتىلىن بىلمەۋ ۇيات» دەگەن قاعيدامەن عانا ءتىل ۇيرەنگەندەر ەشقانداي ءتىلدى كوكتەتىپ جارىتپايدى. تۋعان حالقىنىڭ ءانى مەن كۇيىن قانى مەن جانىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن ادام ۋىزىنا جارىماعان تولدەي.
ءبىزدىڭ ءتىلىمىز ازىرگە سىرباز اقسۇيەكتەرى بالا-شاعاسىنا دەيىن فرانسۋزشا ءتۇسىنىسىپ، مۇجىقتاردىڭ عانا قاتىناس قۇرالىنا اينالعان وتكەن عاسىرلارداعى ورىس ءتىلىنىڭ كەبىن كيۋدە. اۋداننان باستاپ، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى ءىرىلى-ۇساقتى اكىم-قارانىڭ دەنى ءوز ءتىلىن جەتە بىلمەيتىن، قازاقشا كىتاپ تۇگىلى، گازەت-جۋرنالدىڭ بەتىن اشىپ قارامايتىندار.
رەسپۋبليكاداعى قىزىلوردا مەن جامبىل وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىنە بارعاندا عانا اۋزىڭ تۇشىنىپ قازاقشا سويلەسەتىن حاتشىلاردى كورىپ ءبىر جاساعانداي بولاسىڭ. باسقا وبلىستاردىڭ پارتيا كوميتەتتەرىنە كىرسەڭ، ۆورونەجدە نەمەسە سامارادا تۇرعانىڭداي اسەر بەرەدى. ولاردا قىزمەت ەتەتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىن ءسوز ەتپەگەننىڭ وزىندە، ينەنىڭ كوزىنەن وتكەن قازاقتىڭ جىگىتتەرى مەن قىزدارى انا ءتىلىنىڭ شۇرايلى شىرىنىن ۇعۋدى بىلاي قويعاندا، سەزىنبەيدى دە.
باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ بىرگە ەڭبەك ەتەتىندەر اراسىنداعى ءوزارا قازاقشا سويلەسكەندەرگە: «سەندەر نەگە ورىسشا سويلەسپەيسىڭدەر؟» — دەپ زەكيتىندەرىن قايتەرسىڭ؟!
ال قالالىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق جيىن اتاۋلى سەسسيا، پلەنۋم، سەزد ت.ب. قازاقشا وتكەن ەمەس. ايتەۋىر جينالىس باسقارۋشى «قازاق» ەكەنىن كورسەتەيىن دەگەندەي نەمەسە قازاقستاندا ءوتىپ جاتقان جينالىس ەكەنىنە جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارعىسى كەلگەندەي، قازاقشا جازىپ العان باستاپقى ەكى سويلەمىن ەجىكتەپ وقىپ شىعادى دا، ءارى قاراي ءشۇۋ، قاراقۇيرىق دەپ «اۋدارماعا ۋاقىت كەتىرمەۋ ءۇشىن» ورتاق تىلدە زىمىراپ بەرەدى. تەلەديداردان رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسى سەسسيالارىن قاراي قالساڭ، قازاق ءتىلىنىڭ ءيىسىن سەزبەيتىن احۋالدى كورەسىڭ.
وتكەن ايدا اقتاۋ قالالىق كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا جاپ-جاقسى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قازاق جىگىتى قالالىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى مەڭدەش سالىقۇلىن ءاي جوق، شاي جوق ورنىنان جۇلىپ الىپ تاستاپ، ءتوراعالىققا ورىستى قويدى. جۇلىپ العان ەمەي نەمەنە، قالالىق دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق ەمەستەر، ويتكەنى جاعدايى جۇماقپەن بىردەي اقتاۋ قالاسىندا تۇراتىندار بايلىق جيناۋعا كەلگەندەر دە، قالادان قۇرىق تاستام جەردەگى تۇرمىس-تىرشىلىك جاعدايى دوزاقتان كەم ەمەس باسقۇدىق، اقشۇقىر، قىزىلتوبە ەلدى مەكەندەرىندە شيەتتەي سابيلەرىن شۋلاتىپ قازاقتار تۇرادى قازاق ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىنىڭ، «پاراسات» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى سايىن شاپاعاتوۆتىڭ دامىل كورمەي ءجۇرىپ قالاداعى ەكىنشى قازاق مەكتەبىن، ورىس بالاباقشالارىنىڭ جانىنان قازاق توپتارىن اشتىرۋداعى كۇرەسى كەزىندە وكىمەت تاراپىنان كومەكتەسكەن جالعىز مەڭدەش سالىق ۇلى بولاتىن. دەموكراتيا دەگەن پارەنجەنى جامىلىپ الىپ، اقتاۋلىق دەپۋتاتتار ستول باققانداردىڭ اراسىنداعى ءىلىپ الارى، قازاققا جانى اشيتىن سول ازاماتتى جابىلىپ ءجۇرىپ ورنىنان الدى. ءسويتىپ اقتاۋ قالاسىن وڭتۇستىك افريكانى بيلەۋشىلەردىڭ ۆيللاسى سەكىلدى ەتىپ ۇستاپ كەلگەن كەلىمسەكتەر تاعى دا تۋلارىن اسپانعا كوتەرۋدە. بۇل تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى تاپتىشتەپ جازىپ وتىرعانىم، وسىنداي جاعداي تەك اقتاۋ قالاسىندا عانا ما؟ ارينە، ولاي ەمەس. بۇل — قازاقستانداعى تالايدان قالىپقا قۇيعان قورعاسىنداي مىزعىماي كەلە جاتقان كورىنىس.
ءبىز تىلىمىزگە مەملەكەتتىك ءماڭىز-مان بەرەمىز دەپ سوزبەن سىرلاعانمەن، قوعامداعى كەڭ احۋالدى كوسەمەي تۇرىپ، ەشتەڭە دە جاساي المايمىز.
باۋىرلاس وزبەك، قىرعىز ەلدەرىنىڭ تەداديدارىنان پارلامەنتتىك جيىندارىن كورە قويعاندا كوڭىلىڭ كونشيدى؛ ءوز تىلدەرىندە قىسىلماي-قىمتىرىلماي سويلەپ، كوسەمدەرىنەن باستاپ كوك اتتىسىنا دەيىن ماقال-ماتەلمەن كوسىلىپ جاتادى. ويتكەنى زالدا وتىرعانداردىڭ ەڭ كەم دەگەندە 70-80 پايىزى كوشىپ كەلىپ كوسەگەلەرى كوگەرگەندەر ەمەس، جەر اۋدارىلماي سول توپىراقتان كەتپەيتىندەر.
ەگەر جەرگىلىكتى، قالالىق، ودان جوعارى باسپالداقتارداعى ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ كەم دەگەندە جارتىسى جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى بولۋى شارت دەگەن زاڭ بولسا، بۇل جاعداي وزىنەن-وزى جونگە كەلەر ەدى.
ءقازىر ەل اۋزىندا: «سوۆەت وداعىنداعى ەڭ جايلى نۇكتە — قازاقستان» دەگەن پىكىر بار. ءبىز ءۇشىن قۋانىشتى پىكىر. الايدا تىلىڭە، جانىڭا، قانىڭا كاپسۋلا جىبەرگەندەي كۇي كەشىپ ءجۇرىپ، وزگەلەرگە جۇعىمدى مايشەلپەك بولعاننىڭ حالىق پەن ۇرپاقتىڭ كەپكەن كەنەگەسىن جىبىتەرگە قانداي سەبى بولماق؟
راس، سانى از ۇلتتاردىڭ تاعدىر-تىرشىلىگى جەل وتىندە تۇرعان بۇگىنگى داۋىردە، ونىڭ ىشىندە تەمىر قۇرساۋدا تىپىرلاپ ءجۇرىپ جان دارمەن تىرلىگىن ازىرشە جالعاپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ جاعدايىندا، ءبارىن بىردەن ورنىنا كەلتىرە قويۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءبىراق ءدال وسى كۇيىمىزدە كەتە بەرسەك، ەڭسەمىزدى كوتەرىپ، ەلدىگىمىز ەتەك جايماسى كامىل.
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ەستون ادەبيەتىنىڭ قازاقستانداعى كۇندەرى ءوتتى. ادەبي، مادەني قارىم-قاتىناس جاساۋدا، ەل مەن ەلدىڭ، ۇلت پەن ۇلتتىڭ جاقىنداسۋىنا جاعداي تۋعىزاتىن وسىنداي جيىندار بۇرىنعى كەزدە، ءجيى بولماسا دا، وتكىزىلىپ تۇراتىن. ءقازىر قاي جازۋشىنىڭ قاي سايدا نەمەسە قاي توبەنىڭ باسىندا جۇرگەنى بەلگىسىز. ءيا، سول ەستوندىق ادەبيەتشىلەردىڭ ەلىنە جۇرەر قارساڭدا قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ بولمەسىندە بەلگىلى دەگەن قازاق جازۋشىلارىمەن جۇزدەسۋى بولدى. سوندا ەستونيانىڭ دەلەگاسيا باسشىسىنان باستاپ، كورنەكتى جازۋشىلارىنا دەيىن ءوز تىلدەرىندە سويلەپ، اۋدارماشى ارقىلى تۇسىنىستىك. ءبىزدىڭ قازاقشا — ەستونشا بىلەتىن ءتىلماش بولماي، اقىرى قازاق اقىن-جازۋشىلارى ورىسشا سويلەپ، قوش ايتىسقانىمىز ەسىمدە قالىپتى.
وسىنداي رەسپۋبليكالار مەن ەلدەر اراسىندا بولىپ جاتاتىن، ۇكىمەتتىك دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر دە ءوز تىلىمىزدە ءوتىپ، ءبىزدىڭ باسشىلار دا انا تىلدەرىندە سويلەسە، حالىقتىڭ دا مەرەيى وسەدى، ءارى وزگە جۇرتقا دا ساباق بولار ەدى.
ءتۇرلى دارەجەدەگى باسشىلاردى جۇمىسقا العاندا دا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن بىلەتىن-بىلمەيتىنى ەسكەرىلمەيدى.
ءومىر بويى قازاقستان توپىراعىندا تۇرىپ كەلەمىز. ءوز قارا باسىم ءالى كۇنگە دەيىن شەتپە، تارباعاتاي، اقكول، ارال، ۇلىتاۋ، قىزىلقوعا اۋداندارىندا بولماسا رەسپۋبليكانىڭ تەلەفونمەن بايلانىس جۇيەسىندە قىزمەت ىستەيتىندەردەن سۇراعىما قازاقشا ءبىر دە ءبىر جاۋاپ ەستىگەن ەمەسپىن. 07، 08، 09 ساندى تەلەفونداردىڭ باسىندا وتىرعاندارعا قازاقشا سالەمدەسسەڭ، «نە دەپ وتتاپ تۇرسىڭ؟» — دەگەن ماعىناداعى ورىس سوزىمەن جاۋاپ الاسىڭ.
سوڭعى بىر-ەكى جىلدا تۋىسقان تۇركيادا تۇراتىن قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىرقاتارى اتا-بابا توپىراعىنا تاعزىم ەتۋگە، جىلدار بويى جەتى قات جەردىڭ استىنا تۇسكەندەي حابار-وشارسىز كەتكەن قازاق ەلىنە ءجيى-جيى كەلىپ-كەتىپ ءجۇر. ولار الماتىدا وتىرىپ، ستامبۋلداعى بالا-شاعالارىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسۋ ءۇشىن زاكاز بەرۋگە كەلگەندە ورىسشا بىلەتىن ادام ىزدەپ اۋرە-سارساڭ بولادى. سەبەبى، زاكاز الاتىن نۇكتەلەردە وتىرعاندار «ولتىرەم» دەسەڭ دە، قازاقشا ءىلىپ المايدى.
اۋە جولى، تەمىر جول، اۆتوبۋس قاتىناسى مەكەمەلەرى — ءار ەلدىڭ بەت-اجارى سەكىلدى، العاش كوزگە ۇراتىن جانە حالىقتىڭ ەڭ كوپ جۇرەتىن سالالارى. اۋە جولىن، ياعني رەسپۋبليكاداعى اەروفلوت جۇيەسىن بايقاپ قاراساڭىز، ابدەن ىزا بولاسىز. بۇرىنعى جىلدارى ماسكەۋدە ارىپ-اشىپ كۇندەرىن وتكىزىپ، ۋھ دەپ الماتى سامولەتىنە وتىرعاندا، قازاق ءتىلىن جاڭا ۇيرەنىپ جۇرگەن شەت ەلدىك ازاماتتاردىڭ اكسەنتىمەن سويلەسە دە ستيۋاردەسسا قىزدىڭ قازاقشا حابارلامالارىن ۇيالىپ جەرگە كىرە جازداساق تا، ەستيتىن ەدىك. ءقازىر سول اكسەنتپەن ايتىلاتىن قازاقشا حابارلامالارعا دا زار بولىپ قالدىق. «قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك حۇق بەرىپ جاتىرسىڭدار، ال، ەندەشە!» — دەپ ءتىسىن قايراعان بىرەۋلەردىڭ ءىسى مە — ايتەۋىر سامولەت ىشىندە جولاۋشىمەن قازاقشا سويلەسەتىن قىزمەتكەر تابۋ قيىنداپ كەتتى.
ءقازىر قازاقشا دا، ورىسشا دا، ءتىپتى بۇلارعا قوسا اعىلشىن، فرانسۋز تىلدەرىن دە بىلەتىن سىمباتتى دا، سۇيكىمدى قىزدارىمىز قانشا؟! اپىر-اۋ، اۋە جولىنىڭ تارابىنا كەلگەندە نە قازاقشاسى جوق، نە قازاق قىزىنىڭ قۇلقى جوق، نە كەلبەتى جوق بىرەۋلەردىڭ قارماققا ىلىنەتىنى قالاي؟
بۇل كۇندەرى شەتەلدىكتەر دەگەن رەسپۋبليكانىڭ ساي-سالاسىن كەزەتىن بولدى. «قازاقتىڭ ۇلى مەن قىزى، مىنە، وسىنداي بولادى!» — دەپ كورسەتەتىن ۇرپاق، قۇدايعا شۇكىر، بار عوي!
وسى جايلاردى كىم ويلاپ، كىم باس قاتىرىپ جاتىر؟ شاماسى ءتىل بىلمەيتىن سىڭارجاق باسشىلار وزدەرىنىڭ جەتپەستىكتەرىن جالپىعا ءتان دەپ كورسەتۋ ءۇشىن جۇمىسقا ادام قابىلداعان كەزدە ادەيى جوعارىداعىدايلاردى كورسەتۋگە تىرىسادى-اۋ.
ءبىز گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە ءوز پىكىرىمىزدى، ومىردەن كورگەن جاقسىلى-جاماندى تاجىريبەلەرىمىزدى جازامىز. ماعان كەيىنگى كەزدە جۇيكەڭدى تارامداپ، جۇرەگىڭدى اۋىرتىپ جازعان-سىزعاندارىمىزدى كىم ءۇڭىلىپ وقىپ، وزىنە وي تۇيىندەپ جاتىر دەگەن سالىڭدى سۋعا كەتىرەر وي كەلەدى. قازاقشا گازەت-جۋرنالداردى قاراپ، ونداعى جازىلعانداردى وقىپ جاتقان باسشىلار جوق، قاي ءمينيستردىڭ الدىنا بارساڭ دا، الدارىندا ورىسشا گازەت-جۋرنالدار جاتادى...
سوڭعى جىلدارى ايتىس، قىزداردىڭ جان، ءتان سۇلۋلىعىن سىنعا سالار «سارىارقا ارۋى» دەگەن سەكىلدى كوپشىلىك شارالار وتكىزىلۋدە. ارينە، ايتىس بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ شىققان شىڭى ەمەس. «ەل كىتاپتىڭ بەتىنە قاراۋدى قويدى، تەك ايتىس دەسە ىشكەن استارىن جەرگە قوياتىن بولدى. دەمەك، بۇگىنگى قازاقتىڭ ورە دەڭگەيى وسى ەكەن عوي»، — دەپ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اراسىنان تۇڭىلگەن كۇبىرلەر دە ەستىلىپ قالىپ ءجۇر.
ايتىس — قازاقتىڭ ءتول ونەرى. ءتول ونەرىنىڭ قاي ءتۇرىن بولماسىن قولداعان حالىققا قول سوعۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءوز باسىم، التىننان ەسكەرتكىش قۇيامىز دەسە دە، ايتىس اقىنى بولا المايمىن -قولىمنان كەلمەيدى. كۇيساندىقتى قۇيقىلجىتا تارتقان ادامنىڭ ءبارى دومبىرانى نەمەسە گيتارانى شەرتە المايدى عوي. ايتىس ءتىل شەبەرلىگىن، تاپقىرلىقتى، ادامنىڭ ءبىلىمى مەن ورەسىن شىڭدايدى، قازاقتىڭ سوزدىك قورىن بايىتادى. سوندىقتان «ايتىستى قولپاشتاي بەرمەۋ كەرەك» دەپ كوڭىلتارلىق كورسەتۋ دۇرىس بولماس دەپ ويلايمىن.
ال، «قىز سىنى» تۋراسىندا دا ايتارىم وسى. قىز بالانىڭ ءبىلىمى، مادەنيەتى، كورگەندىلىگى كورىنەتىن مۇنداي شاراعا قىزداردىڭ ءوزى دە، اتا-انالارى دا، ءسوز جوق، ءمان بەرەدى، تالاپقا ساي بولۋعا ۇمتىلادى. دەمەك، داراقىلىق، سالدىر-سالاقتىق، وزىندىك پىكىرى جوق ەرمەلىك جاستارىمىزدىڭ اراسىنان بوي كورسەتىپ جۇرگەن بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءۇشىن مۇنىڭ ارتىقتىعى جوق.
اتتەگەن-ايى سول — وسىنداي شارالار بارلىق اۋىل — اۋدانداردا، مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارىندا وتكىزىلە بەرمەيدى، جاي باسىپ، جان ساۋعالاپ جۇرگەن باسشىلار، جۇرتتى ۇيىمداستىرىپ، جاقسى ىسكە ۇمتىلدىرۋدان گورى، اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق جۇرگەندەرىن دۇرىس كورەدى. ءقازىر ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە ىلگەرى ۇمتىلۋعا، ادال قىزمەت ەتۋگە، نەمەسە جاقسى وقۋعا قۇلقى جوق. ءار كوكىرەكتەگى جالعىز ارمان «قايتسەم، قايدان كوپ اقشا تابامىن».
باي بولعانعا، مولشىلىققا، نە ىشەم، نە كيەمسىز عۇمىر كەشكەنگە نە جەتسىن. ءبىراق رۋحاني ومىرىنە، تىلىنە، ادەبيەت پەن ونەرىنە ءمان بەرمەگەن ەلدىڭ تاعدىرى قاينارى سارقىلعان كولمەن تەڭ. ادامزات تاريحىندا تالاي حالىق جەر بەتىنەن — وسىلاي سۇرتىلگەن.
حالىقتىڭ ءتىلى مەن تاعدىرىن ءسوز ەتە وتىرىپ، ءتىل ساباعى، وقۋلىقتار جايلى ۇندەمەي ءوتۋ كۇپىرلىك.
قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ءبىراز ىنى-سىڭىلىلەرىمىز سابيلەرىن، جولداستارىمىز بەن اعا-جەڭگەلەرىمىز نەمەرەلەرىن قازاقشا بالاباقشاعا اپارۋعا تىرىسىپ-اق ءجۇر. ءبىراق قازاق بالاباقشالارىنداعى تاربيەشىلەر مەن مۇعالىمدەردىڭ كۇنى دە كۇن ەمەس: كورنەكى قۇرال، وقۋلىق، سابيلەرگە ارنالعان جاتتاپ الۋعا، ۇعىنۋعا وڭاي ولەڭ، تاقپاق جيناقتارى، سۋرەت كىتاپشالارى جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. بالاباقشانى ءولىپ-تالىپ قازاقشا اشتىرىپ العان باۋىرلارىمىز ەندى ولاردى قالاي وقىتۋ كەرەك، قازاقشا كىتاپ-قۇرالدارىن قايدان تابۋ كەرەك دەپ باستارى قاتۋدا.
قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وزىندە جۋرگىزىلۋى جۇيەسىندە شالالىقتار بار. ءبىرقاتار مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى توپقا ءبولىنىپ وقىتىلمايدى، سول باياعىشا سەگىزىنشى (بۇرىنعى جەتىنشى) كلاستا قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ كۋرسى ءتامامدالادى. ءقازىر بارلىق مەكتەپتەردە دەرلىك ورىس، اعىلشىن تىلدەرى ەڭ كوپ دەگەندە 12-13 بالادان توپقا ءبولىنىپ وقىتىلادى.
ال جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى قازاق فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىن الساق، بۇلاردا دا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە بولىنگەن ساعات سانى شەشەسىنە ەرىپ كەلىپ، وگەي اكەسىنىڭ قولىنان ۇزاتىلعان قىزدىڭ جاساۋى قۇرىپتاس. وسى فاكۋلتەتتەردەگى شەت ەل، ورىس ادەبيەتتەرىنە بولىنەتىن ساعات سانى اناعۇرلىم كوپ. «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى قايدا قاشار دەيسىڭ، قازاق ستۋدەنتتەرى باسقالاردى جاقسىلاپ ءبىلىپ السىن» دەگەن قاعيدانى جوعارى ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنداعى جولداستار ويلاستىرعان بولۋلارى كەرەك.
قازاق ءتىلى — وتە باي ءتىل. جالپى جەر بەتىندەگى ءتىلدىڭ ءارقايسىسى وزىنشە ۇلى، ءارقايسىسى ءار حالىقتىڭ باي قازىناسى.
مەن ۇيدە، مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىن بالالارىمنىڭ ساباقتارىن، كۇن سايىن بولماسا دا، قاراپ وتىرامىن. بالانىڭ ساباق وقۋعا قۇلقى جوق. بۇل تەك ءبىزدىڭ ۇيدە عانا ەمەس، جاپپاي كورىنىس. سونداعى بايقايتىنىم — انا تىلىمىزدەگى وقۋلىقتار ءتىلىنىڭ قاساڭدىعى. تاريح، جاعىراپيا، بيولوگيا، زوولوگيا پاندەرىنىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان وقۋلىقتارىن قارشادايىمنان كىتاپ مۇجىگەن مەن ارەڭ تۇسىنەمىن.
مۇنداي وقۋلىقتاردى بالا تۇگىلى ۇلكەن ادام ەكىنشى رەت قاراعىسى كەلمەيدى. جارايدى، وقۋلىقتار ورىس تىلىنەن — اۋدارىلسىن-اق دەيىك. ءبىراق ولاردى قازاق بالاسىنىڭ ۇعىمىنا لايىقتى مىسال، تاجىريبەلەرمەن، تارتىمدى تىلمەن اۋدارۋ امەريكانى اشۋ ەمەس قوي. ەگەر وقۋلىقتاردى ماماندار عانا اۋداراتىن بولسا ونىڭ كوركەمدىك جاعىن قاراۋدى جازۋشىلارعا جۇكتەۋ كەرەك سەكىلدى. ويتكەنى قازاق ءتىلىنىڭ قۇنارىن ءالى دە شاشپاي ۇستاپ كەلە جاتقاندار ازىرشە جازۋشىلار قاۋىمى. ەلدىك پەن كىسىلىكتى اتا-بابا مۇراسىنداي ۇرپاقتاردىڭ قانىنا ءسىڭىرۋ ماسەلەسىندە دە الدىمەن الاڭدايتىن جازۋشىلار.
سونىمەن، رەسپۋبليكاداعى قازاق ءتىلى توڭىرەگىندە شەشۋىن تاپپاعان ماسەلەلەر كوپ. بۇل — مەنىڭ عانا جەكە پىكىرىم ەمەس. حالىقتىڭ ءوزى بىلىپ-كورىپ وتىرعانى اقيقات. ارينە كەمشىلىكتى كورىپ، سىناپ-مىنەۋگە كەلگەندە جۇرتتىڭ ءبارى شەبەر. سوندىقتان وسى ايتىلعان ءجايلار حاقىندا مەن ءوزىمنىڭ پىكىرلەرىمدى دە ورتاعا سالعان ءجون دەپ ويلايمىن.
الدىمەن، قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ جۇيەلى، جوسپارلى جۇرگىزىلىپ وتىراتىن ءبىر ورتالىعى بولۋى كەرەك. ول بالاباقشادان باستاپ، جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىنا دەيىن تۇگەل ءوز ەلەگىنەن وتكىزىپ، لايىقتالعان جۇمىستاردى جۇرگىزگەنى ءجون. ول ءۇشىن ءبىر سالانى قازاق ءتىلى قوعامى، مەكتەپتەر مەن جوعارى، ارناۋلى ورتا وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىن حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ باس باسقارماسى، مەديسينالىق ۋچيليشەلەر مەن ينستيتۋتتاردىڭ وقۋ قۇرالدارىن دەنساۋلىق مينيسترلىگىنىڭ مەتوديكالىق قۇرالدار ورتالىعى دەپ بولشەكتەگەن مەكەمەلەردى جيناقتاپ، نە قازاق ءتىلى قوعامىنا، نە ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنە قاراتقان ءجون سەكىلدى. اۋرۋ ادامدى قاراعاندا ءبىزدىڭ دارىگەرلەر بىرەۋ قولىن، بىرەۋ قۇلاعىن، بىرەۋ جۇرەگىن قاراپ اۋرە-سارساڭعا سالاتىنى سەكىلدى، قازاق ءتىلىنىڭ توڭىرەگىندە دە پىشىراپ-شاشىراپ جۇرگەننەن ناتيجەلى ءىس بولمايدى.
رەسپۋبليكا (اۋىل، اۋدان قالا، وبلىس، مەكەمە، ۇيىم) كولەمىندەگى باسشىلارىن ولاردىڭ كومەكشىلەرىن ىرىكتەۋدە ەكى ءتىلدى جەتىك ءبىلۋى قاجەتتىگىن ىسكەرلىك، كورەگەندىك، ۇيىمداستىرعىشتىق قابىلەتتەرى سەكىلدى شارت ەتىپ قويعان دۇرىس سەكىلدى.
جەرگىلىكتى اۋىلدىق كەڭەستەردەن باستاپ، رەسپۋبليكا پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاعاندا جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنىڭ جارتىسىنان كەم بولماۋى زاڭداستىرىلماسا، باياعى تاز قالپىمىزبەن جۇرە بەرەتىنىمىز ءسوزسىز،
وبلىستار مەن رەسپۋبليكا باسشىلارى قازاقشا سويلەمەسە، ءتىلىمىزدى مەملەكەتتىك ءتىل ەتەمىز دەۋىمىز اشەيىن قىزىل ءسوز بولىپ شىعادى.
1990.
You Might Also Like
-
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن گاگراداگى تۆورچەستۆو ۇيىندە دەمالىسىمدى وتكىزە ءجۇرىپ، ءوزىم بۇرىن بولماعان سوچي قالاسىن ءاتۇستى بولسا دا كورىپ قايتۋعا كوڭىلىم كەتىپ، بىرگە دەمالىپ جۇرگەن گرۋزيا جازۋشىلار ود...
-
وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن نيۋ-يورك قالاسىنداعى ءبىزدىڭ مەكتەپ-ينتەرنات سەكىلدى ءبىر مەكتەپتەگى كەزدەسۋدە، مەنىڭ بالالار جۋرنالىندا ىستەيتىن ادام ەكەنىمدى ەستىگەن بە — ماعان قويعان سۇراقتارى ەسىمد...
