ەركىندىك فيلوسوفياسى
زامان وزگەرگەن سايىن “ەركىندىك” فيلوسوفياسى الدىڭعى قاتارعا شىعىپ كەلەدى. قازاق قوعامىنىڭ بۇل ۇعىمعا قاتىستى كوزقاراسى جىلدان-جىلعا وزگەرىپ جاتىر. قۇلاعىمىز ۇيرەنىپ، سانامىزعا ءسىڭىپ قالعان “قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم”، “كوپ سويلەپ، ورىنسىز كۇلمە”، “قىز ۇلدىڭ، ۇل قىزدىڭ كيىمىن كيمەۋى قاجەت” دەگەن سەكىلدى كوپتەگەن تىيىم سوزدەر بار. قازاقتىڭ تىيىم سوزدەرى ادامنىڭ ەركىندىگىن شەكتەي مە؟
بايقاساڭىز ءقازىر تىيىم سوزدەر كوپ ايتىلمايدى. كۇننەن كۇنگە ادام ءوز جۇرەك قالاۋىن، جان تاڭداۋىن ىستەپ كەلەدى. ءبىزدىڭ اكە، انامىزعا ۇلكەندەر تاراپىنان ايتىلعان تىيىمدار بىزگە ايتىلمايدى. كەرىسىنشە، “قازىرگىنىڭ بالالارى ءبارىن بىلەدى، جاستاردان ۇيرەنۋ كەرەك” سىندى سوزدەردى ەستىپ جاتامىز. ءبىر ادام ءوز قاجەتتىلىگى ءۇشىن باسقانىڭ ەركىن شەكتەمەۋى قاجەت. بۇل جاس، جىنىس، ۇلت تالعامايتىن تۇسىنىك.
ەركىندىك ۇعىمى جايلى ويشىلدار ءتۇرلى پىكىر ايتقان. اعىلشىن ويشىلى، عۇلاما توماس گوببس: “ەركىندىك - ءار ادامنىڭ تۇسىنىگى مەن ءوز ويى بويىنشا ىستەۋگە بولاتىن ارەكەتتەردى اتقارۋ. وسى كەزدە سىرتتان باسقا كەدەرگىلەردىڭ بولماۋى” دەپ تۇسىندىرگەن ەكەن. سونىمەن قاتار گوببس ەركىندىك پەن قاجەتتىلىك ۇيلەسە الاتىنىن العا تارتادى. ەركىن ادام - ءوزىنىڭ قاجەتىن، قوعامعا قالاي پايدالى بولا الاتىنىن تۇسىنگەن ادام. نەمىس فيلوسوفى فريدريح ەنگەل ءوزىنىڭ «انتي-ديۋرينگ» اتتى ەڭبەگىندە ەركىندىك الدەبىر نارسەدەن تاۋەلسىزدىك نىشانى ەمەس، كەرىسىنشە، ول ادامنىڭ جاراتىلىس كۇشتەرىنە، قوعامدىق قارىم-قاتىناستارعا جانە ءوز بولمىسىنا ۇستەمدىگى دەيدى. ياعني ءبىز ەركىندىك ارقىلى قوعامداعى بايلانىسىمىزدى رەتتەپ، ءوز ورنىمىزدى تابا الامىز. ەركىندىك جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىرماۋى ءتيىس. ەركىن ەكەنمىن دەپ قوعامعا، ۇلتقا زيانى تيەتىن ارەكەتتەر جاساۋ قۇپتالمايدى. ەركىن ادام رەتىندە سانالى عۇمىر كەشۋدى يگەرۋىمىز قاجەت.
ەركىندىك فيلوسوفياسى - ادامدى اينالاسىنان الىستاتىپ، قاجەتسىز ىسپەن شۇعىلدانۋدى قالامايدى، ەركىندىك فيلوسوفياسى ادامعا قۋانىش، باقىت سىيلاۋدى كوزدەيدى. جان-جاعىڭا جىلۋ سىيلاپ جۇرەر بولساڭ، ەركىن ادام بولۋ قۇقىعى اقتالادى. ادامنىڭ بيولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىن ماڭىزدى دەپ ەسەپتەر بولساق، ەكى جاقتى دامۋعا “ەركىندىك” اسا قاجەت. ادامدار ومىردە نە قالايتىنىن تۇسىنەر بولسا ەركىن بولۋعا قادام جاسايدى. “ەركىن” تۇسىنىگى مەن “ويىنا كەلگەندى ىستەۋ” تۇسىنىگىنىڭ بىر-بىرىنە قاراما-قايشى ەكەنىن ۇعىنعان ابزال. اعىلشىن جازۋشىسى دجوكو ۆيللينك: “ءتارتىپ ەركىندىكپەن پارا-پار” دەگەن ءسوزىنىڭ يدەياسى دا وسىندا جاتىر.
ەركىندىك فيلوسوفياسىن قازاق عۇلامالارىنىڭ سوزىمەن تۇيىندەيىن. ءۇش ءبيدىڭ ءبىرى تولە بي: “تۇزاققا تۇسكەن بۇلبۇلدان ەركىن جۇرگەن تورعاي ارتىق” دەپ ەركىن بولۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ايتىپ كەتكەن. ەركىندىك تۇسىنىگى عالامدا ۇلكەن ادام بولۋعا دەگەن العاشقى تالپىنىستى سىيلايدى. ارينە، بۇل تەك تۇسىنگەن ادامعا تەڭدەسسىز فيلوسوفيا.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ماگيسترانتى ءابدىراحمان نۇراي ايۋب قىزى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى جاناتايەۆ دانات
You Might Also Like
-
Facebook الەۋمەتتىك جەلىسى 13 جاسقا دەيىنگى بالالارعا ارناپ Instagram-دا سۋرەتتەرمەن الماسۋ قىزمەتىنىڭ نۇسقاسىن ازىرلەپ جاتىر. بۇل تۋرالى Bloomberg اگەنتتىگى جازادى.
