InfoHub Logo

قازاقتىڭ ءتول اتىمەن بەلگىلى XV عاسىردان باستالاتىن كەزەڭىنىڭ ەل بيلىگى تاريحى دا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق. ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن حالقىمىز، ونى باستاعان قايرات كەرلەرىمىز، ەڭسەلى تۇلعالارىمىز بولدى. ءبىراق كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە ۇلى دەرجاۆالىق ساياسات تاراپىنان ەلىمىزدىڭ تاريحي شەجىرەسى، تاريحتا ءىزى قالعان قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ءومىرى تۋرالى ەل اۋزىنداعى، حالىق جادىنداعى، كوركەم تۋىندىلارداعى دەرەكتەرگە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىلىپ، جازبا دەرەكتەرمەن دالەلدەنبەگەن دەگەن جەلەۋمەن ونداي زەرتتەۋلەرگە وڭ قاباق تانىتپادى. سوندايدى كورە تۇرىپ قوي كورنەكتى قازاق اقىنى عافۋ قايىربەكوۆتىڭ «حان ابىلاي، ءقادىرىڭدى ەرتە ءبىلىپ..،» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە:

“ءبىر سۇراق – ءالى كۇنگە مەن اڭعارمان،
سۇراپ كەلەم اقىلدى ادامداردان،
وزگە جۇرتتىڭ حاندارى جاقسى بولىپ،
ءبىزدىڭ حاندار قالايشا جامان بولعان؟”
– دەپ اشىنا ايتىپ، كۇيىنەتىنى.

سول كەزدەگى قوعامنىڭ دامۋىنا، تاريحقا تاپتىق كوزقاراس تۇر عىسىنان قاراۋ سالدارىنان تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ءرولى تومەندەتىلىپ، حان بولسا تۇگەلدەي دەرلىك – ەل قاناۋشىسى، باتىر بولسا ساۋساقپەن سانارلىقتان باسقاسى – ەسەر، بي بولسا – ادىلەتسىز، حاننىڭ سويىلىن سوعۋشىلار دەپ تانىلىپ، تاريحي شىندىقتان وزگەشە، تونى اينالدىرىلىپ، بۇرمالانىپ كورسەتىل ءدى نەمەسە ادەيى ۇمىتتىرۋ ماقساتىمەن تاريحي زەرتتەۋلەردە اينالىپ ءوتىلىپ، وقۋلىقتاردان الاستاتىلدى. ەل تاۋەلسىزدىگىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ، وتارشىلىققا قارسى حالىقتىڭ نارازىلىعىن قولداپ، ونىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باستاعان كەنەسارى حان سياقتى تاريحي قايراتكەرلەر تۋرالى تەرەڭدەۋ زەرتتەپ، شىنايى تۇلعالىق قاسيەتتەرىن اشۋعا ۇمتىلىپ، ساياسي قىسىمعا مويىنسۇنباي، شىندىقتى تايسالماي ايتقان ە. بەكماحانوۆ سىندى دارا تۇلعالار قۋدالاندى. ونىڭ ەسەسىنە باسقا ەلدەردىڭ باتىس ەۋروپا يمپەراتورلارى مەن كورولدەرى، سلاۆيان حالىقتارىنىڭ، اسىرەسە ورىستاردىڭ پاتشالارى دارىپتەلىپ كورسەتىلدى. تاريحتى بۇرمالاۋشىلىق، قا زاقتىڭ تاريحي تۇلعالار بەينەسىن تولىق كورسەتپەۋ، رەسەي يمپەرياسى ۇستانعان ەۋروسەنتريستىك، ۇلى ورىستىق شوۆينيزم، ال كسرو بيلىگى كەزىندە دە ول باعىت تەك ماركسيستىك ۇراندارمەن عانا اشەكەيلەنگەنى بولماسا سول كۇيىندە ءارى قاراي جالعاسىن  تاپتى. كەڭەستىك يمپەريالىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاستىر عان ۇستانىمنىڭ نەگىزى – بۇل، بىرىنشىدەن، جالعان حالىقتار دوستىعى، ينتەرناسيوناليزم بۇركەمەلەۋىمەن ەنگىزىلگەن، باسىم كوپ شىلىگى ورىستاردان جانە باسقا سلاۆيان حالىقتارىنان تۇراتىن كەلىمسەكتەردىڭ جىرتۋىن جىرتقان، كەڭەستىك ورتالىقتىڭ جىمىسقى يدەيالارىن تىقپالاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، رەسپۋبليكاعا اتاۋىن بەرگەن نەگىزگى ۇلتتىڭ مۇددەسىن اياق استى قىلۋ، ۇشىنشىدەن، وسىنداي ۇستانىمدار نەگىزىندە بۇل ەلدىڭ نەگىزگى حالقىن جويۋعا باعىتتالعان ورىستاندىرۋ ساياساتىن ىسكە اسىرۋ بولدى. كەڭەستىك داۋىردەن سارقىنشاق بولىپ قالعان ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن باسقا حالىقتاردى رەنجىتىپ الماۋ يدەياسىنىڭ قۇربانىنا شالۋ، سايىپ كەلگەندە سول باياعى ورىستانۋ ديىرمەنىنە سۋ قۇيۋ سياقتى دەرت تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە جالعاسىن تاۋىپ، جوعارعى بيلىك، سولاردىڭ سويىلىن سوعاتىن شەنەۋنىكتەر، زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ەداۋىر ورىن الىپ وتىر. ەڭ وكىنىشتىسى، سولاردىڭ قاتارىندا ن. ماسانوۆ سياقتى، ودان دا ىقپالدى “ىشتەن شىققان شۇبار جىلانداردان” تۇراتىن ۇلت مۇدەسىن اياققا تاپتاعاندار بەلسەندىلىك كورسەتىپ كەلدى.

ال شىندىعىنا كەلسەك، ەجەلگى تاريحىمىز، كونە داۋىرلەردەن كەلە جاتقان ادەبيەتىمىز، مەملەكەتتىگىمىز، ەل بيلىگى تۇتقاسىن ۇستاعان تاريحي تۇلعالارىمىز تۋرالى دەرەكتەر بۇرىننان دا جەتكىلىكتى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە 2003 جىلى پرەزيدەنتىمىزدىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن قابىلدانعان «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاما بويىنشا ءقازىر ءوز جەرىمىزدەگى تاريحي، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە، كورشى ەلدەردەگى مۇراعات قورلارىنان، جەكە زەرتتەۋشىلەر قولىنداعى جيناقتاردان اسا مول دەپ ايتۋعا بولاتىن قوسىمشا دەرەكتەر، قۇندى ماتەريالدار تابىلىپ جاتىر. وتكەنىمىزدىڭ، رۋحاني قازىنامىزدىڭ كەلەسى ءبىر باي دەرەكتىك سيپاتى بار كوزى – حالىق جادىنداعى شەجىرە، اڭىز، جىر كۇيىندە ساقتالعان فولكلورلىق ادەبي ۇلگىلەر. سول كەزدەگى وقيعالارعا تىكەلەي قاتىناسقان دانا جىراۋلار پوەزياسى بار. ساياسي قىسىمنان، قۋدالاۋدان جازىلماي قالعان تاريحشىلار زەرتتەۋلەرىنىڭ ورنىن باسقان جازبا اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارى بار.

قازاق تاريحي تۇلعالارىنىڭ ىشىندە ەل تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان، قوعام ومىرىنە ەرەكشە ىقپال جاساعان، مەملەكەت تىگىمىزدىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – حاندار. ارينە، حالقىمىزدىڭ مىڭداعان جىلدارعا ۇلاسقان ۇلكەن تاريحىنا جۇگىنسەك  ۇلتىمىزدىڭ باستاۋى جوعارىدا ايتىلعان تۇركى ءتىلدى ساقتار، ال مەملەكەتتىگىمىزدىڭ باسى سوناۋ ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى سول ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى تايپالارى قۇرعان مەملەكەتتەر بولسا، ولاردىڭ تاريحي جالعاسى بولىپ سانالاتىن ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان كەيىنگى تۇرىك، وعىز-قىپشاق، تۇركەش، قاراحان قاعاندىقتارى مەن التىن وردا، اق وردا، ءابىلقايىر حاندىقتارى. ال مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاعان ەل بيلەۋشىلەرى رەتىندە الىپ ەر تۇڭعا، ەدىل، تۇمار پاتشالاردان، ورتاعاسىرلىق بۋمىن، ەلتەرىس، بىلگە قاعاندارمەن جالعاسىپ، كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ جانىبەك، قاسىم حانداردان سوڭعى حانىمىز كەنەسارىمەن تامامدالادى. ال قازاق ەلىنىڭ بۇرىنعى حاندىعىنىڭ جاڭا زامان تۇرعىسىنداعى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇرىندەگى مەملەكەتى جانە ەلباسى – پرەزيدەنتى، بۇلار ءبىر جارىم عاسىردان كەيىنگى قايتا جالعاسقان تاۋەلسىز تاريحىمىز بەن تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ جاڭا بەتى.

قازاق حاندىعى تۇسىنداعى حاندار جانە سولاردىڭ ىشىندەگى تەك ادەبي شىعارمالاردا كورىنىس تاپقاندارى عانا. قازاق حاندىعىنان بۇرىنعى حاندار مەن امىرشىلەر تۋرالى دا كوركەم شىعارمالار جەتكىلىكتى، ءبىراق ءبىز ولاردىڭ اراسىنان زەرتتەۋىمىزگە حاندارى قازاق تاريحىنا ەتەنە جاقىن، جىرلارى نوعايلى داۋىرىنە جاتاتىن قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا كىرەتىن «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرلار تىزبەگىنەن حاندار بەينەسى بارىنشا تولىق جىرلاناتىن كەيبىر ۇلگىلەرىن، «ەدىگە»، «نارىك»، «شورا باتىر» سياقتى تانىمال تۋىندىلارىنىڭ ەدىگە بي، توقتامىس حان، نارىك حان سياقتى ەل بيلەۋشى كەيىپكەرلەرى ايشىقتالاتىن جانە قازاق ۇعىمىنا جاقىن، الاشا حان سەكىلدى قازاق دەگەن حالىقتىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى اڭىز اڭگىمەلەر مەن زەرتتەۋلەردە بار.

ەل بيلىگى تۇتقاسىن ۇستاعان حاندار تۇلعاسى فولكلوردىڭ اڭىز اڭگىمەلەر، شەشەندىك سوزدەر، تاريحي جىرلار تۇرلەرىندە اۋىز ادەبيەتىنىڭ الدىڭعى ايتىلعان جانرلارىمەن سالىستىرعاندا ودان دا بيىك ساتىسىنا كوتەرىلەدى. بۇلارداعى حانداردىڭ بەينەلىك دەڭگەيىن بيىكتەتىپ تۇرعان كەشەگى حVءىىى – ءحىح عاسىرلاردا ءومىر كەشكەن حانداردىڭ باسقىنشىلاردان ەلدى، جەردى قورعاپ قالۋدا حالقىمىزدى جۇمىلدىرا بىلگەن كەمەڭگەرلىگىن، جەكە باستارىنىڭ ەرلىگىن اڭگىمەلەۋدەگى، جىرلاۋداعى تاريحيلىق، ناقتىلىق دەڭگەيىنىڭ بيىكتەگەنىن ايتا الامىز. اڭىز اڭگىمەلەر مەن تاريحي جىرلارداعى جانىبەك، كەنەسارى، جاڭگىر حاندار، اسىرەسە ابىلاي حان بەينەسى اڭىزدان اڭىزعا، جىردان جىرعا جان-جاقتى اشىلا تۇسەتىنى بايقالادى. حاندار تۇلعاسىنىڭ ايشىقتالۋى، سونىمەن قاتار جەكە شىعارمالاردا دا بىلىنەدى.

اقىن-جىراۋ پوەزياسىنا بايلانىستى بۇرىنعى زەرتتەۋلەردە، ادەيى ماقسات قىلىپ قويماعاننان بولۋ كەرەك، ەل بيلەۋشى امىرشىلەردىڭ بەينەسى كوبىنە جىراۋ بەينەسىنىڭ تاساسىندا قالىپ كەلدى. بۇل ەڭبەكتە بيلەۋشىلەر بەينەسىنە كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، جىراۋلاردى دا ۇمىتپاي، حاندارمەن قاتار قويىپ قاراستىردىم.

اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ «ەسكەندىر» پوەماسى تىكەلەي قازاق توپىراعىنداعى وقيعانى الماسا دا، تۋىندى قازاق ەلى ماسەلەسىنەن مۇلدە بولەك ەمەس. قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ، رەسەي ىقپالىنا تولىق تۇسكەن كەزىندە وتارلاۋشى ەل بيلەۋشى پاتشا، اباي بەينەلەنۋىندە باسقىنشىلارعا ساي بەينەسىن تاپتى. بۇنى ابايدىڭ ادەبيەتتەگى قالىپتاسقان باعىتقا قارسى جۇرۋگە تايساقتاماعان باتىلدىعى، توسىننان وزىندىك جول تاپقان جاڭاشىلدىعى، سايىپ كەلگەندە ۇلىلىلارعا عانا ءتان دانالىعى دەپ باعالانادى. ابايدىڭ شىعىس ادەبيەتىنەن وزگەشە ءوز ەلىنىڭ جاعدايى تۇرعىسىنان ەسكەندىردىڭ باسقىنشىعا ساي تويىمسىز، 428 قاناعاتسىز بيلەۋشى بەينەسىن جاساۋدا قازاق ادەبيەتىندە جالعىز ەمەستىگى وقۋلىقتا تالدانىپ، قاشقاري، بالاساعۇننان باستالىپ، ماعجانعا دەيىنگى ەسكەندىر پاتشا بەينەسىنىڭ دامۋ جولىنىڭ ەۆوليۋسياسى كورسەتىلدى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ، توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەتىن بولساق، جىراۋلاردىڭ  باي  مۇرالارىن  قازىرگى  جاستاردىڭ  پايدالاناتىن  تالىمدىك  قۇرالى ەتىپ، ولاردى ەلىن،  جەرىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە  باۋلىپ،  ادامگەرشىلىك  قاعيدالارىنىڭ  باستى ۇستانىمى ەكەندىگىن جاستار ساناسىنا ءسىڭىرۋ قاجەت.  ۇرپاقتى  ۇلتتىق  رۋحقا  تاربيەلەۋ  تۇرعىسىنان  جىراۋلار  مۇراسى  ءوز  ماندىلىگىن  جوعالتپاق ەمەس جانە اقىن-جىراۋلار تولعاعان جىرلار ارقىلى ولاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق  سەزىمدى قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ شىعارماشىلىعى وسى تۇرعىدا ءوزىنىڭ كوپ اسەرىن تيگىزەدى. ولاردىڭ ءبىر شىعارماسىنىڭ ىشىندە ەل-جەر تاعدىرى، تالىم-تاربيە، بارعا قاناعات، ادامگەرشىلىك، حالقىمىزدىڭ بولاشاعىن وركەندەتۋ تۋرالى بارلىعى قامتىلىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا جىراۋلارىمىزدىڭ ولەڭدەرىن كوپ وقىمايمىز، ال تاربيەنىڭ ءتۇپ نەگىزى سول كىسىلەردىڭ ولەڭدەرىندە انىق كورىنىپ تۇر. ەل بولىپ وركەندەيمىز دەسەك، تاريحتا پايدالى ءىزىن قالدىرعان اتا-بابالارىمىزدى ءارقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

دانات جاناتايەۆ  ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت  نازەركە باۋىرجانوۆا  ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى

---