ەرتەگى ارقىلى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ.
ەرتەگى ارقىلى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ.
ماقساتى: تىڭداۋشىعا عيبرات ۇسىنۋمەن بىرگە ەستەتيكالىق ءلاززات بەرۋ. ەرتەگىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى كەڭ: ول ءارى تاربيەلىك، ءارى، كوركەم - ەستەتيكالىق ادەبي قازىنا. ەرتەگىنىڭ بۇكىل جانرلىق ەرەكشەلىگى وسى ەكى سيپاتىنان كورىنەدى. سوندىقتان ەرتەگىشىنىڭ باستى مىندەتى سيۋجەتىن بارىنشا تارتىمدى ەتىپ، كوركەمدەپ، ارلەپ بايانداۋ.
كىرىسپە
ەرتەگىلەر ءارقاشاندا قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە ماڭىزدى رول اتقارىپ كەلگەن. سەبەبى، ەرتەگىلەردىڭ مازمۇنىندا حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى سالت - ءداستۇرى، ادەت - عۇرپى، بۇكىل بولمىسى، ادامداردىڭ ءوزارا قارىم - قاتىناسى، مىنەز - قۇلقى ت. ب. بەينەلەنگەن. ۇرپاق تاربيەسىندە ەڭ ءتيىمدى تاربيە قۇرالى رەتىندە ەرتەگىلەر ءتىلى جەڭىل، ءتۇسىنۋى وڭاي بولعاندىقتان، ەرتەگىلەردىڭ بالالارعا وتانسۇيگىشتىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ت. ب. تاربيەلەر بەرۋدە عانا ەمەس، ولاردىڭ ءتىلىن دامىتۋدا دا اتقارار قىزمەتىنىڭ ماڭىزى وتە زور. ەرتەگىلەر باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ وي - ءورىسىن جەتىلدىرىپ، وتانىن سۇيۋگە، ەلىن قورعاۋعا، ونەردى يگەرۋگە، جالپى ادامگەرشىلىكتىك قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار بالانىڭ سوزدىك قورىن دا مولايتۋدا قىزمەتى وتە زور. ال سوزدىك قورى مول، ءتىلى دامىعان بالا - ۇزدىك وقۋشى، سەبەبى جوعارىدا اتالعاندار - جاقسى ۇلگىلەردىڭ نەگىزى. وي ءورىسى دامىپ، سوزدىك قورى مولايعان بالانىڭ ايتار ويى دا، ىستەر ءىسى دە ونەگەلى بولماق. دەمەك، بالا ءتىلىن دامىتۋ - قوعام دامىعان سايىن كۇندەلىكتى قاجەتتىلىككە اينالا بەرەتىن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىز ەگەمەندىك العالى بەرى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ سونى وقىتۋ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋ، سونىڭ ىشىندە، بالا ءتىلىنىڭ دامۋى مەن سوزدىك قورىنىڭ مولايۋ ماسەلەسى ادىسكەر عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنەن تۇسپەي، نازاردان تىس قالماي جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ەرتەگىلەر ارقىلى باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءتىلىن، شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ەندى - ەندى عانا قولعا الىنعان ماسەلە ەكەندىگىنە ەشقانداي كۇمان جوق.
قالىپتاسۋ تاريحى:
قازاق حالقىنىڭ تاربيە بەرۋدەگى ءتيىمدى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى - ەرتەگى. ەرتەگى – حالىقتىڭ تاربيە كوزى، حالىق شىعارماسى، حالىق مۇراسى.
قاي حالىق بولماسىن، ءوزىنىڭ دامۋ جولىندا قيلى - قيلى تاريحي كەشۋلەردەن وتەدى. سوعان بايلانىستى حالىق ءوز باسىنان وتكەن وقيعالاردى اڭىز - اڭگىمەلەر، ەرتەگىلەر، ماقال - ماتەلدەر ەتىپ قالدىرىپ وتىرعان. ەرتەگىلەر وتە ەرتە زاماندا، ءتىپتى جازۋ - سىزۋ ونەرى بولماعان كەزدىڭ وزىندە - اق تۋعان. بۇلاردى حالقىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزشا جەتكىزىپ وتىرعان.
ەرتەگى جانرىنىڭ پايدا بولىپ، قالىپتاسۋ تاريحى وتە ۇزاق. ونىڭ ءتۇپ - توركىنى – العاشقى قاۋىمدا تۋعان كونە ميفتەر، اڭشىلىق اڭگىمەلەر، حيكايالار، ءارتۇرلى ىرىمدار مەن اڭىزدار. ءوزىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا ەرتەگى وسى جانرلاردىڭ كوپتەگەن بەلگىلەرىن بويىنا سىڭىرگەن. بۇل جانرلاردىڭ كەيبىرى ءوز ءبىتىمىن مۇلدە جوعالتىپ، تولىق ەرتەگىگە اينالعان. سولاردىڭ ءبىرى – ميف جانرى. ءميفتىڭ ەرتەگىگە اينالۋ پروسەسى بىرنەشە كەزەڭنەن وتكەن. ميف – العاشقى رۋلىق قاۋىمنىڭ قاسيەتتى دەپ سانالعان قۇپيا اڭگىمەسى مەن شەجىرەسى. ونى ول كەزدە اركىمگە جانە ءار جەردە ايتا بەرمەگەن. ميفتە قورشاعان ورتانىڭ، دۇنيەنىڭ جاراتىلۋى مەن اسپان الەمى جايىندا، رۋدىڭ وكتەمدىك باباسى مەن جاسامپاز قاhارماندار تۋرالى، ولاردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى جونىندە فانتاستيكالىق تۇردە باياندالعان. الايدا ول زاماندا وسىنىڭ ءبارى اقيقات دەپ قابىلدانعان، ميفكە جۇرت كامىل سەنگەن. ءبىراق ۋاقىت ءوتىپ، ادام ساناسى مەن مۇمكىندىگى جەتىلگەن سايىن ميف وزگەرىسكە ۇشىراپ، بىرتە - بىرتە «قاسيەتتى» سيپاتىنان ايرىلعان، قۇپيا بولۋدان قالعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ميفكە سەنۋشىلىك تە السىرەگەن، ونداعى وقيعالار مەن كەيىپكەرلەر باسقا سيپات قابىلداعان، ءتىپتى ءميفتى ايتۋشى بارا - بارا ءوز جانىنان دا قوساتىن بولعان. سونىڭ سالدارىنان ءىس - ارەكەتتەردىڭ دە ناتيجەسى باياعى ميفتىك سيپاتتان ايىرىلعان. ءميفتىڭ سەبەپ - سالدارلىق بەلگىسى جوعالعان. بىرتە - بىرتە ءميفتىڭ بۇرىنعى قالپى تارىلىپ، اڭگىمە جەكە ءبىر ادامنىڭ تاعدىرىن باياندايتىن جاعدايعا كەلەدى. ءسويتىپ، ميف حيكاياعا، سودان سوڭ ەرتەگىگە اينالادى. ەرتەگىنىڭ تاعى ءبىر تامىرى – العاشقى رۋلىق قاۋىم ادامدارىنىڭ اڭشىلىق اڭگىمەلەرى مەن حيكايالارى. العاشىندا شىن بولعان وقيعالار نەگىزىندە ايتىلعان اڭگىمەلەر بىرتە - بىرتە ەل اراسىنا تاراعان سايىن قوسپالارمەن تولىقتىرىلىپ، حيكاياعا، ودان ەرتەگىگە اينالىپ كەتكەن. وسىنداي اڭشى مەرگەندەر جايىنداعى اڭگىمەلەر قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ قۇرامىندا از ەمەس. ارينە، ولار ءبىزدىڭ ەرتەگى دە سول ەجەلگى زامانداعى كۇيىندە ەمەس، كوركەم فولكلورعا اينالعان فورمادا كورىنەدى. العاشقى قاۋىمداعى ميفتىك ۇعىمداردان تۋعىزعان نەبىر عالامات ماقۇلىقتار (جەزتىرناق، جالعىز كوزدى ءداۋ، الباستى، جالماۋىز كەمپىر، ت. ب.) بۇرىنعى اڭشىلار اڭگىمەسىنە كىرىگىپ، حيكايا تۋعىزادى. حيكايا جانرى ءميفتىڭ وزىمەن بىرگە ەرتەگىگە دە اينالادى. ونىڭ ەرتەگى قۇرامىندا جۇرەتىنى دە سوندىقتان. ءبىراق ءميفتىڭ ەرتەگىگە اينالۋ جولىندا حيكايا مەن ەرتەگى قاتار ءومىر سۇرەدى، سول سەبەپتى ميف، اسىرەسە، حيكايا وزىنشە جەكە ايتىلىپ، ەلگە جايىلادى.
قىزىلوردا قالاسى، قاراوزەك اۋىلى،
№39 «قىزىلوزەك» ورتا مەكتەبى
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى ءابۋوۆا شولپان
ەرتەگى ارقىلى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ. جۇكتەۋ
ماقساتى: تىڭداۋشىعا عيبرات ۇسىنۋمەن بىرگە ەستەتيكالىق ءلاززات بەرۋ. ەرتەگىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى كەڭ: ول ءارى تاربيەلىك، ءارى، كوركەم - ەستەتيكالىق ادەبي قازىنا. ەرتەگىنىڭ بۇكىل جانرلىق ەرەكشەلىگى وسى ەكى سيپاتىنان كورىنەدى. سوندىقتان ەرتەگىشىنىڭ باستى مىندەتى سيۋجەتىن بارىنشا تارتىمدى ەتىپ، كوركەمدەپ، ارلەپ بايانداۋ.
كىرىسپە
ەرتەگىلەر ءارقاشاندا قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە ماڭىزدى رول اتقارىپ كەلگەن. سەبەبى، ەرتەگىلەردىڭ مازمۇنىندا حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى سالت - ءداستۇرى، ادەت - عۇرپى، بۇكىل بولمىسى، ادامداردىڭ ءوزارا قارىم - قاتىناسى، مىنەز - قۇلقى ت. ب. بەينەلەنگەن. ۇرپاق تاربيەسىندە ەڭ ءتيىمدى تاربيە قۇرالى رەتىندە ەرتەگىلەر ءتىلى جەڭىل، ءتۇسىنۋى وڭاي بولعاندىقتان، ەرتەگىلەردىڭ بالالارعا وتانسۇيگىشتىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ت. ب. تاربيەلەر بەرۋدە عانا ەمەس، ولاردىڭ ءتىلىن دامىتۋدا دا اتقارار قىزمەتىنىڭ ماڭىزى وتە زور. ەرتەگىلەر باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ وي - ءورىسىن جەتىلدىرىپ، وتانىن سۇيۋگە، ەلىن قورعاۋعا، ونەردى يگەرۋگە، جالپى ادامگەرشىلىكتىك قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار بالانىڭ سوزدىك قورىن دا مولايتۋدا قىزمەتى وتە زور. ال سوزدىك قورى مول، ءتىلى دامىعان بالا - ۇزدىك وقۋشى، سەبەبى جوعارىدا اتالعاندار - جاقسى ۇلگىلەردىڭ نەگىزى. وي ءورىسى دامىپ، سوزدىك قورى مولايعان بالانىڭ ايتار ويى دا، ىستەر ءىسى دە ونەگەلى بولماق. دەمەك، بالا ءتىلىن دامىتۋ - قوعام دامىعان سايىن كۇندەلىكتى قاجەتتىلىككە اينالا بەرەتىن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىز ەگەمەندىك العالى بەرى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ سونى وقىتۋ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋ، سونىڭ ىشىندە، بالا ءتىلىنىڭ دامۋى مەن سوزدىك قورىنىڭ مولايۋ ماسەلەسى ادىسكەر عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنەن تۇسپەي، نازاردان تىس قالماي جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ەرتەگىلەر ارقىلى باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءتىلىن، شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ەندى - ەندى عانا قولعا الىنعان ماسەلە ەكەندىگىنە ەشقانداي كۇمان جوق.
قالىپتاسۋ تاريحى:
قازاق حالقىنىڭ تاربيە بەرۋدەگى ءتيىمدى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى - ەرتەگى. ەرتەگى – حالىقتىڭ تاربيە كوزى، حالىق شىعارماسى، حالىق مۇراسى.
قاي حالىق بولماسىن، ءوزىنىڭ دامۋ جولىندا قيلى - قيلى تاريحي كەشۋلەردەن وتەدى. سوعان بايلانىستى حالىق ءوز باسىنان وتكەن وقيعالاردى اڭىز - اڭگىمەلەر، ەرتەگىلەر، ماقال - ماتەلدەر ەتىپ قالدىرىپ وتىرعان. ەرتەگىلەر وتە ەرتە زاماندا، ءتىپتى جازۋ - سىزۋ ونەرى بولماعان كەزدىڭ وزىندە - اق تۋعان. بۇلاردى حالقىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزشا جەتكىزىپ وتىرعان.
ەرتەگى جانرىنىڭ پايدا بولىپ، قالىپتاسۋ تاريحى وتە ۇزاق. ونىڭ ءتۇپ - توركىنى – العاشقى قاۋىمدا تۋعان كونە ميفتەر، اڭشىلىق اڭگىمەلەر، حيكايالار، ءارتۇرلى ىرىمدار مەن اڭىزدار. ءوزىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا ەرتەگى وسى جانرلاردىڭ كوپتەگەن بەلگىلەرىن بويىنا سىڭىرگەن. بۇل جانرلاردىڭ كەيبىرى ءوز ءبىتىمىن مۇلدە جوعالتىپ، تولىق ەرتەگىگە اينالعان. سولاردىڭ ءبىرى – ميف جانرى. ءميفتىڭ ەرتەگىگە اينالۋ پروسەسى بىرنەشە كەزەڭنەن وتكەن. ميف – العاشقى رۋلىق قاۋىمنىڭ قاسيەتتى دەپ سانالعان قۇپيا اڭگىمەسى مەن شەجىرەسى. ونى ول كەزدە اركىمگە جانە ءار جەردە ايتا بەرمەگەن. ميفتە قورشاعان ورتانىڭ، دۇنيەنىڭ جاراتىلۋى مەن اسپان الەمى جايىندا، رۋدىڭ وكتەمدىك باباسى مەن جاسامپاز قاhارماندار تۋرالى، ولاردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى جونىندە فانتاستيكالىق تۇردە باياندالعان. الايدا ول زاماندا وسىنىڭ ءبارى اقيقات دەپ قابىلدانعان، ميفكە جۇرت كامىل سەنگەن. ءبىراق ۋاقىت ءوتىپ، ادام ساناسى مەن مۇمكىندىگى جەتىلگەن سايىن ميف وزگەرىسكە ۇشىراپ، بىرتە - بىرتە «قاسيەتتى» سيپاتىنان ايرىلعان، قۇپيا بولۋدان قالعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ميفكە سەنۋشىلىك تە السىرەگەن، ونداعى وقيعالار مەن كەيىپكەرلەر باسقا سيپات قابىلداعان، ءتىپتى ءميفتى ايتۋشى بارا - بارا ءوز جانىنان دا قوساتىن بولعان. سونىڭ سالدارىنان ءىس - ارەكەتتەردىڭ دە ناتيجەسى باياعى ميفتىك سيپاتتان ايىرىلعان. ءميفتىڭ سەبەپ - سالدارلىق بەلگىسى جوعالعان. بىرتە - بىرتە ءميفتىڭ بۇرىنعى قالپى تارىلىپ، اڭگىمە جەكە ءبىر ادامنىڭ تاعدىرىن باياندايتىن جاعدايعا كەلەدى. ءسويتىپ، ميف حيكاياعا، سودان سوڭ ەرتەگىگە اينالادى. ەرتەگىنىڭ تاعى ءبىر تامىرى – العاشقى رۋلىق قاۋىم ادامدارىنىڭ اڭشىلىق اڭگىمەلەرى مەن حيكايالارى. العاشىندا شىن بولعان وقيعالار نەگىزىندە ايتىلعان اڭگىمەلەر بىرتە - بىرتە ەل اراسىنا تاراعان سايىن قوسپالارمەن تولىقتىرىلىپ، حيكاياعا، ودان ەرتەگىگە اينالىپ كەتكەن. وسىنداي اڭشى مەرگەندەر جايىنداعى اڭگىمەلەر قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ قۇرامىندا از ەمەس. ارينە، ولار ءبىزدىڭ ەرتەگى دە سول ەجەلگى زامانداعى كۇيىندە ەمەس، كوركەم فولكلورعا اينالعان فورمادا كورىنەدى. العاشقى قاۋىمداعى ميفتىك ۇعىمداردان تۋعىزعان نەبىر عالامات ماقۇلىقتار (جەزتىرناق، جالعىز كوزدى ءداۋ، الباستى، جالماۋىز كەمپىر، ت. ب.) بۇرىنعى اڭشىلار اڭگىمەسىنە كىرىگىپ، حيكايا تۋعىزادى. حيكايا جانرى ءميفتىڭ وزىمەن بىرگە ەرتەگىگە دە اينالادى. ونىڭ ەرتەگى قۇرامىندا جۇرەتىنى دە سوندىقتان. ءبىراق ءميفتىڭ ەرتەگىگە اينالۋ جولىندا حيكايا مەن ەرتەگى قاتار ءومىر سۇرەدى، سول سەبەپتى ميف، اسىرەسە، حيكايا وزىنشە جەكە ايتىلىپ، ەلگە جايىلادى.
قىزىلوردا قالاسى، قاراوزەك اۋىلى،
№39 «قىزىلوزەك» ورتا مەكتەبى
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى ءابۋوۆا شولپان
ەرتەگى ارقىلى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
«حيميادان ساندىق ەسەپتەردى شىعارۋ»
