ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى
تاريحىمىزدا "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى"، "ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى"، تاۋكە حاننىڭ "جەتى جارعىسى" اتتى قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ جيناعى بولعانى امبەگە ايان. الايدا، وسى كۇنگە دەيىن بۇل زاڭداردىڭ ءتۇبى، مازمۇنى مەن قامتيتىن ماسەلەلەرى عىلىمدا مۇلدەم بەلگىسىز بولىپ كەلگەن. ەشكىم، ەشۋاقىتتا بۇل ماسەلەنى ارنايى زەرتتەمەگەن. سونىمەن بىرگە قازاق قوعامىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىن سيپاتتاۋدا ماڭىزى زور.
كوپتەن بەرى ىزدەنىس، زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپ ەرەجە-زاڭ نورمالارى جايلى بىركەلكى تۇجىرىمدارعا جارارلىق ماعلۇماتتار جينالدى. سولاردىڭ ءبىرى XX عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن، بۇكىل ورتا جۇزگە اتى ايگىلى ساكقۇلاق ءبيدىڭ كولجازبا جيناعى. تاعى باسقا دا جينالعان دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ونى بالاسى ەرالى ءوز تۇسىنىكتەرىمەن كەزىندە بىزگە تاپسىرعان.
ەسىم حان قازاقتارعا 1598—1628 جىلدارى حان بولعان. ول وزىنەن بۇرىنعى ورىس حان، قاسىم حان جاساعان ادەت-عۇرىپ زاڭ نورمالارىن قايتا قاراپ، ءوز داۋىرىنە ىلايىقتى ەتىپ تۇزەگەن. ءوزىنىڭ مازمۇنىنا قاراي قۇن داۋى، جەر داۋى، جەسىر داۋى، مال داۋى سەكىلدى كۇردەلى تاراۋلاردان قۇرالادى.
ەجەلدەن-اق قازاق قوعامىنداعى كۇردەلى داۋلاردىڭ ءبىرى – كىسى ءولىمى. كىسى ءولىمى ءۇشىن قۇن الىنعان. ەسىم حان شىعارعان ارنايى زاڭ بويىنشا ولگەن كىسىگە ءولتىرۋشى جاق قۇن تولەۋگە مىندەتتى. "ەر ادامنىڭ قۇنىنا ءجۇز جىلقى، التى جاقسى (6 تۇيە)" كەسىلگەن. ول بارلىق ەركەك ءۇشىن باي، كەدەي، جاس، كارى دەمەي بارىنە بىردەي سول داۋىردە بۇل الىنعان نەگىزگى قۇن ولشەۋىنەن ارتىق قۇننىڭ مىناداي ءتۇرى بولعان:
1. ونەر قۇنى. وعان جۇلدە العان اتاقتى ادامنىڭ قۇنى جاتادى. جۇلدە العان دەپ، جۇرتقا بەلگىلى اقىندار مەن توپقا ءتۇسىپ بايگە العان بالۋاندار ەسەپتەلەدى، ولاردىڭ قۇنى ءۇشىن ەكى كىسىنىڭ قۇنى (200 جىلكى، 12 تۇيە) كەسىلۋى كەرەك.
2. سۇيەك قۇنى. وعان ولگەن كىسىنىڭ سۇيەگى ءۇشىن تولەنەتىن قۇن جاتادى. مىسالى ولگەن ادامنىڭ سۇيەگى تۋعان-تۋىسقانىنىڭ قولىنا تۇسپەي، جوق بولىپ كەتسە، ول ءۇشىن ەكى ادامنىڭ قۇنىن تولەۋلەرى كەرەك.
بۇل ەكى ءتۇرلى قۇندى، ۇستەمە قۇن دەپ اتاعان. كىسى ولىمىنە قۇن تولەۋ جايلى جوعارىدا ايتقان ويىمىزدى بىزگە كەلىپ جەتكەن "ەسىم حاننىڭ كوكالاسى ءبىر-اق بەستى" دەگەن قاعيدا تولىق دالەل بولا الادى. ۇرى ۇرلاپ كەتكەن ەسىم حاننىڭ كوكالا دەيتىن اتى قانشا جاقسى، جۇيرىك جىلقى بولعانىمەن اس پەن تويعا قوسىلىپ بايگە العان مال ەمەس ەكەن. سوندىقتان دا ۇرىدان تولەۋ العاندا تولەۋگە ءبىر-اق بەستى كەسىپتى. ءبىز مۇنان جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ، بەلگىلى بولۋ، بولماۋىنا بايلانىستىلىعىن كورەمىز.
ايەل ادامنىڭ قۇنى "ەسىم حاننىڭ ەسكى زاڭى" بويىنشا قالىن مالدىڭ شاماسى بويىنشا ولشەنگەن. ولگەن ايەلدىڭ تۇقىمىنىڭ قىزىنا الاتىن قالىن مالى قانداي بولسا، سونداي مال تولەۋگە ءتيىستى، بولماسا قىز ورنىنا ءولتىرۋشى جاك قالىنسىز قىز بەرۋى كەرەك. بۇدان بىزگە بەلگىلى بولعانى، ەركەك ادامنىڭ قۇنىنان ايىرما ايەل ادامنىن قۇنىنىڭ ءارتۇرلى ەكەندىگى. بۇل قىز اكەسىنىڭ ءال-اۋقاتىنا قاراي، قالىڭ مالدىڭ مولشەرىنە بايلانىستى.
داۋدىڭ تەكسەرىلۋى كىسى ءولتىرۋشىنىڭ اۋلىندا وتەدى. قىلمىس ىستەگەن ادامدى — قاندى قول، قۇن سۇراۋعا كەلگەن ادامداردى داۋگەر دەپ اتايدى. داۋعا كەلگەن تالاپكەرلەردى ەل بولىپ كۇتىپ الىپ، ولارعا شىققان شىعىنعا رۋلاستارى تۇگەل ورتاق بولۋى كەرەك. داۋدا سويلەۋگە ەكى جاقتىڭ دا بەلگىلەنگەن كىسىلەرى (شەشەندەرى) بولادى. ولار ءتارتىپ بويىنشا كەزەكپەن داۋلارىن ايتىپ، قاعىسادى. اقىرىندا ەكى جاقتان ءبىتىمشى (بي) كىسىلەر بەلگىلەنىپ، ولار كەلىسىمگە كەلىپ، شەشىمدەرىن ايتادى.
قازاق قوعامىنداعى ەكىنشى ءبىر ۇلكەن داۋ - جەسىر داۋى. جەسىر دەگەن ءسوز ايەل جىنىسىنىڭ ەرسىز بوس وتىرعان جىگىنە ءتان اتاۋ. دەمەك، قالىڭ بەرىپ اتاستىرىپ قويعان، ءبىراق ۇزاتىلماعان قىز اتاستىرىلعان ەرى ولسە، وندا قالىڭ مال تولەگەن ەلدىڭ جەسىرى بولىپ ەسەپتەلەدى، سونداي-اق ەرى ولگەن ايەل دە بارعان ەلىنىڭ جەسىرى بولادى. "ەردەن كەتسە دە ەلدەن كەتپەيدى" دەگەن قاعيدانى بەرىك تۇتىنۋى، ايەل تەك ەرىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل رۋىنىڭ قاراماعىندا بولعانىن ايعاقتايدى. دەگەنمەن، ەسىم حاننىڭ زاڭى بويىنشا جەسىرگە سول رۋدان ادام تاڭداۋىنا رۇحسات ەتىلەدى. "ەگەر تاڭداعان ادامى باس تارتسا، وندا ايەلدىڭ باسى بوساپ، قالىڭ مالى قايتارىلادى".
قازاق قوعامىندا مال-مۇلىك داۋى دا ەرەكشە ورىن العان. قازاق ءۇشىن بايلىق - مال. مالدىڭ ەتى، ءسۇتى - تاماقتا، ءجۇنى، تەرىسى - كيىم، مال قازاققا كوشسە-كولىگى، مىنسە جۇيرىگى، ياعني مالسىز تىرلىك جوق. سوندىقتان دا ەسكى پاتريارحالدىق-فەودالدىق قازاق قوعامىندا قاي كوشپەندىنىڭ بولماسىن ارمانىنىڭ اسقارلارىنىڭ ءبىرى - مال.
ءارى قازاقتار وسىنداي بايلىقتارىن (مال-مۇلىك) قاتاڭ كۇزەت قويماستان نەمەسە قۇلىپ سالماستان اشىق قالدىرۋلارى سەبەپتى ۇرلىق ىستەۋشىلەر سوناۋ شىڭعىس حاننىڭ "جاسا" زاڭىنان باستاپ-اق قاتاڭ جازالانىپ وتىرعان. ەسىم حان دا ۇرىلارعا اياۋشىلىقپەن قاراماعانى حاق.
ۇرلانعان اياقتى مال ءۇشىن ۇرىدان ول مالدىڭ كوزى قايتارىلادى، كوزى جوق بولىپ كەتسە ونىڭ ورنىنا تۇرارلىق تولەۋى الىنادى، ونىڭ ۇستىنە: ءبىر قارا ۇرلاعاننىڭ ايىبىنا "اۋىزدىقسىز ات، استارسىز شاپان"، ون قاراعا دەيىن-قوسىمشا "ات-تون" كەسىلگەن.
ون قارادان جوعارى ۇرلاعان ۇرىدان - "موينىنا قوساق، ارتىنا تىركەۋ" دەيتىن ەكى قارا ايىپ الىنادى. ورتا ءجۇز مومىن دەگەن اتانىن ءجۇز جىلقىسىن نايماننىڭ ەبەي، سەبەي دەگەن ۇرىلارى الادى. مال يەلەرى ارتىنان قۋىپ بارسا نايماننىڭ كوكشولاق دەگەن ءبيى ەشكىمدى اياعىنا وتىرعىزبايدى، مالىن قايىرمايدى. سوندا قۋعىنشىلارعا ىلەسىپ بارعان 12 جاسار دوسبول:
قىسىرىندا بەرمەسەڭ،
بۋازىندا بەرەرسىڭ.
ارىعىندا بەرمەسەڭ،
سەمىزىندە بەرەرسىڭ.
ءوز الدىندا بەرمەسەڭ،
ونەرىمدى كورەرسىڭ"- دەپ تەپسىنىپ تۇرىپ كەتەدى. سوندا كوكشولاق: مىنا بالا ءتۇبى قۇتقارماس، موينىنا قوساق، قۇيرىعىنا تىركەۋ قوسىپ قۇتىلا كورىڭدەر — دەپتى. وسىنداعى بيلىك شەشىم ەسىم حان زاڭىمەن ايتىلعانى ايدان انىق.
ەسىم حان زامانى-شەتەلدىكتەرمەن كۇرەستە كوبىنە جەڭىستى، ءساتتى بولىپ وتىرعانمەن دە اسا تىنىمسىز، ەلدىڭ تىنىشىن كەتىرگەن اۋىر زامان ەدى. وسىنداي قيلى دا قيىن زاماندا سايگۇلىك تۇلپار، قاسا جۇيرىك جىلقى ەر جىگىتتىڭ جان سەرىگى، ەڭ جاقىن دوسى ىسپەتتى بولعان. بۇنى بارلىق باتىرلار جىرلارىنان مىسالعا الۋعا بولادى. "ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىندا" جۇلدە مەن بايگە الىپ جۇرگەن جۇرت كوزىنە تۇسكەن جۇيرىكتىڭ كەسىمدى قۇنى الىپ جۇرگەن بايگەسىنىڭ جانە جورىقتا كەلتىرگەن پايداسىنىڭ تۇرىنە قاراي ولشەپ-شەشكەن. ارينە جىلقى مالىنىڭ جۇيرىگىن مۇنشا قاستەرلەۋ شىڭعىس حاننىڭ "جاسا" زاڭىندا بار.
ەسىم حاننىڭ زاڭىندا "مال-دۇنيە ۇرلاعان ۇرىلاردىڭ ۇرلىق ۇستىندە قولعا تۇسكەندەرىنە: كيىمىن توناپ، كەلىگىن اۋدارىپ العان، قورلىقپەن بايلاپ، ساباپ بەرگەن اقىرەت-ازالارى جوقتالمايدى. ەگەردە ۇرىنىڭ دەنەسىنىڭ ءبىر جەرىنە كەمىستىك كەلتىرىلسە، كوزى شىقسا، قولى سىنسا، قۇلاعى كەسىلسە، ساقالى جۇلىنسا ت.ب. ول كەزدە ءزابىر بەرۋشى جاعى ۇرىعا ءتيىستى ايىبىن تارتاتىن بولادى" —دەلىنگەن.
ەسىم حاننىڭ شىعارعان زاڭىندا جەر-سۋ، جايلاۋ-قىستاۋ، كوشۋ-قونۋ قونىستارى تۋرالى بولىپ تۇراتىن كۇردەلى داۋ-جانجالداردى شەشۋگە بەلگىلەنگەن زاڭنىڭ جول-جوبالارى بار. جەر-سۋ، جايىلىم، اتا-قونىس مەكەنىنە يەلىك ەتۋ ءۇشىن تالاپكەرگە قويىلاتىن سالت-سانا زاڭدارىنىڭ ءتۇرلى شارتتى سۇراقتارى مەن قاجەتتى بەلگىلەرى كورسەتىلگەن. ولار: تالاپكەردىڭ اتا-اناسىنىڭ سالىنعان ءقابىرى، قويىلعان قۇلپى تاسى، قازىلعان ارىق، ەگىلگەن ەگىننىڭ اتىز جاپتارى، قۇرىلعان شىعىردىڭ ورىنى، ورىلعان قىرماننىڭ ءىزى، سوعىلعان بوگەتتىڭ قالدىعى، قازىلعان قۇدىقتىڭ ورىنى، مالدىڭ قىسقى كوڭى، قويدىڭ كۇزگى تۇنەگى، تۇرعىزىلعان قاراقشى، ۇيىلگەن وماقا بەلگى، تىگىلگەن اعاش، ەگىلگەن باقشا، سالىنعان تام، سوعىلعان ازبار قورا، سالىنعان شەگەن، قازىلعان وشاقتىن ورىنى ت.ب.
ەسىم حان داۋىرىنەن بۇرىن-اق قازاقتاردىڭ قىس قىستاۋى، قالالارى بولىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسكانىن ارحيۆ، قازبا دەرەكتەر تولىق دالەلدەيدى. جيەمبەت جىراۋدىن ەسىم حانعا:
"...كالماقتىڭ ءبورىحانى كەلگەندە،
قالانىڭ قاسى بۇلگەندە،
حاندار قالاعا قالعان،
سۇلتاندار سۋعا سالعان،
قاز مويىندى حانىشا
قالادا تۇرىپ جىلاعان.
تال شارباققا مال ساقتاپ،
تاس قالاعا جان ءساقىپاپ... " — دەپ تولعاعانى وسى ويىمىزدى دالەلدەيدى.
جوعارىداعى اتالعان بەلگى-مۇرالاردىڭ قايسى ءبىرى بولسا دا تالاپكەردىڭ اكەسىنىڭ، بولماسا باباسىنىڭ، ياكي تۋىسقان-تۋعانىنىڭ بىرەۋىنىڭ ەڭبەگىمەن ىستەلىپ، ءبىر كەزدەردە ونىن قونىستانىپ مەكەندەگەنى انىقتالسا، ول جەردى داۋلاپ تالاپ ەتۋشى كەيىنگى يەلەنۋشىدەن ءسوزسىز قايتارىپ الادى. ول جەردەن سوڭعى مەكەندەۋشىنىڭ الىپ كەتە المايتىن عيمارات، قورا-جاي، باۋ-باقشا ساتىنعان كۇردەلى جايلارىنىڭ تۇرارلىق باعاسى بەيتاراپ ءۇش كىسىنىڭ كەسىمى بويىنشا ىستەۋىلىگە تولەنگەن.
ەگەر دە جەردى قايتارىپ العان يەسىنىڭ داۋلاعان كەزىنەن كەيىنگى ۋاقىتتاردا سالىنعان جايلار، تىگىلگەن اعاشتار، ەگىلگەن باۋ-باقشالار بولسا، وندا داۋلى جەردىڭ شاتاعى باسىلماي تۇرعانىن بىلە تۇرا ادەيى ىستەلگەن نارسە دەپ تابىلىپ، جاۋاپكەردىڭ ول ەڭبەگىنە ەشنارسە تولەنبەيدى.
ەسىم حان زانىندا مۇراگەرلىك، ميراسقورلىق مال مولشەرى انىق ايتىلعان. ميراسقورلىققا بولىنەتىن مال-مۇلىكتەردىڭ ءبولىنۋ مولشەرى: تۋعان ۇلدارىنا - ەكى ەسەدەن، تۋعان قىزدارىنا، — بالاسىز ايەلدەرىنە - ءبىر ەسەدەن، وگەي بالالارىنا - جارتى ەسەدەن، ەسىگىندە ەنشىلەس بولىپ جۇرگەن ق ۇلى ياكي كۇڭى بولسا — شيرەك ەسەدەن سىباعا ءتيىستى.
"ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنداعى" قىزعا تولەنەتىن قالىڭ مالدىڭ كەسىمدى مولشەرى بەس ءتۇرلى بولعان. ولار:
1. "ءجۇز قىرىقتىڭ قالىڭى" — ءجۇز قوي، قىرىق قارا دەگەن كەسىم بايلار مەن بيلەردىڭ قىزىنىڭ قالىڭى.
2. "ءجۇز جيىرمانىڭ قالىڭى" — ءجۇز قوي، جيىرما قارا دەگەن كەسىم ودان كەيىنگى ورتاشا قىزىنىڭ قالىڭى.
3. "قىرىق جەتىنىڭ قالىڭى" - جەتى قارا، كىرىق قوي دەگەن كەسىم (بايلاردىڭ، بيلەردىڭ "قاتىن ۇستىنە" الاتىن كەدەيلەردىڭ قىزدارىنا تولەنەتىن قالىڭى).
4. "ون ەكى قارا" — "دوڭگەلەك قالىڭ" (قاتىنى ولگەندەردىڭ كەدەيدىڭ قىزىن ايتتىرعاندا تولەيتىن قالىڭى).
5. "سەگىز قارا" (جارلى-كەدەيلەردىڭ بىر-بىرىمەن قۇدا بولىپ قىزىن ايتتىرعاندا تولەيتىن قالىڭى).
ايەل قۇنى دا وسى كەسىمگە وراي شەشىلىپ وتىرعان.
زيمانوۆ س.، وسەروۆ ن.
You Might Also Like
-
قاراعاندى وبلىسىندا ەكى ورتا مەكتەپ جاڭا وقۋ جىلىندا باسشىسىز قالدى. بۇل تۋرالى تەمىرتاۋ قالاسى ءبىلىم ءبولىمىنىڭ زاڭگەرى الەكسەي دميترييەۆ BNews.kz تىلشىسىنە حابارلادى.
