InfoHub Logo

ۇلت كوشباسشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ: «تاۋەلسىزدىك - سان بۋىن بابالاردىڭ، قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ ءاربىر قادامىن قورعاۋ ءۇشىن توگىلگەن ولشەۋسىز قانى مەن تەرىنىڭ وتەۋى.

تاۋەلسىزدىك - كەشەگى باتىر بابالار وسيەت ەتكەندەي، قازاقستاندى قاسىق قانى قالعانشا قورعاۋ جونىندەگى ءاربىر ازاماتتىڭ قايسار شەشىمى بولىپ تابىلادى. ازاتتىق جولىنداعى جانكەشتى قادامدارىمىز اقتالدى. ول بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ اينالاسىنا بىرىگۋى»، -  دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى ءبارىمىزدىڭ سانامىزدى سىلكيتىنى انىق. 

شىن مانىندە ازاتتىقتىڭ اق تاڭىن ءبىز ۇزاق كۇتتىك. اقىرى عاسىرلار بويى اڭساعان ارمانىمىزعا قول جەتكىزدىك. الاساپىران ۋاقىتتا ەلدىڭ تىزگىنىن قولىنا الىپ، بارلىق قيىندىقتان الىپ شىققان ەلباسىنىڭ كورەگەن ساياساتى بۇگىندە ءوز جەمىسىن بەردى. مۇنى ءبىر اۋىز سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن.

ءيا، بۇگىندە اتى الەمگە بەلگىلى ەلدەر دە ازاتتىق تۋىن بىردەن تىگە الماعان. جىلدار بويىنا قان توگىسپەن كەلگەن بوستاندىق تا، اقىلمەن شەشىلگە ازاتتىق تا بار. وسى مۇمكىندىككە قول جەتكىزگەن حالىقتار بىردەن مەملەكەتتىك ماقتانىشىنا اينالار، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن، ۇلتتىڭ رۋحىن وياتاتىن، وزگەلەرگە بوستاندىقتىڭ بەلگىسىن ايعاقتايتىن ەسكەرتكىشتەر سالادى. ماسەلەن اقش-تاعى بوستاندىق ەسكەرتكىشى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ءارى بيىك ءمۇسىن. بۇل سول ەلدە عانا بار، سول ەلگە عانا ءتان ەسكەرتكىش. 

تاريحى تەرەڭدە جاتقان ەسكەرتكىشتىڭ الەم نازارىن اۋداراتىنى  سونشالىقتى، اقش-قا اياق باسقان ءاربىر ادام ەڭ الدىمەن سوندا بارادى. اقش تاۋەلسىزدىگىنىڭ دەكلاراسياسى قابىلدانعان كۇنى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلعان  مۇرانىڭ مىقتىلىعى سونداي، ول ءالى كۇنگە سىر بەرمەگەن. بيىكتىگى 93 مەتردى قۇرايتىن الىپ ەسكەرتكىشتىڭ ەلدىڭ ماقتانىشىنا اينالعانى سونشالىقتى، ونسىز اقش-تى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن كورىنەدى. وسىنداي ماقتانىشتان دا بولار،  1883 جىلى امەريكالىق ەمما لازارۋس «جاڭا كولوسس» دەپ اتالاتىن سونەتا جازعان.   
1936 جىلى 28 قازاندا ەسكەرتكىشتىڭ ەلۋ جىلدىعىنا بايلانىستى اقش پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلت: «بوستاندىق پەن بەيبىتشىلىك - ءتىرى زاتتار. ولار ءاردايىم ۇمىت بولماۋى ءۇشىن ءاربىر ۇرپاق ونى ساقتاپ، وعان جاڭا ءومىر سىيلاۋى كەرەك» دەگەن. 

راسىندا دا ارادا عاسىر وتسە دە امەريكالىقتار دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تانىمال تاريحي دۇنيەگە ءارقاشان جاڭا كوزقاراسپەن قارايدى. ۇلتتىق پارك قاراماعىنداعى  قۇندىلىقتى قورعاۋدى مەملەكەت ءوز باقىلاۋىنا العان. 

الەمدە 200-دەن استام مەملەكەت ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن تۋ ەتىپ وتىر. ولاردىڭ بوستاندىققا قالاي قول جەتكىزگەندەرى ۇزاق اڭگىمە. وسى جولدا قانشاما قان، كوز جاسى توگىلدى. باقىتتى بولاشاق ءۇشىن كۇرەستىڭ جەڭىسى جان راحاتىنا بولەپ، جەمىسىنەن ءدام تاتقاندار  ناعىز باقىتتى جاندار.   
اتالارىمىزدىڭ ارمانىنا قول جەتكىزگەن قازاق ۇلتى دا قاسيەتتى تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىندا ءار حالىقتىڭ باستان كەشكەن وزىندىك تاريحى بار. ەگەمەندىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە دۇنيەجۇزىنىڭ ءبىراز ەلىندە تاۋەلسىزدىك ەسكەرتكىشتەرى ورناتىلعان. قازاق جەرىندە دە كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر تاۋەلسىزدىگىمىزبەن تىكەلەي بايلانىستى. ماسەلەن الماتىداعى تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى، جۇرت جاقسى بىلەدى. ال، ەلىمىزدىڭ باسقا قالالارىندا ورناتىلعان تاۋەلسىزدىك ەسكەرتكىشتەرىن كىم قانشالىقتى بىلەدى؟  الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندەگى تاۋەلسىزدىك ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى شە؟ قانەكەي، سولاردىڭ ءبىرازىنا توقتالىپ وتەيىك. 

ەلىمىزدە 2009 جىلى استانانىڭ جاڭا الاڭىندا «قازاق ەلى» مونۋمەنتى بوي كوتەرىپ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك رامىزىنە اينالدى. ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى  91 مەتر. بۇل ەگەمەندىك العان 1991 جىلدى مەڭزەيدى. وتە ادەمى جاسالعان ەسكەرتكىش ەلدىگىمىزدى كورسەتەتىن بىردەن ءبىر  مۇرا. 
2006 جىلى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا بيىكتىگى 47 مەترلىك ەسكەرتكىش اشىلدى.  «تاۋەلسىزدىك» دەپ اتالاتىن تاستىڭ ۇشار باسىنداعى التىن ءتۇستى كۇن مەن قىران ەل تاۋەلسىزدىگىن پاش ەتەدى. 

2009 جىلى 22 قىركۇيەكتە شىمكەنت قالاسىندا «جەر-انا» دەپ اتالاتىن تاۋەلسىزدىك ەسكەرتكىشى اشىلدى. بيىكتىگى 24 مەتر بولاتىن مونۋمەنت باسىندا ايەل بەينەسىندەگى جەر-انانىڭ سەگىز مەترلىك ءمۇسىنى قويىلعان.  بۇل دا ءوز الدىنا ەرەكشە اسپەتتەلگەن.ءۇش قىرلى دىڭگەك تاس  حالقىمىزدىڭ بىرلىگىنىڭ نىشانى بولسا، ونىڭ ءار بەتىنە ۇلى بيلەردىڭ دانالىق سوزدەرى قاشاپ جازىلعان.
2005 جىلى كۇزدە قاراعاندى وبلىسىندا «قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى» مونۋمەنتى اشىلدى. ەسكەرتكىش  ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىن جانە قازاقستان حالقىنىڭ ىنتىماق-بىرلىككە ۇمتىلىسىن ايعاقتايدى. 

مۇنداي قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءقادىرى جىل وتكەن سايىن ءقادىرى ارتا تۇسەرى داۋسىز. ءقازىردىڭ وزىندە جۇرتشىلىقتىڭ ەسكەرتكىشتەرگە دەگەن كوزقاراسى ەرەكشە. ول جەرگە تاستان قاشالعان ونەر تۋىندىسىن جاي تاماشالاۋعا ەمەس، بابالارىمىزعا باس يۋگە، ۇيلەنگەن جاستار گۇل شوقتارىن قويۋعا بارادى. بۇل دا اعا ۇرپاقتىڭ الدىنداعى پارىزىمىزدى ۇمىتپاعانىمىز.

ءيا، ەل نازارىنداعى ەسكەرتكىشتەر جايدان جاي قويىلمايدى. ونىڭ ءارقايسىسىنىڭ ارعى جاعىندا تاريحي وقيعالار جاتىر. مىسالى مالتاداعى
«تاۋەلسىزدىك» ەسكەرتكىشىن الايىق. ول  1979 جىلعى 31 ناۋرىزدا بولعان وقيعامەن تىكەلەي بايلانىستى. سول كۇنى بريتانيانىڭ سوڭعى اسكەري كەمەلەرى مالتا جاعالاۋلارىنان شىعارىلىپ، حالىق 180 جىلعا سوزىلعان قۇلدىقتان قۇتىلادى.  بريتانيا بوداندىعىنان ازاتتىق العان ارالعا تاۋەلسىزدىك كۇنى وسىلاي جەتكەن. مۇنىڭ جوباسىن مالتالىق پرەمەر دوم مينتوفف جاساعان دەگەن جورامال دا بار. ويتكەنى ول تۋعان جەرىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ۇزاق جىلدار كۇرەسكەندەردىڭ ءبىرى ەكەن. 

ەندى اشحابادقا كەلەيىك. مۇندا بيىكتىگى 95 مەتر كەلەتىن «تاۋەلسىزدىك» مونۋمەنتى بار. بۇل بۇۇ-نىڭ 1995 جىلى تۇرىكمەنستاندى ەگەمەن ەل رەتىندە تانىعان ءرامىزى رەتىندە ورناتىلىپ، ول التىنمەن اپتالعان. ماڭايىنا تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني كوشباسشىلارى وعىز حان، قورقىت اتا، تۇعىرىلبەك جانە تۇركىمەنباشى ساپارمۇرات نيازوۆتىڭ ەسكەرتكىشتەرى قويىلعان. 

«تاۋەلسىزدىك» ەسكەرتكىشى لاتۆيا استاناسىندا دا قويىلعان. 1931-1935 جىلدارى سالىنعان مونۋمەنت كەز كەلگەن كىسىگە وي سالادى. ويتكەنى ول  كەڭەس ءداۋىرىنىڭ سوققىسىنا دا توتەپ بەرگەن.

ۋكراينانىڭ حاركوۆ قالاسىندا 2012 جىلى «تاۋەلسىزدىك» مونۋمەنتى اشىلعان.

بۇل تاس مۇسىندەر ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ ءبىر بولىگى عانا.  بىزگە ەڭ كەرەگى وزگە ەلدەردە ەمەس، ءدال قازاق جەرىندە بوي كوتەرگەن ەسكەرتكىشتەر كەرەك. ويتكەنى بولاشاق ۇرپاققا مۇرا دەۋدەن بۇرىن ازاتتىقتىڭ الاۋى سەكىلدى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ماڭگى بەينەلەيتىن ەسكەرتكىشتەر ەلدىڭ ماقتانىشى بولىپ قالا بەرمەك.

سونىمەن قوسا، وقي وتىرىڭىز: http://www.shieli.gov.kz/m-deniet/tarikhi-m-deni-eskertkishterdi-or-au.html

ايدانا تاسبەكوۆا 3 كۋرس ستۋدەنتى

---