ەسسە: پوەزيانىڭ اسقار شىڭى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ
ىزگى پەداگوگ مۇقاعالي ماقاتايەۆ ەڭبەگىنە ەسسە
«پوەزيانىڭ اسقار شىڭى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ» (1931 - 1976)
ەسسە
ىزگىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ادامگەرشىلىك ءومىر سالتى تۋرالى جانە ونىڭ ءبىر شىعارماسىن وقۋدان العان جەكە اسەرىم
«ءومىرىم، ءسىرا دا، ارىدەن باستالعان،
ارىدەن باستالىپ، ماڭگىگە تاستالعان...»
عاجايىپ اقىنداردىڭ ءبىرى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ كىشكەنتاي بالا كەزىنەن باستاپ قانشاما قيىنشىلىق كورسە دە، مويىماي ولەڭ – جىرعا اۋەس بولعان. العاشقى ولەڭدەرىن ون - ون ءبىر جاسىنان باستاپ جازا باستاعان مۇقاعالي اتامىز كوپتەگەن تاقىرىپتارعا قالام سەرمەگەن اقيىق اقىنداردىڭ بىرىنە اينالدى. اقىننىڭ عۇمىرلى پوەزياسى بۇگىنگى تاڭدا بارشا جۇرتتىڭ جۇرەگىنەن بەرىك ورىن الىپ، قۋانىشى مەن قايعىسىن بولىسەتىن اينىماس جان سەرىگىنە اينالدى. مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرى شىن شابىتتىڭ، قيىن كۇيزەلىس پەن شىن قۋانىشتان، شىن ساعىنىشتان تۋعان. اقىن ۇلى سەزىمگە باس ءيىپ، ءوز ولەڭدەرىندە ماحاببات تاقىرىبىن كەڭىنەن سۋرەتتەگەن. مۇقاعالي اتانىڭ ءار ولەڭى ءوزىنىڭ ماعىناسىمەن، شىنايىلىعىمەن، تازالىعىمەن وقىرمانىن وزىنە باۋراپ الادى جانە وي سالادى.
پوەزيا الەمىندە ءوز ويىن كوركەمدىكپەن، اسقان شەبەرلىكپەن بەرە ءبىلۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇل تەك شابىتى وتە جوعارى، ولەڭ شىعارۋ دارىنى بار ۇلكەن تالانت يەسىنىڭ قولىنان عانا كەلەدى. سونداي تالانتتاردىڭ ءبىرى، پوەزيا الەمىنىڭ اسقار شىڭى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ.
مۇقاعالي اعا - ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قولىنان جۇيرىك قالامى تۇسپەگەن، قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ قۇدىرەتىنە، تەرەڭ سىرىنا قانىققان اقىن. ءسوز قۇدىرەتىنىڭ ءمان - ماعىناسىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءسوز مارجانىن بەينەلى ورنەكپەن كەستەلەيتىن مۇقاعاليداي اقىن كەمدە - كەم.
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ - شىنايى پوەزيا وكىلى، عاجايىپ اقىنداردىڭ ءبىرى مۇقاعالي ماقاتايەۆ قازىرگى الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانىنداعى قاراساز اۋلىندا 1931 جىلى 9 اقپاندا دۇنيەگە كەلدى. بالالىق شاعى سوعىسپەن تۇسپا - تۇس كەلگەن مۇقاعالي ولەڭدى ون - ون ءبىر جاسىنان جازا باستايدى. العاشقى ولەڭدەرى اۋداندىق گازەتتە جارىق كورگەن مۇقاعالي شىعارمالارى 1960 - 1970 جىلدارى ۇزدىكسىز باسىلادى، بۇل جىلداردى اقىننىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىلگەن ۋاقىتى دەپ ساناۋعا بولادى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزياسى جۇمىر جەردىڭ بارلىق ماسەلەسىنە ارالاسقان، كەڭ، اۋقىمدى تاقىرىپتى قامتيدى. ونىڭ تۋعان جەر، ادامدار تاعدىرى، ءومىر مەن ءولىم، انا مەن بالا، اقىن مەن اقىندىق، سوعىس تاۋقىمەتى ت. ب. تاقىرىپتاعى ليريكاسى قايتالانباس ۇلتتىق سيپاتتا، ۇلتتىق زەرمەن كەستەلەنگەن.
اقىن قاي تاقىرىپتا جازسا دا جالعان سەزىم، جىلتىراق سوزگە اۋەس بولمادى.، ول تۋرالى: «مەن جىرلايمىن، سىرلاسامىن، سىرى ءبىر زامانداسپەن مۇڭداسامىن. كوگەندەپ جىر قوساعىن. كەلمەيدى جىر جاساعىم» نەمەسە «ءتىپتى دە مەن ەمەس - ءتى «مەن دەگەنىم... وزگەنىڭ جان - سىرىن ۇعۋ ءۇشىن. ءوزىمدى زەرتتەگەندى ءجون كورەمىن»- دەيدى.
مۇقاعالي شىعارماشىلىعىنىڭ ءتانى «ءوزىن - ءوزى» زەرتتەۋدەن تۇرادى. مۇقاعالي پوەزيا قۇدىرەتىن ادامدىق اسىل سەزىممەن بايلانىستىرا قابىلدايدى. ومىردەگى جاقسىلىق، ماحاببات اتاۋلىنىڭ نەگىزى دە وسى اياۋلى سەزىمىندە. مۇقاعالي ولەڭدەرىن ءسۇيىپ وقىمايتىن قازاق جوق. سونشاما اسەرلى جىرلارى مەنىڭ دە جۇرەگىمدى جاۋلاپ العان. سونداي - اق ۇلكەندەردى سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ، ىزەت كورسەتۋ دە ۇرپاقتان - ۇرپاققا ساباقتاسىن كەلە جاتقان ءداستۇردىڭ ءبىر ءتۇرى.
مۇقاعاليدىڭ «توقتا، بوتام، اتاڭ كەلەدى ارتىڭدا» ولەڭىندە:
ءاي، بولاشاق! قارت كەلەدى زيالى،
كەيىمەسىن اتا قىران ۇيالى.
سەن سىيلاساڭ، ءسابي شاقتىڭ ءبىر ءساتىن
اتاڭ ساعان ۇزاق عۇمىر قيادى.
توقتا، بوتام! اتاڭ كەلەدى ارتىڭدا.
داريا شالقار دانالىعىن ال، تىڭدا!
– دەسە، «كوشەدە شىق» ولەڭىندە:
جالعان – اي، جاراسىمدى – اۋ ىزەت دەگەن!
يىلگەن ءبىز وتپەنەن، ءسىز وتپەنەن.
قاسيەتىن حالقىنىڭ سىيلامايدى،
اتاسىنىڭ كۇزەتپەگەن.....
وسيەتىن باباڭنىڭ ورىنداي سال،
ەشكىم كەتپەيدى تونىڭدى الىپ، - دەۋىنىڭ ءوزى قانداي جاراسىمدى ايتىلعان. اقىننىڭ حالىقتىق ءداستۇردى كورە ءبىلۋ، ونى اقىن جانىمەن سەزىنە ءبىلۋ مەن جىرلاي بىلۋىندە وزگەگە ۇقسامايتىن وزگەشەلىك بار. مۇنداي ولەڭدەرىندە حالىق داستۇرىنە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن اڭعارتىپ وتىرادى.
ايگىلى اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ «ءسوز ونەرى» اتتى مونوگرافيالىق عىلىمي وقۋلىعىندا مۇقاعاليدان مىسال كەلتىرە وتىرىپ.
اناسى، بوسات، ەركىمەن ءوسسىن تال - شىبىق!
اۋا مەن كۇنگە، اي مەنەن نۇرعا مالشىنىپ.
بۇلقىنىپ جاتىر، ۇمتىلىپ جاتىر، قاراشى،
كىشكەنتاي جۇرەك كورسەتىپ جاتىر قارسىلىق!
اقىننىڭ تال شىبىعى دا، كىشكەنتاي جۇرەگى دە – ءوزىنىڭ ءسابي كوڭىلىندە.
«مۇقاعالي ماقاتايەۆ – ادامدار اراسىنداعى، ومىردەگى، تابيعاتتاعى جاراستىق پەن كەلىسىمنىڭ جارشىسى. ونىڭ ولەڭدەرى شىن تەبىرەنىستەن، شىن شابىتتان، شىن قۋانىشتان تۋعان». وزگەنىڭ جان - سىرىن ۇعۋ ءۇشىن. ءوزىمدى زەرتتەگەندى ءجون كورەمىن»- دەيدى. مۇقاعالي شىعارماشىلىعىنىڭ ءتىنى «ءوزىن - ءوزى» زەرتتەۋدەن تۇرادى. مۇقاعالي پوەزيا قۇدىرەتىن ادامدىق اسىل سەزىممەن بايلانىستىرا قابىلدايدى. ومىردەگى جاقسىلىق، ماحاببات اتاۋلىنىڭ نەگىزى دە وسى اياۋلى سەزىمىدە.
«ەي، بەزىلدەكتەر، سەندەر ەمەسسىڭدەر ماعان باعا بەرەتىن! ناعىز باعالاۋشىلار ءالى الدا. جىلدار وتەدى، جاڭا ۇرپاقتار كەلەدى، ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدى ءوز ورنىمىزعا سولار قويادى. ەجەلدەن سولاي بولىپ كەلگەن، سولاي بولادى، بولا بەرەدى دە. مەن ءوزىم جايىندا مىنانى ايتام: مەن جيىرما ءبىرىنشى عاسىر ۇرپاقتارىنىڭ قۇرداسىمىن. بالكىم، ودان ارىدەگى ۇرپاقتاردىڭ تۋىسىمىن دا…»
№ 8 گيمنازياسى كمم
قاراعاندى وبلىسى جەزقازعان قالاسى
كۋلمۋرزايەۆا نۋرسۋلۋ ورازبايەۆنا
ەسسە: پوەزيانىڭ اسقار شىڭى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ جۇكتەۋ
«پوەزيانىڭ اسقار شىڭى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ» (1931 - 1976)
ەسسە
ىزگىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ادامگەرشىلىك ءومىر سالتى تۋرالى جانە ونىڭ ءبىر شىعارماسىن وقۋدان العان جەكە اسەرىم
«ءومىرىم، ءسىرا دا، ارىدەن باستالعان،
ارىدەن باستالىپ، ماڭگىگە تاستالعان...»
عاجايىپ اقىنداردىڭ ءبىرى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ كىشكەنتاي بالا كەزىنەن باستاپ قانشاما قيىنشىلىق كورسە دە، مويىماي ولەڭ – جىرعا اۋەس بولعان. العاشقى ولەڭدەرىن ون - ون ءبىر جاسىنان باستاپ جازا باستاعان مۇقاعالي اتامىز كوپتەگەن تاقىرىپتارعا قالام سەرمەگەن اقيىق اقىنداردىڭ بىرىنە اينالدى. اقىننىڭ عۇمىرلى پوەزياسى بۇگىنگى تاڭدا بارشا جۇرتتىڭ جۇرەگىنەن بەرىك ورىن الىپ، قۋانىشى مەن قايعىسىن بولىسەتىن اينىماس جان سەرىگىنە اينالدى. مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرى شىن شابىتتىڭ، قيىن كۇيزەلىس پەن شىن قۋانىشتان، شىن ساعىنىشتان تۋعان. اقىن ۇلى سەزىمگە باس ءيىپ، ءوز ولەڭدەرىندە ماحاببات تاقىرىبىن كەڭىنەن سۋرەتتەگەن. مۇقاعالي اتانىڭ ءار ولەڭى ءوزىنىڭ ماعىناسىمەن، شىنايىلىعىمەن، تازالىعىمەن وقىرمانىن وزىنە باۋراپ الادى جانە وي سالادى.
پوەزيا الەمىندە ءوز ويىن كوركەمدىكپەن، اسقان شەبەرلىكپەن بەرە ءبىلۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇل تەك شابىتى وتە جوعارى، ولەڭ شىعارۋ دارىنى بار ۇلكەن تالانت يەسىنىڭ قولىنان عانا كەلەدى. سونداي تالانتتاردىڭ ءبىرى، پوەزيا الەمىنىڭ اسقار شىڭى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ.
مۇقاعالي اعا - ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قولىنان جۇيرىك قالامى تۇسپەگەن، قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ قۇدىرەتىنە، تەرەڭ سىرىنا قانىققان اقىن. ءسوز قۇدىرەتىنىڭ ءمان - ماعىناسىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءسوز مارجانىن بەينەلى ورنەكپەن كەستەلەيتىن مۇقاعاليداي اقىن كەمدە - كەم.
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ - شىنايى پوەزيا وكىلى، عاجايىپ اقىنداردىڭ ءبىرى مۇقاعالي ماقاتايەۆ قازىرگى الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانىنداعى قاراساز اۋلىندا 1931 جىلى 9 اقپاندا دۇنيەگە كەلدى. بالالىق شاعى سوعىسپەن تۇسپا - تۇس كەلگەن مۇقاعالي ولەڭدى ون - ون ءبىر جاسىنان جازا باستايدى. العاشقى ولەڭدەرى اۋداندىق گازەتتە جارىق كورگەن مۇقاعالي شىعارمالارى 1960 - 1970 جىلدارى ۇزدىكسىز باسىلادى، بۇل جىلداردى اقىننىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىلگەن ۋاقىتى دەپ ساناۋعا بولادى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزياسى جۇمىر جەردىڭ بارلىق ماسەلەسىنە ارالاسقان، كەڭ، اۋقىمدى تاقىرىپتى قامتيدى. ونىڭ تۋعان جەر، ادامدار تاعدىرى، ءومىر مەن ءولىم، انا مەن بالا، اقىن مەن اقىندىق، سوعىس تاۋقىمەتى ت. ب. تاقىرىپتاعى ليريكاسى قايتالانباس ۇلتتىق سيپاتتا، ۇلتتىق زەرمەن كەستەلەنگەن.
اقىن قاي تاقىرىپتا جازسا دا جالعان سەزىم، جىلتىراق سوزگە اۋەس بولمادى.، ول تۋرالى: «مەن جىرلايمىن، سىرلاسامىن، سىرى ءبىر زامانداسپەن مۇڭداسامىن. كوگەندەپ جىر قوساعىن. كەلمەيدى جىر جاساعىم» نەمەسە «ءتىپتى دە مەن ەمەس - ءتى «مەن دەگەنىم... وزگەنىڭ جان - سىرىن ۇعۋ ءۇشىن. ءوزىمدى زەرتتەگەندى ءجون كورەمىن»- دەيدى.
مۇقاعالي شىعارماشىلىعىنىڭ ءتانى «ءوزىن - ءوزى» زەرتتەۋدەن تۇرادى. مۇقاعالي پوەزيا قۇدىرەتىن ادامدىق اسىل سەزىممەن بايلانىستىرا قابىلدايدى. ومىردەگى جاقسىلىق، ماحاببات اتاۋلىنىڭ نەگىزى دە وسى اياۋلى سەزىمىندە. مۇقاعالي ولەڭدەرىن ءسۇيىپ وقىمايتىن قازاق جوق. سونشاما اسەرلى جىرلارى مەنىڭ دە جۇرەگىمدى جاۋلاپ العان. سونداي - اق ۇلكەندەردى سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ، ىزەت كورسەتۋ دە ۇرپاقتان - ۇرپاققا ساباقتاسىن كەلە جاتقان ءداستۇردىڭ ءبىر ءتۇرى.
مۇقاعاليدىڭ «توقتا، بوتام، اتاڭ كەلەدى ارتىڭدا» ولەڭىندە:
ءاي، بولاشاق! قارت كەلەدى زيالى،
كەيىمەسىن اتا قىران ۇيالى.
سەن سىيلاساڭ، ءسابي شاقتىڭ ءبىر ءساتىن
اتاڭ ساعان ۇزاق عۇمىر قيادى.
توقتا، بوتام! اتاڭ كەلەدى ارتىڭدا.
داريا شالقار دانالىعىن ال، تىڭدا!
– دەسە، «كوشەدە شىق» ولەڭىندە:
جالعان – اي، جاراسىمدى – اۋ ىزەت دەگەن!
يىلگەن ءبىز وتپەنەن، ءسىز وتپەنەن.
قاسيەتىن حالقىنىڭ سىيلامايدى،
اتاسىنىڭ كۇزەتپەگەن.....
وسيەتىن باباڭنىڭ ورىنداي سال،
ەشكىم كەتپەيدى تونىڭدى الىپ، - دەۋىنىڭ ءوزى قانداي جاراسىمدى ايتىلعان. اقىننىڭ حالىقتىق ءداستۇردى كورە ءبىلۋ، ونى اقىن جانىمەن سەزىنە ءبىلۋ مەن جىرلاي بىلۋىندە وزگەگە ۇقسامايتىن وزگەشەلىك بار. مۇنداي ولەڭدەرىندە حالىق داستۇرىنە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن اڭعارتىپ وتىرادى.
ايگىلى اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ «ءسوز ونەرى» اتتى مونوگرافيالىق عىلىمي وقۋلىعىندا مۇقاعاليدان مىسال كەلتىرە وتىرىپ.
اناسى، بوسات، ەركىمەن ءوسسىن تال - شىبىق!
اۋا مەن كۇنگە، اي مەنەن نۇرعا مالشىنىپ.
بۇلقىنىپ جاتىر، ۇمتىلىپ جاتىر، قاراشى،
كىشكەنتاي جۇرەك كورسەتىپ جاتىر قارسىلىق!
اقىننىڭ تال شىبىعى دا، كىشكەنتاي جۇرەگى دە – ءوزىنىڭ ءسابي كوڭىلىندە.
«مۇقاعالي ماقاتايەۆ – ادامدار اراسىنداعى، ومىردەگى، تابيعاتتاعى جاراستىق پەن كەلىسىمنىڭ جارشىسى. ونىڭ ولەڭدەرى شىن تەبىرەنىستەن، شىن شابىتتان، شىن قۋانىشتان تۋعان». وزگەنىڭ جان - سىرىن ۇعۋ ءۇشىن. ءوزىمدى زەرتتەگەندى ءجون كورەمىن»- دەيدى. مۇقاعالي شىعارماشىلىعىنىڭ ءتىنى «ءوزىن - ءوزى» زەرتتەۋدەن تۇرادى. مۇقاعالي پوەزيا قۇدىرەتىن ادامدىق اسىل سەزىممەن بايلانىستىرا قابىلدايدى. ومىردەگى جاقسىلىق، ماحاببات اتاۋلىنىڭ نەگىزى دە وسى اياۋلى سەزىمىدە.
«ەي، بەزىلدەكتەر، سەندەر ەمەسسىڭدەر ماعان باعا بەرەتىن! ناعىز باعالاۋشىلار ءالى الدا. جىلدار وتەدى، جاڭا ۇرپاقتار كەلەدى، ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدى ءوز ورنىمىزعا سولار قويادى. ەجەلدەن سولاي بولىپ كەلگەن، سولاي بولادى، بولا بەرەدى دە. مەن ءوزىم جايىندا مىنانى ايتام: مەن جيىرما ءبىرىنشى عاسىر ۇرپاقتارىنىڭ قۇرداسىمىن. بالكىم، ودان ارىدەگى ۇرپاقتاردىڭ تۋىسىمىن دا…»
№ 8 گيمنازياسى كمم
قاراعاندى وبلىسى جەزقازعان قالاسى
كۋلمۋرزايەۆا نۋرسۋلۋ ورازبايەۆنا
ەسسە: پوەزيانىڭ اسقار شىڭى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
قازاق ادەبيەتى ءسابيت مۇقانوۆ «سۇلۋشاش» پوەماسى 11 سىنىپ
