ەت تاعامدارى، ونىڭ قۇنارلىعى. سۇرلەۋ ءتاسىلى
تاقىرىبى: ەت تاعامدارى، ونىڭ قۇنارلىعى. سۇرلەۋ ءتاسىلى
ماقساتى: وقۋشىلارعا تاماق تۇرلەرىن جاساي ءبىلۋدى، ونىڭ جاسالۋ جولدارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: تاعام ازىرلەۋدە ءوز شىعارماشىلىعىمەن ورىنداۋعا اسپازدىڭ قابىلەتتەرىن دامىتۋ
تاربيەلىگى: قىز بالانى ءۇي شارۋاشىلىعىنا يكەمدى بولۋعا، اس ءمازىرىن دايىنداۋدا تياناقتى، جيناقى تازا ىستەۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: ماقال ماتەلدەر، ەت، تۇز، ىدىس اياق تۇرلەرى
ساباق ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ
2. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ
3. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
4. قورىتىندىلاپ كەتۋ ءۇي جۇمىسىن
5. جاڭا تۇجىرىم
6. قورىتىندىلاۋ
7. باعالاۋ ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
جاڭا ساباق
وقۋشىلار بۇگىنگى ساباعىمىز ەت تاعامدارى ونىڭ قۇنارلىعى سۇرلەۋ ءتاسىلى.
قازاق حالقىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن نەگىزگى اس دامدەرىنىڭ ءبىرى — ەت. ودان ءتۇرلى تاعامدار جاساي بىلەدى. ەتتى سۋعا ءپىسىرىپ تە، بۋعا ءپىسىرىپ تە، مايعا قۋىرىپ تا، كەسەكتەپ تۋراپ، وتقا قاقتاپ تا ازىرلەگەن. ەرتەرەكتە قازاقتار سوعىم ەتىنەن جەنتەك، تۇيمەش پارشا (ورىسشا فارش) دەگەن تاعامدار جاساعان. جەنتەك پەن تۇيمەشتىڭ جاسالۋى بىردەي. ولاردىڭ ەكەۋىندە ارنالعان ەتتى دوڭبەككە سالىپ، اعاش بالعا، قولتوقپاق سياقتى ۇرعىلارمەن جانىشتاپ ۇرىپ، جەنتەكتەپ الىپ، تۇز، بۇرىش سالادى. قۋىرىلعان ۇن، بيدايدىڭ، تارىنىڭ تالقانىن قوسىپ، يلەپ قاتىرادى. كەيدە ۇلكەن كەرسەنگە سالىپ ساقتايدى. بۇل كادىمگى وسى زامانعى وتبيۆنوي، شنيسەل دەگەن تاماقتاردىڭ ۇلتتىق ءتۇرى. تۇيمەشتىڭ ەكى ءتۇرلى جاسالۋ جولى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى سورعىعان كەپكەن ەتتى كەسپەشە كەسىپ، ۇزىنشا تالشىقتار فورماسىنا كەلتىرۋ. ال، ەكىنشىسى استاۋعا سالىپ بالتامەن شاۋىپ، ۇساقتاۋ. قازىرگى زامان ادىسىندە ەت تۋراعىشقا (مياسورۋبكاعا) تارتىلادى. مۇنداي تارتقان ەت تۇپشارا (پەلمەن)، مانتى جاساۋعا، ناننىڭ اراسىنا سالىپ سامسا، كوتلەت سياقتى تاعامدار جاساۋعا پايدالانىلادى. كەيدە پارشا، تۇيمەش جەنتەكتەردى ۇنعا ازداپ اۋناتىپ، تاباعا قىزدىرىپ تا تاماق جاسايدى.
ەت قايدان الىنادى وقۋشىلار؟
- ءتورت تۇلىك مالدان
ەندەشە، مالدىڭ تۇرلەرى يەسىنە توقتالىپ كەتەتىن بولساق؟
يەسىن كىم ايتادى
اقتىلەك: سيىردىڭ ءپىرى – زەڭگىر بابا
جىلقىنىڭ ءپىرى – قامبار اتا
قويدىڭ ءپىرى – شوپان اتا
ەشكىنىڭ ءپىرى – شەكشەك اتا – دەپ اتاعان.
سونىمەن بىرگە مىنسە كولىگى، ىشسە سۋسىنى، جەسە تاماعى، كيسە كيىمى، بايلىعى، ماقتانىشى وسى مال بولعان. كەز كەلگەن نارسەمەن ۇيلەسىپ كەتە بەرەدى ەت تاعامى. ەت پەن بىرنەشە تاعامدار دايىنداۋعا بولادى.
ەتتى اسىپ بەرۋ، قۋىرۋ، بۇقتىرىپ، ءمانتى، سورپا، كوتلەت، سالاتقا دا قوسادى.
ەتكە بايلانىستى ماقال ماتەلدەردى كىم ايتادى؟
قۋانىش: ەت ەتكە، سورپا بەتكە
فاريزا: قويدىڭ باسى، قۇدانىڭ اسى
فارابي: ەت جەسەڭ تىسىڭە كىرەدى، جەمەسەڭ تۇسىڭە كىرەدى
ەتتى سۇرلەۋ ءادىسى
سۇرلەۋ دەگەنىمىز تۇزداعان ەتتى كەپتىرىپ الۋ. ادەتتە ەتتىڭ سۇرپى جاعى عانا، ايتالىق قازى، قارتا، جال مەن جايا، ومىرتقا ءتوس ەت سۇرلەنەدى. باس، سيراق، وكپە - باۋىر، ىشەك - قارىن سۇرلەنبەيدى.
ەتتى قاقتاۋ (سۇرلەۋ) دەپ ونى ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋ ءۇشىن جۇقالاپ ءتىلىپ، تۇزداپ كولەڭكەگە، جەلگە جايىپ نەمەسە ىستاپ كەپتىرۋدى ايتادى. ەتتى جازدىكۇنى قاقتايتىن بولسا ونى مىندەتتى تۇردە تۇزدايدى. ال قىس كەزىندە ايازعا كەپتىرەتىن ەتتى تۇزداماي دا قاقتاۋعا بولادى.
ەتتى جازدا قاقتاۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى ءادىسى بار. ءبىرىنشى ءتۇرى — ەتتى جۇقالاپ ءتىلىپ، كەرەگىنشە تۇز سەبەدى نەمەسە تۇزدى سۋعا سالىپ، ول ەتكە ابدەن سىڭگەنشە ۇستايدى دا، سودان كەيىن كولەڭكەگە، جەل، اڭىزاق سوعاتىن ورىندارعا ارنايى قويىلعان سورە اعاشقا ءىلىپ قويادى. شىبىن قونباۋ ءۇشىن ازداپ كۇنباعىستىڭ مايىن، سارىمساق سالىپ، ەزگەن قۇرت، تۇزقاتىق جاعىپ، كەيدە اق داكەمەن پەردەلەپ قويادى. ەت سارتاپ بولىپ قۇرعاۋ ءۇشىن، مەزگىل - مەزگىل اۋدارىپ جايىپ، كەرەك بولسا استىنا ازداپ ءتۇتىن سالىپ قويادى.
ەكىنشى ءتۇرى — جاس ەتتى قايناپ جاتقان سۋعا (كەيدە قايناپ جاتقان قۇرتقا، ىرىمشىككە، سۇتكە) پىسىتىپ سالىپ، تۇزىن تاتىتىپ تىلكىمدەپ كەپتىرەدى.
ءۇشىنشى ءتۇرى — جۇقالاپ ءتىلىنىپ الىنعان، تۇزدالعان ەتتى نان پەشتىڭ، تاندىردىڭ نەمەسە ارنالىپ جاسالعان جەروشاقتىڭ قىزۋىنا ءىلىپ، پىسىتىپ كەپتىرەدى دە جەل قاعىپ تۇراتىن ورىنعا جايىپ قويادى. وسىنداي جولمەن قاقتالعان ەت مۇيىزدەنىپ كەۋىپ، 5 - 6 اي، كەيدە جىل ساقتاۋعا كەلە بەرەدى. قاقتاعان ەتتى سورپالاپ ءپىسىرىپ، ودان مايلى قۋىرداق، ءسۇت قۋىرداق جاساۋعا بولادى.
قاقتالعان ەتتەن تاعام ازىرلەيتىن اسپازداردىڭ وتە كوڭىل بولەتىن ءبىر ءىسى — ەتتىڭ شاڭ - توزاڭ ىستىق سۋمەن مۇقيات جۋىپ، تازارتۋ بولىپ تابىلادى. ەگەر ەتتىڭ تۇزى وتە اششى بولسا، ونىڭ العاشقى قايناعان سورپاسىن توگىپ تاستاۋ، سونداي - اق تۇزسىز يلەنگەن قامىر، كارتوپ سالىپ قوسا قايناتىپ الۋ ادىستەرى ارقىلى تۇز ءدامىن رەتتەۋگە ابدەن بولادى. قاقتالعان ەت شيكىدەي دە، پىسكەن سوڭ دا جولازىق رەتىندە ساپارعا الىپ شىعۋعا وتە قولايلى.
قازاقشا ەت ءپىسىرۋ. قانداي ەتتى بولسا دا، قازانعا سالاردا سۋىق سۋمەن جۋىپ، نەعۇرلىم كەڭ ىدىسقا — قازانعا، ۇلكەن قارا باقىرعا پىسىرەدى. سالقىن سۋعا باتىرىلىپ، ازداپ تۇز سالىنادى. بىردەن قاتتى قايناعان ەت قاتايىپ كەتەدى، سوندىقتان ەت قايناعان سوڭ وتتى باياۋ عانا جاعىپ، سارقىنداتپاي جاي عانا شىمىرلاتىپ قايناتۋ كەرەك. ەتتىڭ قاندى كوبىگى جينالعاندا، ءبىرقاتار جەرلەردە ونى قالقىپ الىپ تاستايدى، سوندا ەتتىڭ سورپاسى سۇيىلىپ، اينەك سياقتى ءمولدىر بولادى. ال، كەي جەرلەردە ەتتىڭ قاندى كوبىگى شىعا باستاعاندا ونىڭ ۇيىسۋىنا جول بەرمەي ساپىرىپ جازىپ جىبەرەدى، قاشان قاندى كوبىك تاراعانشا ساپىرىپ جازىپ جىبەرەدى، قاشان قاندى كوبىك تاراعانشا كوپ ساپىرادى، سونى اسەرىنەن سورپا قويۋ بولادى. ەتكە سالىناتىن كارتوپ، كۇرىش، جارمالار كوبىك تاراتىلعان سوڭ نەمەسە الىپ تاستالعاننان كەيىن ونشا كوپ كەشىكتىرمەي، ال، نان (قامىر) ەت ءتۇسىرىلىپ الىنعان سوڭ سالىنادى.
ەتتى جاپىراقتاپ تۋراپ نەمەسە مۇشەسىمەن تاباققا سالادى دا ۇستىنەن تۇزدىق قۇيادى.
قورىتىندىلاۋ
ءببۇ ءادىسى
بىلەمىن
بىلگىم كەلەدى
ۇيرەندىم
ەت اسۋدى
تاعى دا تۇرلەرىن
سۇرلەۋ جولدارىن
باعالاۋ
ۇيگە تاپسىرما: ەت سۇرلەپ كەلۋ
ماقساتى: وقۋشىلارعا تاماق تۇرلەرىن جاساي ءبىلۋدى، ونىڭ جاسالۋ جولدارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: تاعام ازىرلەۋدە ءوز شىعارماشىلىعىمەن ورىنداۋعا اسپازدىڭ قابىلەتتەرىن دامىتۋ
تاربيەلىگى: قىز بالانى ءۇي شارۋاشىلىعىنا يكەمدى بولۋعا، اس ءمازىرىن دايىنداۋدا تياناقتى، جيناقى تازا ىستەۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: ماقال ماتەلدەر، ەت، تۇز، ىدىس اياق تۇرلەرى
ساباق ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ
2. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ
3. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
4. قورىتىندىلاپ كەتۋ ءۇي جۇمىسىن
5. جاڭا تۇجىرىم
6. قورىتىندىلاۋ
7. باعالاۋ ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
جاڭا ساباق
وقۋشىلار بۇگىنگى ساباعىمىز ەت تاعامدارى ونىڭ قۇنارلىعى سۇرلەۋ ءتاسىلى.
قازاق حالقىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن نەگىزگى اس دامدەرىنىڭ ءبىرى — ەت. ودان ءتۇرلى تاعامدار جاساي بىلەدى. ەتتى سۋعا ءپىسىرىپ تە، بۋعا ءپىسىرىپ تە، مايعا قۋىرىپ تا، كەسەكتەپ تۋراپ، وتقا قاقتاپ تا ازىرلەگەن. ەرتەرەكتە قازاقتار سوعىم ەتىنەن جەنتەك، تۇيمەش پارشا (ورىسشا فارش) دەگەن تاعامدار جاساعان. جەنتەك پەن تۇيمەشتىڭ جاسالۋى بىردەي. ولاردىڭ ەكەۋىندە ارنالعان ەتتى دوڭبەككە سالىپ، اعاش بالعا، قولتوقپاق سياقتى ۇرعىلارمەن جانىشتاپ ۇرىپ، جەنتەكتەپ الىپ، تۇز، بۇرىش سالادى. قۋىرىلعان ۇن، بيدايدىڭ، تارىنىڭ تالقانىن قوسىپ، يلەپ قاتىرادى. كەيدە ۇلكەن كەرسەنگە سالىپ ساقتايدى. بۇل كادىمگى وسى زامانعى وتبيۆنوي، شنيسەل دەگەن تاماقتاردىڭ ۇلتتىق ءتۇرى. تۇيمەشتىڭ ەكى ءتۇرلى جاسالۋ جولى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى سورعىعان كەپكەن ەتتى كەسپەشە كەسىپ، ۇزىنشا تالشىقتار فورماسىنا كەلتىرۋ. ال، ەكىنشىسى استاۋعا سالىپ بالتامەن شاۋىپ، ۇساقتاۋ. قازىرگى زامان ادىسىندە ەت تۋراعىشقا (مياسورۋبكاعا) تارتىلادى. مۇنداي تارتقان ەت تۇپشارا (پەلمەن)، مانتى جاساۋعا، ناننىڭ اراسىنا سالىپ سامسا، كوتلەت سياقتى تاعامدار جاساۋعا پايدالانىلادى. كەيدە پارشا، تۇيمەش جەنتەكتەردى ۇنعا ازداپ اۋناتىپ، تاباعا قىزدىرىپ تا تاماق جاسايدى.
ەت قايدان الىنادى وقۋشىلار؟
- ءتورت تۇلىك مالدان
ەندەشە، مالدىڭ تۇرلەرى يەسىنە توقتالىپ كەتەتىن بولساق؟
يەسىن كىم ايتادى
اقتىلەك: سيىردىڭ ءپىرى – زەڭگىر بابا
جىلقىنىڭ ءپىرى – قامبار اتا
قويدىڭ ءپىرى – شوپان اتا
ەشكىنىڭ ءپىرى – شەكشەك اتا – دەپ اتاعان.
سونىمەن بىرگە مىنسە كولىگى، ىشسە سۋسىنى، جەسە تاماعى، كيسە كيىمى، بايلىعى، ماقتانىشى وسى مال بولعان. كەز كەلگەن نارسەمەن ۇيلەسىپ كەتە بەرەدى ەت تاعامى. ەت پەن بىرنەشە تاعامدار دايىنداۋعا بولادى.
ەتتى اسىپ بەرۋ، قۋىرۋ، بۇقتىرىپ، ءمانتى، سورپا، كوتلەت، سالاتقا دا قوسادى.
ەتكە بايلانىستى ماقال ماتەلدەردى كىم ايتادى؟
قۋانىش: ەت ەتكە، سورپا بەتكە
فاريزا: قويدىڭ باسى، قۇدانىڭ اسى
فارابي: ەت جەسەڭ تىسىڭە كىرەدى، جەمەسەڭ تۇسىڭە كىرەدى
ەتتى سۇرلەۋ ءادىسى
سۇرلەۋ دەگەنىمىز تۇزداعان ەتتى كەپتىرىپ الۋ. ادەتتە ەتتىڭ سۇرپى جاعى عانا، ايتالىق قازى، قارتا، جال مەن جايا، ومىرتقا ءتوس ەت سۇرلەنەدى. باس، سيراق، وكپە - باۋىر، ىشەك - قارىن سۇرلەنبەيدى.
ەتتى قاقتاۋ (سۇرلەۋ) دەپ ونى ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋ ءۇشىن جۇقالاپ ءتىلىپ، تۇزداپ كولەڭكەگە، جەلگە جايىپ نەمەسە ىستاپ كەپتىرۋدى ايتادى. ەتتى جازدىكۇنى قاقتايتىن بولسا ونى مىندەتتى تۇردە تۇزدايدى. ال قىس كەزىندە ايازعا كەپتىرەتىن ەتتى تۇزداماي دا قاقتاۋعا بولادى.
ەتتى جازدا قاقتاۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى ءادىسى بار. ءبىرىنشى ءتۇرى — ەتتى جۇقالاپ ءتىلىپ، كەرەگىنشە تۇز سەبەدى نەمەسە تۇزدى سۋعا سالىپ، ول ەتكە ابدەن سىڭگەنشە ۇستايدى دا، سودان كەيىن كولەڭكەگە، جەل، اڭىزاق سوعاتىن ورىندارعا ارنايى قويىلعان سورە اعاشقا ءىلىپ قويادى. شىبىن قونباۋ ءۇشىن ازداپ كۇنباعىستىڭ مايىن، سارىمساق سالىپ، ەزگەن قۇرت، تۇزقاتىق جاعىپ، كەيدە اق داكەمەن پەردەلەپ قويادى. ەت سارتاپ بولىپ قۇرعاۋ ءۇشىن، مەزگىل - مەزگىل اۋدارىپ جايىپ، كەرەك بولسا استىنا ازداپ ءتۇتىن سالىپ قويادى.
ەكىنشى ءتۇرى — جاس ەتتى قايناپ جاتقان سۋعا (كەيدە قايناپ جاتقان قۇرتقا، ىرىمشىككە، سۇتكە) پىسىتىپ سالىپ، تۇزىن تاتىتىپ تىلكىمدەپ كەپتىرەدى.
ءۇشىنشى ءتۇرى — جۇقالاپ ءتىلىنىپ الىنعان، تۇزدالعان ەتتى نان پەشتىڭ، تاندىردىڭ نەمەسە ارنالىپ جاسالعان جەروشاقتىڭ قىزۋىنا ءىلىپ، پىسىتىپ كەپتىرەدى دە جەل قاعىپ تۇراتىن ورىنعا جايىپ قويادى. وسىنداي جولمەن قاقتالعان ەت مۇيىزدەنىپ كەۋىپ، 5 - 6 اي، كەيدە جىل ساقتاۋعا كەلە بەرەدى. قاقتاعان ەتتى سورپالاپ ءپىسىرىپ، ودان مايلى قۋىرداق، ءسۇت قۋىرداق جاساۋعا بولادى.
قاقتالعان ەتتەن تاعام ازىرلەيتىن اسپازداردىڭ وتە كوڭىل بولەتىن ءبىر ءىسى — ەتتىڭ شاڭ - توزاڭ ىستىق سۋمەن مۇقيات جۋىپ، تازارتۋ بولىپ تابىلادى. ەگەر ەتتىڭ تۇزى وتە اششى بولسا، ونىڭ العاشقى قايناعان سورپاسىن توگىپ تاستاۋ، سونداي - اق تۇزسىز يلەنگەن قامىر، كارتوپ سالىپ قوسا قايناتىپ الۋ ادىستەرى ارقىلى تۇز ءدامىن رەتتەۋگە ابدەن بولادى. قاقتالعان ەت شيكىدەي دە، پىسكەن سوڭ دا جولازىق رەتىندە ساپارعا الىپ شىعۋعا وتە قولايلى.
قازاقشا ەت ءپىسىرۋ. قانداي ەتتى بولسا دا، قازانعا سالاردا سۋىق سۋمەن جۋىپ، نەعۇرلىم كەڭ ىدىسقا — قازانعا، ۇلكەن قارا باقىرعا پىسىرەدى. سالقىن سۋعا باتىرىلىپ، ازداپ تۇز سالىنادى. بىردەن قاتتى قايناعان ەت قاتايىپ كەتەدى، سوندىقتان ەت قايناعان سوڭ وتتى باياۋ عانا جاعىپ، سارقىنداتپاي جاي عانا شىمىرلاتىپ قايناتۋ كەرەك. ەتتىڭ قاندى كوبىگى جينالعاندا، ءبىرقاتار جەرلەردە ونى قالقىپ الىپ تاستايدى، سوندا ەتتىڭ سورپاسى سۇيىلىپ، اينەك سياقتى ءمولدىر بولادى. ال، كەي جەرلەردە ەتتىڭ قاندى كوبىگى شىعا باستاعاندا ونىڭ ۇيىسۋىنا جول بەرمەي ساپىرىپ جازىپ جىبەرەدى، قاشان قاندى كوبىك تاراعانشا ساپىرىپ جازىپ جىبەرەدى، قاشان قاندى كوبىك تاراعانشا كوپ ساپىرادى، سونى اسەرىنەن سورپا قويۋ بولادى. ەتكە سالىناتىن كارتوپ، كۇرىش، جارمالار كوبىك تاراتىلعان سوڭ نەمەسە الىپ تاستالعاننان كەيىن ونشا كوپ كەشىكتىرمەي، ال، نان (قامىر) ەت ءتۇسىرىلىپ الىنعان سوڭ سالىنادى.
ەتتى جاپىراقتاپ تۋراپ نەمەسە مۇشەسىمەن تاباققا سالادى دا ۇستىنەن تۇزدىق قۇيادى.
قورىتىندىلاۋ
ءببۇ ءادىسى
بىلەمىن
بىلگىم كەلەدى
ۇيرەندىم
ەت اسۋدى
تاعى دا تۇرلەرىن
سۇرلەۋ جولدارىن
باعالاۋ
ۇيگە تاپسىرما: ەت سۇرلەپ كەلۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قانات تۋرالى حيكايا. ف. وڭعارسىنوۆا.
