ەۋرازيانىڭ گەوگرافيالىق ورنى. قونىستانۋى جانە زەرتتەلۋ تاريحى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ەجەلگى ماتەريكتەر تۋرالى وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن جۇيەلەي وتىرىپ، ەۋرازيا ماتەريگى، قونىستانۋى جانە زەرتتەلۋ تاريحى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
دامىتۋشىلىق: ماتەريكتىڭ گەوگرافيالىق ورنىن ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ ارقىلى بىلىمدەرىن، كارتامەن جۇمىس جاساۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ ۇلتجاندىلىق جانە ينتەرناسيونالدىق سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: سالىستىرۋ، كارتامەن جۇمىس، اڭگىمەلەسۋ، بايانداۋ.
ءپان ارالىق بايلانىس: تاريح، دۇنيەتانۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ەۋرازيانىڭ فيزيكالىق كارتاسى، فوتو سلايدتار، ەجەلگى ماتەريكتەر كارتالارى، اتلاس، قوسىمشا ماعلۇماتتار.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ، نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ:
كلاستەر قۇرۋ.
1. قۇرىلىقتىڭ 1/3 بولىگىن الىپ جاتقان
2. جەر شارىنداعى حالىقتىڭ ¾ بولىگى قونىستانعان
3. ءتورت بىردەي مۇحيت قورشاپ جاتقان
4. ءبىزدىڭ وتانىمىز ق ر جەر كىندىگى بولىپ سانالاتىن قۇرلىق؟
ەۋرازيا - الىپ ماتەريك.
1. تاپسىرما: الدىن الا بەرىلگەن وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارىنان.
1 - وقۋشى:
قونىستانۋى. ادامداردىڭ ەۋرازيا جەرىن قونىستانۋى جەرورتا تەڭىزىنەن باستالعان. وسى جاعالاۋدا تۇڭعىش گەوگرافيالىق تۇسىنىكتەر قالىپتاسىپ، العاشقى گەوگرافيالىق ۇعىمدار جينالعان. گەوگرافيالىق ۇعىمداردىڭ اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋىنە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 2500 جىلداردى كريت ارالىن مەكەندەگەن ەجەلگى مينحاي حالقى نەگىز سالعان. مينايلار ەگيپەت جانە كيپەر، سيسيليا ارالدارى مەن قازىرگى بالقان تۇبەگىندەگى ەلدەرمەن ساۋدا قارىم – قاتىناسىن جۇرگىزگەن. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءى عاسىرىندا ۇندىلەر سۋماترا مەن ياۆا ارالىن اشىپ، ءقازىرى يندونەزيا جەرىنە قونىستانا باستادى. كەيىننەن ولار ماداگاسكار ارالىن الىپ، كەيبىرەۋلەرى سوندا تۇراقتاپ قالدى. ەۋرازيا ماتەريگىندەگى جاڭا جەرلەردى اشۋدا ەجەلگى گرەكتەردىڭ دە قوسقان ۇلەسى زور. ولار كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋلارىن، دۋناي جانە دون وزەندەرىن بويلاي ءجۇزدى.
2 - وقۋشى:
ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ش. ش. ۋاليحانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنەن. ورتالىق ازيا جەرىنە اياق باسۋ كوپتەگەن عالىمدار مەن جيھانكەزدەردىڭ ارمانى بولدى. قازاق حالقىنىڭ اعارتۋشى، گەوگراف عالىمى ش. ۋاليحانوۆ1856 – 59 جىلى ارالىعىندا رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ورتالىق ازيانىڭ سول كەزەڭگە دەيىن جۇمباق قالپىندا، قالىپ كەلگەن ىشكى بولىكتەرىنە ساياحات جاسادى. تيان-شان تاۋ جۇيەسىنىڭ قازاقستان مەن ورتا ازياداعى بولىگىن ارالاعان عالىم ىستىقكول جاعاسىندا بولىپ، ودان ءارى قاشقارياعا اتتانعان. قاشقاريانىڭ الت شاھارىنا ساۋداگەر رەتىندە جاسىرىنىپ بارعان شوقان كونە تاريحي كىتاپتار، ەتنوگرافيالىق باعالى بۇيىمدار، تاۋ جىنىستار ۇلگىلەرىن جيناپ قايتتى.
3 - وقۋشى:
پ. پ. سەمەنوۆتىڭ ازياعا قوسقان ۇلەسى. ن. م. پرەجيەۆالسكيي ەكسپەديسياسىنىڭ ماڭىزى.
ءحىح عاسىردا عانا ورتالىق ازيا تابيعاتىن زەرتتەۋ باعىتىندا جۇيەلى ەكسپەديسيانىڭ اشقان جاڭالىعى ماڭىزدى بولدى. عالىم ورتالىق ازيادا 15 جىل بولىپ، 33 مىڭ كم - گە جۋىق جول جۇرگەن. تيبەت پەن گوبي شولىندەگى بىرنەشە تاۋ جۇيەلەرىن انىقتاپ، حۋانحە، يانسزى وزەدەرىنىڭ باستاۋىن تاپتى. قۇممەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن لوبنور كولىنىڭ تابيعات جاعدايلارىن سيپاتتادى. پرەجيەۆالسكيي ساياحات كەزىندە جۇرگەن جولدارىن كارتاعا ءتۇسىردى، ولاردىڭ كوورديناتى مەن بيىكتىگىن انىقتادى. ورتالىق ازياعا جاساعان 5 - ءشى ساياحاتىنىڭ باس كەزىندە قايتىس بولدى. ول قايتىس بولار الدىندا ءوزىن تيان-شان تاۋىنداعى ىستىقكولدىڭ جاعاسىنا جەرلەۋدى وسيەت ەتىپ قالدىردى.
ورتالىق ازيا تابيعاتىن زەرتتەۋدە ورىس عالىمى پ. پ. سەمەنوۆتا زور ۇلەس قوسقان. سەمەنوۆ 1827جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ بەس جاسقا تولعاندا اكەسى قايتىس بولىپ، جاڭعىز اناسىمەن قالادى. عالىم 13 جاسىندا فرانسۋز، نەمىس، اعىلشىن تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ۇيىندە جيناقتالعان كىتاپ قورىنان ءار ەلدىڭ اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن ءوز بەتىنشە ءسۇيىپ وقىدى. 1841جىلى پەتەربۋرگ قالاسىنداعى مەكتەپكە باردى. مەكتەپتى اياقتاعان سوڭ جاقىندارىنىڭ اسكەري جولعا تۇسۋىمەن كەلىسپەي، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا - ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. 1848جىلى ۋنيۆەرسيتەتى اياقتاعاننان كەيىن ءوزىنىڭ ومىردەگى ەڭ العاشقى ساياحاتىن، بىرگە وقىعان جولداسى ن. يا. دانيليەۆسكييمەن بىرگە جاياۋ پەتەربۋرگ پەن موسكۆا اراسىنداعى جولدان تابيعات بايلىقتارىنىڭ تۇرلەرىن جيناۋدان باستادى.
1849 جىلدان باستاپ سەمەنوۆ رەسەيدىڭ ۇلكەن ەكسپەديسياسىنىڭ مۇشەسى بولدى. تيان - شان تاۋىنا 2 رەت ساياحات جاساعان. ۇزاق ۋاقىت وسى تاۋدىڭ بيىك نۇكتەسى دەپ ەسەپتەلىنگەن، ياعني ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەڭ بيىك شىڭى ءحانتاڭىرى شىڭىن اشقان. تيان - شان بيىكتىك بەلدەۋلەرىن اجىراتىپ، قار سىزىعىنىڭ الپىدەن الدەقايدا بيىك جاتقانىن انىقتادى. ىستىقكول كولىنىڭ اعىنسىز تۇيىق، تەكتونيكالىق تەرەڭ كول ەكەندىگىن دالەلدەگەن. وسىنداي زور جەتىستىكتەرى ءۇشىن عالىمنىڭ اتى – جونىنە تاۋدىڭ اتى قوسارلانىپ بەرىلگەن. ورتا ازياداعى ءىرى تاۋ جۇيەسى، بيىك شىڭ مەن مۇزدىق پ. پ. سەمەنوۆ – تيان - شانسكيي ەسىمىمەن اتالادى.
2. تاپسىرما: سايكەستەندىرۋ تەست جۇمىسى.
سۇراقتار:
جاۋاپتار:
1. گرەكتىڭ اتاۋى «بارلىق قۇرلىق» دەگەن سوزىنەن شىققان ەجەلگى ءبىرتۇتاس قۇرلىق
2. 180 - 200 ملن جىل بۇرىن سولتۇستىك جارتى شار ماتەريكتەرى قۇرامىندا بولعان ەجەلگى قۇرلىق
3. 180 - 200 ملن جىل بۇرىن وڭتۇتىك جارتى شار ماتەريكتەرى قۇرامىندا بولعان ەجەلگى قۇرلىق
4. ەجەلگى لاۆرازيا قۇرلىعىنىڭ قۇرامىندا بولعان
ءتورت مۇحيت بىردەي قورشاپ جاتقان
ءبىزدىڭ وتانىمىز ق ر ورنالاسقان
دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى ورنالاسقان
دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن قۇرلىق
(تاقتادا بەرىلگەن كارتالار بويىنشا تەستىڭ جاۋابىن سايكەستەندىرۋ)
بەرىلگەن كارتالار: ەۋرازيا، لاۆرازيا، پانگەيا، گوندۆاننا، سولتۇستىك امەريكا قۇرلىقتارىنىڭ كارتالارى.
3 - تاپسىرما: ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاي وتىرىپ كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ. ءتۇسىرۋ بارىسىندا ءار جەردىڭ باستى ەرەكشەلىگىن ايتۋ.
(تاقتادان گو - انىقتاۋ جوسپارى مەن كەسكىن كارتانى كورسەتۋ)
ماتەريكتىڭ گەوگرافيالىق ورنىن سيپاتتاۋ جوسپارى:
ءى. ماتەريكتىڭ اتاۋى. S: ح -
ءىى. باسقا ماتەريكتەرگە قاتىسى (دۇنيە بولىكتەرى بويىنشا)
ءىىى. ماتەريكتىڭ شەتكى نۇكتەلەرىن، ولاردىڭ كوورديناتتارىن انىقتاۋ.
ءىV. ماتەريك جاعالاۋىن قانداي مۇحيتتار مەن تەڭىزدەرى شايىپ جاتىر؟
V. ەڭ بيىك جانە تەرەڭ نۇكتەلەرىن انىقتا.
Vءى. قانداي كليماتتىق بەلدەۋلەردە جاتىر؟
ءمۇعالىم: ماتەريكتىڭ اتاۋىن، اۋدانىن، حالقىنىڭ سانىن جازىپ، گو انىقتاۋ جوسپارىمەن قالاي جۇمىس جاساۋدى تۇسىندىرەدى.
1 - وقۋشى: ماتەريكتىڭ باسقا ماتەريكتەرگە قاتىسىن، ەۋروپا، ازيا تەرميندەرىنىڭ قالىپتاسۋىن، شەكاراسىن كارتادان انىقتاي وتىرىپ بەلگىلەيدى.
جاۋابى: ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ باستى زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، جەرورتا تەڭىزىنەن ءارتۇرلى باعىتتا كەمەمەن ءجۇزىپ وتكەن فينيكيالىقتار وزدەرىنە بەلگىسىز باتىستى «ەرەب»، شىعىستى «اسۋ»دەپ اتاعان. كەيىنەن بۇل ۇعىمدار نەگىزىندە قازىرگى ەۋرازيانى قۇرايتىن دۇنيە بولىگى «ەۋروپا» مەن «ازيا» تەرميندەرىن قالىپتاستىرعان. ەۋروپا مەن ازيا دۇنيە بولىگىنىڭ شەكاراسى (ورال تاۋلارىنىڭ شىعىس ەتەگى، جايىق وزەنى ارقىلى كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى، كۋما - مانىچ ويىسىمەن ازوۆ، قارا تەڭىزدەردىجانە جەرورتا تەڭىزىمەن بايلانىستىراتىن بۇعازدار ارقىلى بولىنەدى).
2 - وقۋشى: سولتۇستىك شەتكى نۇكتەسى - چەليۋسكين ءمۇيىسى (77 س. ە، 104 ش. ب)
وڭتۇستىك نۇكتەسى - پياي ءمۇيىسى (1س. ە، 103 ش. ب)
بۇل ەكى نۇكتەنىڭ اراسى 8000 كم سوزىلىپ جاتىر. كەيبىر ارالدار سولتۇستىك پوليۋسكە تاياۋ ورنالاسسا، مالاييا ارحيپەلاگىنىڭ ارالدارى ەكۆاتوردان سولتۇستىككە قاراي 11 گرادۋس و. ە دەيىن سوزىلىپ جاتىر.
3 - وقۋشى: باتىسىنداعى شەتكى نۇكتەسى - روكا ءمۇيىسى(38 س. ە، 9 ب. ب)
شىعىسىنداعى شەتكى نۇكتەسى - دەجنيەۆ ءمۇيىسى(66 س. ە، 169 ب. ب)
ماتەريك باتىسىنان شىعىسىنا قاراي وراسان زور اۋماققا سوزىلىپ جاتىر. ەكى شەتكى نۇكتەسىنىڭ اراقاشىقتىعى 16000كم جۋىق. ماتەريكتىڭ ءبىراز جەرى شىعىس جارتى شار اۋقىمىنان شىعىپ، باتىس جارتى شاردى قامتيدى. گەوگرافيالىق ورنىنىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس ماتەريكتە بارلىق كليماتتىق بەلدەۋلەرمەن تابيعات كەشەندەرىنىڭ تولىق جيىنتىعى كەزدەسەدى.(وقۋشىلار شەتكى نۇكتەلەرىن كوورديناتالارىن انىقتاي وتىرىپ، كەسكىن كارتاعا تۇسىرەدى، جانە ولاردىڭ ەرەكشەلىگىن ءتۇسىندىرىپ كەتەدى)
4 - وقۋشى: ماتەريكتى ءتورت مۇحيت بىردەي قورشاپ جاتىر.
سولتۇستىگىندە – سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
شىعىسىندا - تىنىق مۇحيتى
(ەكى مۇحيتتى كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ بارىسىندا باستى ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ ماتەريككە تيگىزەتىن اسەرىن قىسقاشا ايتۋ)
5 - وقۋشى: وڭتۇستىك – باتىسىندا - اتلانت مۇحيتى
وڭتۇستىگىندە - ءۇندى مۇحيتى
(ەكى مۇحيتتى كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ بارىسىندا ارالىعىنداعى جەرورتا تەڭىزىن، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ تۇزدى تەڭىز قىزىل تەڭىزدى، ارابيا تەڭىزدەرىن ك. ك ءتۇسىرىپ، باستى ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ ماتەريككە تيگىزەتىن اسەرىن قىسقاشا ايتۋ)
6 - وقۋشى: ەڭ بيىك نۇكتەسى دجومولۋنگما - 8848م. ماتەريكتىڭ بيىك نۇكتەسى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ بيىك تاۋ شىڭى گيمالايداعى دجومولۋنگما شىڭى. مۇندا گيمالايدىڭ وڭتۇستىك شىعىس بەتكەيىندەگى جەر شارىنداعى جىلدىق جاۋىن - شاشىن ەڭ كوپ تۇسەتىن چەراپۋندجي ەلدى مەكەنى ورنالاسقان. جىلىنا 12000مم ارتىق جاۋىن - شاشىن تۇسەدى. (كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ، ەرەكشەلىگىن قىسقاشا ايتۋ)
7 - وقۋشى: تەرەڭ نۇكتەسى - ءولى تەڭىز(- 403). بۇل تەڭىز جەر شارىنداعى تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ تومەن ورنالاسقان جەرى جانە جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن ارابيا تۇبەگىندە ورنالاسقان. تۇبەكتىڭ اۋدانى 3ملن. كم. كۆ.
4. لوگيكالىق ويلاۋ. الەمدەگى ەڭ...
ە. ەڭ ۇلكەن قۇرلىق........
ۋ. ەڭ بيىك شىڭ.............
ر. ەڭ تەرەڭ نۇكتە (تەڭىز دەڭگەيىنەن).........
ا. ەڭ ۇلكەن كول...........
ز. ەڭ تۇزدى تەڭىز........
ي. ەڭ تەرەڭ كول............
يا. ەڭ جاۋىن - شاشىن كوپ تۇسەتىن ايماق........
5 - تاپسىرما: ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋگە ارنالعان تەست جۇمىسى.
7 نەگىزگى سۇراقتان تۇراتىن اكتيۆويد ارقىلى اشىق تەست جۇمىسى.
1. سولتۇستىك جارتى شار ماتەريكتەرى
ا) ەۋرازيا، افريكا
ب) وڭتۇستىك امەريكا، ەۋرازيا
ۆ) سولتۇستىك امەريكا، ەۋرازيا
گ) ەۋرازيا، اۋستراليا
2. ەۋرازيا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ گەوگرافيالىق ورنىنىڭ باستى ۇقساستىعى
ا) ەكى ماتەريكتە ەندىك باعىتتا كولەمدى جەردى الىپ جاتىر
ب) ەكى ماتەريكتە سولتۇستىككە قاراي كۇرت سۇيىرلەنەدى
ۆ) ولاردىڭ سولتۇستىكتە اركتيكادان، وڭتۇستىكتە ەكۆاتورعا دەيىنگى ارالىقتا سوزىلىپ جاتۋى
گ) ەكى ماتەريكتە وڭتۇستىك جارتى شاردا ورنالاسقان
3. ەۋرازيامەن سولتۇستىك امەريكانىڭ جەر بەدەرىنىڭ ۇقساس بەلگىلەرىن تاپ
ا) ەكى ماتەريكتىڭ دە اۋماعىنىڭ باسىم بولىگىن ەجەلگى پلاتفورمالارعا سايكەس كەلەتىن جازىقتار الىپ جاتىر
ب) گيمالاي - كورديلەرا تاۋلارى ەندىك باعىتتا ورنالاسقان
ۆ) گيمالاي - كورديلەرا تاۋ جۇيەلەرى ماتەريكتىڭ باتىسىندا بويلىق باعىتتا ورنالاسقان
گ) ەكى ماتەريكتىڭ جەر بەدەرىنە ۇقساس بەلگىلەر جوق
4. مۇز جامىلعىسىنىڭ قالىڭدىعى 3000م - گە دەيىن جەتىپ، 40گرادۋس سولتۇستىك ەندىك بولىگىن قامتىعان ماتەريك
ا) ەۋرازيا
ب) وڭتۇستىك امەريكا
ۆ) افريكا
گ) سولتۇستىك امەريكا
5. قاي قۇرلىقتىڭ نەگىزى بىرنەشە پلاتفورمالاردىڭ بىرىگۋىنەن تۇرادى
ا) سولتۇستىك امەريكا
ب) وڭتۇستىك امەريكا
ۆ) ەۋرازيا
گ) افريكا
6. جەر شارىنداعى قۇرلىقتار ۇلەسىنىڭ باسىم بولىگى قاي جارتى شاردا
ا) باتىس جارتى شاردا
ب) سولتۇستىك جارتى شاردا
ۆ) وڭتۇستىك جارتى شاردا
گ) شىعىس جارتى شاردا
7. ەجەلگى مۇز باسۋلار قاي ەرانىڭ قانداي داۋىرىندە جۇرگەن
ا) كاينوزوي ەراسىنىڭ انتروپوگەندىك داۋىرىندە
ب) مەزوزوي ەراسىنىڭ تيراس داۋرىندە
ۆ) پالەزوي ەراسىنىڭ كەمبريي داۋىرىندە
گ) پروتەروزوي ەراسىنىڭ ديەۆون داۋىرىندە
6. بەكىتۋ. شاعىن وي تولعاۋ، تاقىرىبى: «ەۋرازيا - الىپ ماتەريك»
7. ۇيگە تاپسىرما: 1. 14تاقىرىپ.
2. كەسكىن كارتامەن جۇمىستى اياقتاۋ
3. شەتكى نۇكتەلەرىنىڭ قاشىقتىعىن ەسەپتەۋ.
4. مۇحيتتاردىڭ ەۋرازياعا تيگىزەتىن اسەرى.
8. باعالاۋ
بىلىمدىلىك: ەجەلگى ماتەريكتەر تۋرالى وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن جۇيەلەي وتىرىپ، ەۋرازيا ماتەريگى، قونىستانۋى جانە زەرتتەلۋ تاريحى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
دامىتۋشىلىق: ماتەريكتىڭ گەوگرافيالىق ورنىن ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ ارقىلى بىلىمدەرىن، كارتامەن جۇمىس جاساۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ ۇلتجاندىلىق جانە ينتەرناسيونالدىق سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: سالىستىرۋ، كارتامەن جۇمىس، اڭگىمەلەسۋ، بايانداۋ.
ءپان ارالىق بايلانىس: تاريح، دۇنيەتانۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ەۋرازيانىڭ فيزيكالىق كارتاسى، فوتو سلايدتار، ەجەلگى ماتەريكتەر كارتالارى، اتلاس، قوسىمشا ماعلۇماتتار.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ، نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ:
كلاستەر قۇرۋ.
1. قۇرىلىقتىڭ 1/3 بولىگىن الىپ جاتقان
2. جەر شارىنداعى حالىقتىڭ ¾ بولىگى قونىستانعان
3. ءتورت بىردەي مۇحيت قورشاپ جاتقان
4. ءبىزدىڭ وتانىمىز ق ر جەر كىندىگى بولىپ سانالاتىن قۇرلىق؟
ەۋرازيا - الىپ ماتەريك.
1. تاپسىرما: الدىن الا بەرىلگەن وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارىنان.
1 - وقۋشى:
قونىستانۋى. ادامداردىڭ ەۋرازيا جەرىن قونىستانۋى جەرورتا تەڭىزىنەن باستالعان. وسى جاعالاۋدا تۇڭعىش گەوگرافيالىق تۇسىنىكتەر قالىپتاسىپ، العاشقى گەوگرافيالىق ۇعىمدار جينالعان. گەوگرافيالىق ۇعىمداردىڭ اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋىنە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 2500 جىلداردى كريت ارالىن مەكەندەگەن ەجەلگى مينحاي حالقى نەگىز سالعان. مينايلار ەگيپەت جانە كيپەر، سيسيليا ارالدارى مەن قازىرگى بالقان تۇبەگىندەگى ەلدەرمەن ساۋدا قارىم – قاتىناسىن جۇرگىزگەن. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءى عاسىرىندا ۇندىلەر سۋماترا مەن ياۆا ارالىن اشىپ، ءقازىرى يندونەزيا جەرىنە قونىستانا باستادى. كەيىننەن ولار ماداگاسكار ارالىن الىپ، كەيبىرەۋلەرى سوندا تۇراقتاپ قالدى. ەۋرازيا ماتەريگىندەگى جاڭا جەرلەردى اشۋدا ەجەلگى گرەكتەردىڭ دە قوسقان ۇلەسى زور. ولار كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋلارىن، دۋناي جانە دون وزەندەرىن بويلاي ءجۇزدى.
2 - وقۋشى:
ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ش. ش. ۋاليحانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنەن. ورتالىق ازيا جەرىنە اياق باسۋ كوپتەگەن عالىمدار مەن جيھانكەزدەردىڭ ارمانى بولدى. قازاق حالقىنىڭ اعارتۋشى، گەوگراف عالىمى ش. ۋاليحانوۆ1856 – 59 جىلى ارالىعىندا رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ورتالىق ازيانىڭ سول كەزەڭگە دەيىن جۇمباق قالپىندا، قالىپ كەلگەن ىشكى بولىكتەرىنە ساياحات جاسادى. تيان-شان تاۋ جۇيەسىنىڭ قازاقستان مەن ورتا ازياداعى بولىگىن ارالاعان عالىم ىستىقكول جاعاسىندا بولىپ، ودان ءارى قاشقارياعا اتتانعان. قاشقاريانىڭ الت شاھارىنا ساۋداگەر رەتىندە جاسىرىنىپ بارعان شوقان كونە تاريحي كىتاپتار، ەتنوگرافيالىق باعالى بۇيىمدار، تاۋ جىنىستار ۇلگىلەرىن جيناپ قايتتى.
3 - وقۋشى:
پ. پ. سەمەنوۆتىڭ ازياعا قوسقان ۇلەسى. ن. م. پرەجيەۆالسكيي ەكسپەديسياسىنىڭ ماڭىزى.
ءحىح عاسىردا عانا ورتالىق ازيا تابيعاتىن زەرتتەۋ باعىتىندا جۇيەلى ەكسپەديسيانىڭ اشقان جاڭالىعى ماڭىزدى بولدى. عالىم ورتالىق ازيادا 15 جىل بولىپ، 33 مىڭ كم - گە جۋىق جول جۇرگەن. تيبەت پەن گوبي شولىندەگى بىرنەشە تاۋ جۇيەلەرىن انىقتاپ، حۋانحە، يانسزى وزەدەرىنىڭ باستاۋىن تاپتى. قۇممەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن لوبنور كولىنىڭ تابيعات جاعدايلارىن سيپاتتادى. پرەجيەۆالسكيي ساياحات كەزىندە جۇرگەن جولدارىن كارتاعا ءتۇسىردى، ولاردىڭ كوورديناتى مەن بيىكتىگىن انىقتادى. ورتالىق ازياعا جاساعان 5 - ءشى ساياحاتىنىڭ باس كەزىندە قايتىس بولدى. ول قايتىس بولار الدىندا ءوزىن تيان-شان تاۋىنداعى ىستىقكولدىڭ جاعاسىنا جەرلەۋدى وسيەت ەتىپ قالدىردى.
ورتالىق ازيا تابيعاتىن زەرتتەۋدە ورىس عالىمى پ. پ. سەمەنوۆتا زور ۇلەس قوسقان. سەمەنوۆ 1827جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ بەس جاسقا تولعاندا اكەسى قايتىس بولىپ، جاڭعىز اناسىمەن قالادى. عالىم 13 جاسىندا فرانسۋز، نەمىس، اعىلشىن تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ۇيىندە جيناقتالعان كىتاپ قورىنان ءار ەلدىڭ اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن ءوز بەتىنشە ءسۇيىپ وقىدى. 1841جىلى پەتەربۋرگ قالاسىنداعى مەكتەپكە باردى. مەكتەپتى اياقتاعان سوڭ جاقىندارىنىڭ اسكەري جولعا تۇسۋىمەن كەلىسپەي، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا - ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. 1848جىلى ۋنيۆەرسيتەتى اياقتاعاننان كەيىن ءوزىنىڭ ومىردەگى ەڭ العاشقى ساياحاتىن، بىرگە وقىعان جولداسى ن. يا. دانيليەۆسكييمەن بىرگە جاياۋ پەتەربۋرگ پەن موسكۆا اراسىنداعى جولدان تابيعات بايلىقتارىنىڭ تۇرلەرىن جيناۋدان باستادى.
1849 جىلدان باستاپ سەمەنوۆ رەسەيدىڭ ۇلكەن ەكسپەديسياسىنىڭ مۇشەسى بولدى. تيان - شان تاۋىنا 2 رەت ساياحات جاساعان. ۇزاق ۋاقىت وسى تاۋدىڭ بيىك نۇكتەسى دەپ ەسەپتەلىنگەن، ياعني ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەڭ بيىك شىڭى ءحانتاڭىرى شىڭىن اشقان. تيان - شان بيىكتىك بەلدەۋلەرىن اجىراتىپ، قار سىزىعىنىڭ الپىدەن الدەقايدا بيىك جاتقانىن انىقتادى. ىستىقكول كولىنىڭ اعىنسىز تۇيىق، تەكتونيكالىق تەرەڭ كول ەكەندىگىن دالەلدەگەن. وسىنداي زور جەتىستىكتەرى ءۇشىن عالىمنىڭ اتى – جونىنە تاۋدىڭ اتى قوسارلانىپ بەرىلگەن. ورتا ازياداعى ءىرى تاۋ جۇيەسى، بيىك شىڭ مەن مۇزدىق پ. پ. سەمەنوۆ – تيان - شانسكيي ەسىمىمەن اتالادى.
2. تاپسىرما: سايكەستەندىرۋ تەست جۇمىسى.
سۇراقتار:
جاۋاپتار:
1. گرەكتىڭ اتاۋى «بارلىق قۇرلىق» دەگەن سوزىنەن شىققان ەجەلگى ءبىرتۇتاس قۇرلىق
2. 180 - 200 ملن جىل بۇرىن سولتۇستىك جارتى شار ماتەريكتەرى قۇرامىندا بولعان ەجەلگى قۇرلىق
3. 180 - 200 ملن جىل بۇرىن وڭتۇتىك جارتى شار ماتەريكتەرى قۇرامىندا بولعان ەجەلگى قۇرلىق
4. ەجەلگى لاۆرازيا قۇرلىعىنىڭ قۇرامىندا بولعان
ءتورت مۇحيت بىردەي قورشاپ جاتقان
ءبىزدىڭ وتانىمىز ق ر ورنالاسقان
دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى ورنالاسقان
دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن قۇرلىق
(تاقتادا بەرىلگەن كارتالار بويىنشا تەستىڭ جاۋابىن سايكەستەندىرۋ)
بەرىلگەن كارتالار: ەۋرازيا، لاۆرازيا، پانگەيا، گوندۆاننا، سولتۇستىك امەريكا قۇرلىقتارىنىڭ كارتالارى.
3 - تاپسىرما: ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاي وتىرىپ كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ. ءتۇسىرۋ بارىسىندا ءار جەردىڭ باستى ەرەكشەلىگىن ايتۋ.
(تاقتادان گو - انىقتاۋ جوسپارى مەن كەسكىن كارتانى كورسەتۋ)
ماتەريكتىڭ گەوگرافيالىق ورنىن سيپاتتاۋ جوسپارى:
ءى. ماتەريكتىڭ اتاۋى. S: ح -
ءىى. باسقا ماتەريكتەرگە قاتىسى (دۇنيە بولىكتەرى بويىنشا)
ءىىى. ماتەريكتىڭ شەتكى نۇكتەلەرىن، ولاردىڭ كوورديناتتارىن انىقتاۋ.
ءىV. ماتەريك جاعالاۋىن قانداي مۇحيتتار مەن تەڭىزدەرى شايىپ جاتىر؟
V. ەڭ بيىك جانە تەرەڭ نۇكتەلەرىن انىقتا.
Vءى. قانداي كليماتتىق بەلدەۋلەردە جاتىر؟
ءمۇعالىم: ماتەريكتىڭ اتاۋىن، اۋدانىن، حالقىنىڭ سانىن جازىپ، گو انىقتاۋ جوسپارىمەن قالاي جۇمىس جاساۋدى تۇسىندىرەدى.
1 - وقۋشى: ماتەريكتىڭ باسقا ماتەريكتەرگە قاتىسىن، ەۋروپا، ازيا تەرميندەرىنىڭ قالىپتاسۋىن، شەكاراسىن كارتادان انىقتاي وتىرىپ بەلگىلەيدى.
جاۋابى: ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ باستى زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، جەرورتا تەڭىزىنەن ءارتۇرلى باعىتتا كەمەمەن ءجۇزىپ وتكەن فينيكيالىقتار وزدەرىنە بەلگىسىز باتىستى «ەرەب»، شىعىستى «اسۋ»دەپ اتاعان. كەيىنەن بۇل ۇعىمدار نەگىزىندە قازىرگى ەۋرازيانى قۇرايتىن دۇنيە بولىگى «ەۋروپا» مەن «ازيا» تەرميندەرىن قالىپتاستىرعان. ەۋروپا مەن ازيا دۇنيە بولىگىنىڭ شەكاراسى (ورال تاۋلارىنىڭ شىعىس ەتەگى، جايىق وزەنى ارقىلى كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى، كۋما - مانىچ ويىسىمەن ازوۆ، قارا تەڭىزدەردىجانە جەرورتا تەڭىزىمەن بايلانىستىراتىن بۇعازدار ارقىلى بولىنەدى).
2 - وقۋشى: سولتۇستىك شەتكى نۇكتەسى - چەليۋسكين ءمۇيىسى (77 س. ە، 104 ش. ب)
وڭتۇستىك نۇكتەسى - پياي ءمۇيىسى (1س. ە، 103 ش. ب)
بۇل ەكى نۇكتەنىڭ اراسى 8000 كم سوزىلىپ جاتىر. كەيبىر ارالدار سولتۇستىك پوليۋسكە تاياۋ ورنالاسسا، مالاييا ارحيپەلاگىنىڭ ارالدارى ەكۆاتوردان سولتۇستىككە قاراي 11 گرادۋس و. ە دەيىن سوزىلىپ جاتىر.
3 - وقۋشى: باتىسىنداعى شەتكى نۇكتەسى - روكا ءمۇيىسى(38 س. ە، 9 ب. ب)
شىعىسىنداعى شەتكى نۇكتەسى - دەجنيەۆ ءمۇيىسى(66 س. ە، 169 ب. ب)
ماتەريك باتىسىنان شىعىسىنا قاراي وراسان زور اۋماققا سوزىلىپ جاتىر. ەكى شەتكى نۇكتەسىنىڭ اراقاشىقتىعى 16000كم جۋىق. ماتەريكتىڭ ءبىراز جەرى شىعىس جارتى شار اۋقىمىنان شىعىپ، باتىس جارتى شاردى قامتيدى. گەوگرافيالىق ورنىنىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس ماتەريكتە بارلىق كليماتتىق بەلدەۋلەرمەن تابيعات كەشەندەرىنىڭ تولىق جيىنتىعى كەزدەسەدى.(وقۋشىلار شەتكى نۇكتەلەرىن كوورديناتالارىن انىقتاي وتىرىپ، كەسكىن كارتاعا تۇسىرەدى، جانە ولاردىڭ ەرەكشەلىگىن ءتۇسىندىرىپ كەتەدى)
4 - وقۋشى: ماتەريكتى ءتورت مۇحيت بىردەي قورشاپ جاتىر.
سولتۇستىگىندە – سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
شىعىسىندا - تىنىق مۇحيتى
(ەكى مۇحيتتى كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ بارىسىندا باستى ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ ماتەريككە تيگىزەتىن اسەرىن قىسقاشا ايتۋ)
5 - وقۋشى: وڭتۇستىك – باتىسىندا - اتلانت مۇحيتى
وڭتۇستىگىندە - ءۇندى مۇحيتى
(ەكى مۇحيتتى كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ بارىسىندا ارالىعىنداعى جەرورتا تەڭىزىن، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ تۇزدى تەڭىز قىزىل تەڭىزدى، ارابيا تەڭىزدەرىن ك. ك ءتۇسىرىپ، باستى ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ ماتەريككە تيگىزەتىن اسەرىن قىسقاشا ايتۋ)
6 - وقۋشى: ەڭ بيىك نۇكتەسى دجومولۋنگما - 8848م. ماتەريكتىڭ بيىك نۇكتەسى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ بيىك تاۋ شىڭى گيمالايداعى دجومولۋنگما شىڭى. مۇندا گيمالايدىڭ وڭتۇستىك شىعىس بەتكەيىندەگى جەر شارىنداعى جىلدىق جاۋىن - شاشىن ەڭ كوپ تۇسەتىن چەراپۋندجي ەلدى مەكەنى ورنالاسقان. جىلىنا 12000مم ارتىق جاۋىن - شاشىن تۇسەدى. (كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ، ەرەكشەلىگىن قىسقاشا ايتۋ)
7 - وقۋشى: تەرەڭ نۇكتەسى - ءولى تەڭىز(- 403). بۇل تەڭىز جەر شارىنداعى تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ تومەن ورنالاسقان جەرى جانە جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن ارابيا تۇبەگىندە ورنالاسقان. تۇبەكتىڭ اۋدانى 3ملن. كم. كۆ.
4. لوگيكالىق ويلاۋ. الەمدەگى ەڭ...
ە. ەڭ ۇلكەن قۇرلىق........
ۋ. ەڭ بيىك شىڭ.............
ر. ەڭ تەرەڭ نۇكتە (تەڭىز دەڭگەيىنەن).........
ا. ەڭ ۇلكەن كول...........
ز. ەڭ تۇزدى تەڭىز........
ي. ەڭ تەرەڭ كول............
يا. ەڭ جاۋىن - شاشىن كوپ تۇسەتىن ايماق........
5 - تاپسىرما: ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋگە ارنالعان تەست جۇمىسى.
7 نەگىزگى سۇراقتان تۇراتىن اكتيۆويد ارقىلى اشىق تەست جۇمىسى.
1. سولتۇستىك جارتى شار ماتەريكتەرى
ا) ەۋرازيا، افريكا
ب) وڭتۇستىك امەريكا، ەۋرازيا
ۆ) سولتۇستىك امەريكا، ەۋرازيا
گ) ەۋرازيا، اۋستراليا
2. ەۋرازيا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ گەوگرافيالىق ورنىنىڭ باستى ۇقساستىعى
ا) ەكى ماتەريكتە ەندىك باعىتتا كولەمدى جەردى الىپ جاتىر
ب) ەكى ماتەريكتە سولتۇستىككە قاراي كۇرت سۇيىرلەنەدى
ۆ) ولاردىڭ سولتۇستىكتە اركتيكادان، وڭتۇستىكتە ەكۆاتورعا دەيىنگى ارالىقتا سوزىلىپ جاتۋى
گ) ەكى ماتەريكتە وڭتۇستىك جارتى شاردا ورنالاسقان
3. ەۋرازيامەن سولتۇستىك امەريكانىڭ جەر بەدەرىنىڭ ۇقساس بەلگىلەرىن تاپ
ا) ەكى ماتەريكتىڭ دە اۋماعىنىڭ باسىم بولىگىن ەجەلگى پلاتفورمالارعا سايكەس كەلەتىن جازىقتار الىپ جاتىر
ب) گيمالاي - كورديلەرا تاۋلارى ەندىك باعىتتا ورنالاسقان
ۆ) گيمالاي - كورديلەرا تاۋ جۇيەلەرى ماتەريكتىڭ باتىسىندا بويلىق باعىتتا ورنالاسقان
گ) ەكى ماتەريكتىڭ جەر بەدەرىنە ۇقساس بەلگىلەر جوق
4. مۇز جامىلعىسىنىڭ قالىڭدىعى 3000م - گە دەيىن جەتىپ، 40گرادۋس سولتۇستىك ەندىك بولىگىن قامتىعان ماتەريك
ا) ەۋرازيا
ب) وڭتۇستىك امەريكا
ۆ) افريكا
گ) سولتۇستىك امەريكا
5. قاي قۇرلىقتىڭ نەگىزى بىرنەشە پلاتفورمالاردىڭ بىرىگۋىنەن تۇرادى
ا) سولتۇستىك امەريكا
ب) وڭتۇستىك امەريكا
ۆ) ەۋرازيا
گ) افريكا
6. جەر شارىنداعى قۇرلىقتار ۇلەسىنىڭ باسىم بولىگى قاي جارتى شاردا
ا) باتىس جارتى شاردا
ب) سولتۇستىك جارتى شاردا
ۆ) وڭتۇستىك جارتى شاردا
گ) شىعىس جارتى شاردا
7. ەجەلگى مۇز باسۋلار قاي ەرانىڭ قانداي داۋىرىندە جۇرگەن
ا) كاينوزوي ەراسىنىڭ انتروپوگەندىك داۋىرىندە
ب) مەزوزوي ەراسىنىڭ تيراس داۋرىندە
ۆ) پالەزوي ەراسىنىڭ كەمبريي داۋىرىندە
گ) پروتەروزوي ەراسىنىڭ ديەۆون داۋىرىندە
6. بەكىتۋ. شاعىن وي تولعاۋ، تاقىرىبى: «ەۋرازيا - الىپ ماتەريك»
7. ۇيگە تاپسىرما: 1. 14تاقىرىپ.
2. كەسكىن كارتامەن جۇمىستى اياقتاۋ
3. شەتكى نۇكتەلەرىنىڭ قاشىقتىعىن ەسەپتەۋ.
4. مۇحيتتاردىڭ ەۋرازياعا تيگىزەتىن اسەرى.
8. باعالاۋ
You Might Also Like
-
ماقساتى: بالالاردى كۇز مەزگىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىستىرۋ، كۇز تۋرالى العان بىلىمدەرىن بەكىتۋ، ادەمىلىككە، اسەمدىككە تاربيەلەۋ، بۇلدىرشىندەردىڭ بەيىمىن دامىتۋ.
