InfoHub Logo

ەۋروپالىق ساياحاتشى جانە سۋرەتشى دجون كەستل 1734 جىلى رەسەي پاتشالىعى ۇيىمداستىرعان ورىنبور ەكسپەديسياسىنىڭ قۇرامىندا ورتالىق ازياعا ساپار شەگىپ، ەكى جىل سوندا بولدى. وسى ساپارى بارىسىندا ول 1736 جىلى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ حانى ءابىلقايىر حاننىڭ ورداسىندا بولىپ، رەسەيلىكتەردىڭ اتىنان ونىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى.

وسىلايشا، 1736 جىلى 14 ماۋسىم مەن 13 تامىز اراسىندا ءۇش اي بويى جالعاسقان ساپارىنىڭ العاشقى 20 كۇنى قازاقتار اراسىندا ءوتتى. ول وسى ساپارى بارىسىندا كورگەن-بىلگەندەرىن ەستەلىك رەتىندە جازدى. كەي-كەيدە سۋرەتتەر دە سالدى. ودان كەيىن رەسەي پاتشالىعىنا مالىمدەمە رەپورترەتىن ۇسىندى. ونىڭ بۇل جازعاندارى 1784 جىلى ريگا قالاسىندا ەستەلىكتەرىن نەمىس تىلىندە “ۇلى يمپەراتور پەتر قايتىس بولعاننان بەرى رەسەي تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار” (Materialen zu der Russischen Geschichte seit dem Tode Kaisers Peters der Grossen، Zwieter Theil) دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ جاريالاندى.

بۇل ەڭبەكتەن كەيبىر ۇزىندىلەر قازاقشاعا اۋدارىلىپ، 1970 جىلداردان باستاپ كىتاپتار مەن گازەتتەردە جاريالانعان. سونىمەن قاتار، ۆولفگانگ شتاركەنبەرگ ونى نەمىسشەدەن ورىسشاعا اۋدارىپ، «دنيەۆنيك پۋتەشەستۆيا ۆ گودۋ 1736-م يز ورەنبۋرگا ك ابۋلحايرۋ، حانۋ كيرگيز-كايساسكوي وردى» دەگەن اتپەن باسىپ شىعارادى. كەستلدىڭ ەڭبەگىنىڭ ءابىلقايىر حان مەن قازاقتارعا قاتىستى بولىگىن وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بەاتريس تەسە نەمىس تىلىنەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمەسىن بەرىپ، «قازاق دالاسىنا تامان دجون كەستلدىڭ ءابىلقايىر حانعا ميسسياسى (1736)» (Into The Kazakh Steppe John Castle’s Mission to Khan Abulkhayir (1736) Edited by Beatrice Teissier) دەگەن اتپەن 2014 جىلى وكسفوردتا جارىققا شىعاردى. ءبىز بۇل ماقالادا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا بايلانىستى وسى كىتاپتىڭ مازمۇنى جانە قازاقتارعا قاتىستى سۋرەتتەرگە توقتالماقپىز.

كەستل كۇندەلىگىندە قازاقتار تۋرالى ويلارىن ەركىن تۇردە جازعان. قازاقتىڭ تاعامدارى، سالت-سانالارى جايىندا كەيدە تاڭدانىس، كەيدە ماقتاۋ، كەيدە كەلەمەجدەۋ، ءتىپتى، جيىركەنىش سەزىمدەرىن جازۋدان تارتىنباعان.

كەستل كۇندەلىگىن باسقا ساياحات كىتاپتارىنان قۇندى ەتەتىن تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى — سىزعان سۋرەتتەرى. حان ورداسى، تابيعات جانە پورترەتتەر بار. كەستل كۇندەلىگىندە بەس ادامنىڭ پورترەتىن سىزعانىن ايتادى. ولار: ءابىلقايىر حان، ءابىلقايىر حاننىڭ ورىنبوردا ول كەزدە رەسەيدىڭ قولىندا امانات تۇتقىندا بولعان ۇلى ەرالى سۇلتان، الدار اتتى وتە تانىمال باشقۇرت سوعىس كوشباسشىسى، ونىڭ قىزى، بەسىنشىسى — قاسىندا اۋدارماشى بولىپ جۇرگەن تاتار مۇسا. ءبىراق كىتاپقا ەرالى سۇلتاننىڭ پورترەتى كىرمەگەن. ويتكەنى ونى حان ورداسىندا قوناق بولىپ وتىرعاندا ەرالى سۇلتاننىڭ اناسى بوپايعا ۇسىنىپ، قۋانتادى.

كەستل بۇل ساپاردى ءوزى ۇيىمداستىرادى. نەگىزى ەكسپەديسيانىڭ رەسمي مۇشەسى بولماعان ول، ورىنبوردا امانات تۇتقىندا وتىرعان ەرالى سۇلتانمەن ورناتقان دوستىعىن پايدالانىپ، ءابىلقايىر حانعا ەلشىلىك قىزمەتىن رەسەي مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى يۆان كيريلوۆتان سۇراپ الادى. 1736 جىلى شىلدە ايىندا ءابىلقايىر حاننىڭ ەلشىسى بولىپ جانىبەك باتىر جانە ەكى جاساۋىل ورىنبورعا كەلىپ، رەسەي پاتشاسىنىڭ وكىلى، پودپولكوۆنيگى جاقىپ فوەدروۆيچ كەلەدى. كەستل ولاردى جانە ءبىر جىلدان بەرى تانىس بوپ جۇرگەن ەرالى سۇلتاندى ۇيىنە قوناققا شاقىرىپ، سىي-قوشەمەت كورسەتىپ، رازى ەتەدى. ءسويتىپ، ءابىلقايىر حانعا بارۋعا رۇقسات الادى.

ورىس ءتىلىن دە، قازاق ءتىلىن دە بىلمەيتىن كەستل ساياحاتتا وزىنە كومەكشى جانە ءتىلماش ەتىپ 14 جاستاعى ديتريح لۋفتۋس اتتى نەمىس وقۋشىسى مەن پولكوۆنيك تەففكەلەففتىڭ كۇلبەن دەپ اتالاتىن تاتار قىزمەتشىسىن ەرتىپ الدى. كەستلدىڭ نەمىسشە ايتقانىن بىرەۋى ورىسشاعا، ەكىنشىسى قازاقشاعا اۋدارىپ وتىرادى. ساياحات توبىندا جانىبەك باتىر، شاقبي جانە ولاردىڭ كومەكشىلەرى مەن ءۇش جاس قازاق ساۋداگەرى بولادى. بۇلار 14 ماۋسىم كۇنى كەشكە قاراي جولعا شىعادى.

ولار بەس كۇندەي جول ءجۇرىپ، شىلدە ايىنىڭ 19-ى كۇنى كەشكىسىن ماڭايىندا كوپتەگەن كيىز ۇيلەر بولعان حان ورداسىنا كەلدى. ءبىراق حان وردادا جوق ەكەن. حانعا قوناق كەلگەنى تۋرالى حابار بەرۋگە شابارماندار جىبەرىلەدى جانە كەستلگە ارناپ اق كيىزدەن ءۇي تىگىلەدى.

حان ورداسىنا كەلگەن ەۋروپالىقتىڭ بولەك تۇر-بەينەسى مەن كيىمدەرى قازاقتاردىڭ نازارىن اۋدارادى. سوندىقتان كەستل وزىنە ارناپ تىگىلگەن ۇيىندە ءوزىن كورۋگە كەلگەن كوپتەگەن قازاقتى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولادى. ساياحاتشى ءبىر باقسىنىڭ ءوزىن تازارتۋ جانە ساۋەگەيلىك راسىمىنە كۋا بولادى. بۇل ءۇشىن كەستلدىڭ ءۇيىنىڭ يەسى ەدەنگە اق ماتا توسەپ، ۇستىنە جانىپ تۇرعان وعىز شامدى ورنالاستىرادى. باقسىنىڭ (ماتىندە ءدىني قىزمەتكەر نەمەسە مولدا) قولىندا ءبىر سيقىر كىتابى مەن قامشىسى بولادى. وڭ جاقتاعى توعادا ەكى كوزىنەن وت جانىپ تۇرعان قۇزىنىڭ باس سۇيەگى، سۇيەگىنىڭ توبەسىندەگى ويىقتا ءبىر شىبىق. قۇزىنىڭ قالعان سۇيەكتەرى دە توعادا. باقسى بۇرىن كۇيدىرىلگەن قۇزىنىڭ سۇيەكتەرىنە قاراپ، ساۋەگەيلىك جاسايدى.

كەستل قازاقتىڭ قويعا باتا ىستەۋ سالتىن دا بايانداپ، قوي سويىلماس بۇرىن وزىنە تىرىدەي الدىنا اكەلىنگەنىن، ءسويتىپ، قويدىڭ دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى ەكەنى كورسەتىلگەنىن، سودان كەيىن بارىپ باتا ىستەلگەنىن ايتادى.

حان ساياحاتىنان ورالعاننان كەيىن، 21 ماۋسىم كۇنى قابىلدايتىن بولادى. الدىمەن وعان وردا قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان حان الدىنا قالاي شىعۋ كەرەكتىگى ۇيرەتىلەدى. حان الدىندا تىزە بۇگىپ، ماڭدايىن جەرگە ءۇش رەت تيگىزۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. مۇنداي حانعا تاعزىم ەتۋ ۇناماعاندىقتان، ۇقپاعان بولعانداي سىڭاي تانىتقانىن ايتىپ، بىلاي دەيدى: «جارتى ساعات ۋاقىت وتكەن سوڭ، مەنى ءبىر توپ ادام حان ورداسىنىڭ الدىنا ەكى قولتىعىمنان ۇستاپ وتىرىپ اپاردى. حان ورداسىنا 10 قادام جاقىنداعاندا ءبىر مينۋت توقتاۋىمدى ءوتىندى. ودان كەيىن جاساۋىل 6 قادام ءجۇرىپ، ءبىر مينۋت توقتاپ تۇرۋىمدى سۇرادى. ودان سوڭ جاساۋىل قايتا كەلدى، سودان سوڭ بارىپ حان ورداسىنىڭ ەسىگىنەن كىرگىزىپ جىبەردى».

حان كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ وڭ جاعىندا جولاق ماقتا كيىپ، قاسىندا كوپتەگەن اقساقالدارىمەن بىرگە اعاسى، باۋىرى نياز سۇلتان ەكى ۇلىمەن بىرگە وتىرعان. كىرگەننەن كەيىن باس كيىمىن شەشىپ الىپ، تىزە بۇگىپ، ءۇش رەت فرانسۋز تاسىلىمەن حانعا جانە بۇكىل وتىرعاندارعا سالەمدەسەدى. وسىدان كەيىن باس كيىمىن قايتا كيگەن كەستلگە وتىرۋعا رۇقسات ەتىلەدى.

حان كەستلدىڭ ايتقاندارىنا ريزا بولىپ، ريزاشىلىعىن ءوز قولىمەن جىلقى ەتىنەن اساتۋمەن كورسەتەدى. سودان كەيىن قىمىز بەرەدى. ءۇش ساعاتتىق وتىرىستان كەيىن حان كەتۋى ءۇشىن بەلگىنى وڭ جاق يىعىنا وڭ قولىمەن قاعۋ ارقىلى كورسەتەدى. بۇل سونىمەن بىرگە حاننىڭ قۇرمەت بەلگىسى ەدى. كەستل داستارقاندا ەشقانداي قاسىق، پىشاق نەمەسە شانىشقى بولماعانىن، قازاقتاردىڭ ەتتى بەس ساۋساقپەن جەيتىنىن كورسەتەدى.

حان ورداسىندا قوناق قابىلداۋدى دا سۋرەتكە سالعان. سۋرەتتە: تىزە بۇگىپ ارىز ايتقان قازاق. ءبىر ۇلى قاسىندا وتىر. كەستل مەن ەكى جولداسى سول جاعىندا. كيىز ۇيدە اقساقالدار مەن باسقا دا قازاقتار تولى. ءبىر كىسى ورتادا قىمىز قۇيىپ قىزمەت ەتەدى.

22 ماۋسىم كۇنى حانمەن بىرگە اڭعا شىققاندا حاننىڭ توقالى تەبەر دە بولادى. بۇركىتپەن اڭ اۋلاۋدى كورگەن ەۋروپالىق ساياحاتشى قايران قالادى.

حان ورداسىنان كەتەر الدىندا ونى ءابىلقايىر حان كەشكە جەكە ۇيىنە شاقىرادى. سوندا حاننىڭ ايەلدەرىن كورەدى. ونىڭ حان ورداسىن سيپاتتاۋىنشا، كيىز ءۇيدىڭ ءىشى پارسى كىلەمدەرىمەن جاقسى جابدىقتالعان. جەردە وتىرعان حاننىڭ ەكى جاعىندا بۇقار بارقىتتان جاستىقتار بولعان. ونىڭ جوعارىسىندا قىزىل، اق جانە التىن ءۇش ءتۇستى جىبەك شىمىلدىق ءىلۋلى. حاننىڭ سول جاعىندا ءتورت بۇرىشتى جىبەك شىمىلدىق ىشىندە ونىڭ ءۇش ايەلى وتىرادى. بايبىشەسىنىڭ باسىندا ويۋمەن ورنەكتەلگەن باس كيىمى، التىن ءتۇستى گۇلدەرمەن اشەكەيلەنگەن قىزىل جىبەك كيىمى بولعان. وزگە ەكى ايەلىنىڭ بۇقار بارقىت كيىمى جانە اق ماتادان باس كيىمى بولعان.

وتىرىس كەزىندە بايبىشە كەستلدەن قانشا ايەلى مەن بالاسى بارىن سۇرايدى. ءالى كۇنگە ۇيلەنبەگەنىن جانە بالاسى جوعىن ايتۋى ولاردىڭ ۇلكەن تاڭدانىسىنا سەبەپ بولعانىن ايتىپ: «بۇعان ولاردىڭ سەنۋى دە قيىن ەدى. ويتكەنى ولاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، ءبىر ادامنىڭ بالا-شاعاسىز ءومىر ءسۇرۋى استە مۇمكىن ەمەس ەدى. مەن ولارعا قارسى پىكىردى قىزۋ جاقتادىم. اقىرىندا ولار مەنى كەدەي ادام دەپ ويلادى جانە ەۋروپالىق قىزدار وتە سيرەك جانە قىمبات بولادى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. سونداي-اق، ولار وسى ماسەلە بويىنشا وزدەرىن باقىتتى سانادى. ويتكەنى ولار 20-30 بيە قالىڭ تولەپ، ءتاپ-تاۋىر قىزدى الا الاتىندىقتارىنا قۇدايعا شۇكىرشىلىك ەتتى. نەگىزى، قازاقتار اراسىندا مۇنداي ساۋدالاسۋلاردا قىمىز ساۋاتىن بيە اسا قۇندى. سەبەبى ولاردا اقشا بولمايدى جانە اقشانىڭ نە ەكەنىن دە تۇسىنبەيدى»، — دەيدى.

ول وسىدان كەيىن قايتا جولعا شىعادى. سوندا قازاقتاردىڭ ساياحات ۇردىستەرىنە كوز جەتكىزىپ، كەيبىر انىقتامالار جاسايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتار ساياحات بارىسىندا اسا قاجەتتى جاعدايلاردا بولماسا، كەز كەلگەن سۋدى ىشە بەرمەيدى. ولار سۋ ورنىنا ورىستىڭ بۇرشاعىنداي كىشى جانە سۇيەكتەن قاتتى قىپ كەپتىرىلگەن قويدىڭ سىرىن، ياعني قۇرتتى قولدانادى. ولار جىلقى تەرىسىنەن جاسالعان قاپتىڭ ىشىنە قويىلادى. سونان سوڭ وعان سۋ قۇيىپ، اتتىڭ ۇستىندە شايقالىپ وتىرادى. ءسويتىپ، ول ءشولدى قاندىراتىن جانە ادامدى قورەكتەندىرەتىن سۋسىنعا اينالادى. ونى ىشپەس بۇرىن بەتىندەگى ەڭ ءدامدى سانالعان قايماق-كىلەگەيىن الىپ، ەڭ قۇرمەتتى ادامعا بەرەدى. «وسى ساپاردا ماعان بەردى. جانە بىرەۋ قولىمەن قازاق سالتى بويىنشا اۋزىما قۇيىپ تۇردى. ءبىراق بۇل مەنى اۋرۋ قىلدى. ويتكەنى ونداعى قىلشىقتار مەنى جيىركەندىردى. اۋزىمنان جان-جاققا شاشىراپ، ول كوزىمدى اشىتتى، تومەن توگىلىپ، ءۇستىمدى بىلعادى»، — دەيدى ساياحاتشى.

قازاقتاردىڭ جولدان اداسقاندا بال اشاتىنىنا دا كۋا بولعان ول، جولدى انىقتاۋ ءۇشىن سيقىرعا جۇگىنەتىنىن كورسەتەدى: «ەكى قازاق جەردەگى تەرى كورپەشەنىڭ ۇستىنە بىر-بىرىنە قاراپ، تىزە بۇگىپ وتىردى. ءاربىرىنىڭ قولىندا ۇشكىر ۇشى وزدەرىنە قاراتىلعان جەبەلەر بار. جەبەلەردىڭ قاۋىرسىندى ارتقى ۇشى قارسى الدىنداعىعا قاراتىلعان. ۇشتارى دا ءبىر وق سەكىلدى بىر-بىرىنە ءتيىپ تۇردى. ولار وسىلايشا جەبەلەردى مىقتى ۇستاپ وتىرعاندا ارابشا باتالار ايتىپ، جەبەنىڭ قاي جاققا تۇسەتىنىن كۇتىپ وتىردى. ەگەر جەبە وڭ جاققا تۇسسە، ءبىز وڭ جاققا قاراي، سول جاققا تۇسسە، سول جاققا قاراي ساياحات ەتەتىن بولدىق».

ءبىرiءن-بىرى العاش كورگەندە قالاي سالەمدەسەتىنىن دە بىلايشا باياندايدى: «قازاق حالقى كەزدەسكەندە ەكى قولىن ۇستاپ، ءتوس قاعىستىرىپ سالەمدەسەدى. سوندا بىرەۋى «اسسالاۋماعالايكۇم!» دەسە، ەكىنشىسى «ۋاعالايكۇمسالام!» دەپ جاۋاپ قايىرادى. ال ايەلدەر بولسا، وزدەرىنىڭ جاقىن تۋىسى بولعان ەر ادامدارعا ىزەتتىلىكپەن سول تىزەسىن بۇگەدى دە، وڭ تىزەسىنىڭ ۇستىنە ەكى قولىن قويىپ، جوعارىداعى سوزدەردى ايتادى».

ەندى ءبىر سۋرەتتە بوپاي حانىم جاس ۇلىن جەتەكتەپ بارادى. باس كيىمىن بوساڭداۋ بايلاعان. ارتىندا كەلە جاتقان قىزدىڭ ەكى ۇزىن بۇرىمى بار، باس كيىمىنە تەمىر تەڭگەلەر مەن اققۋدىڭ قاۋىرسىندارى ءىلۋلى. ونىڭ حانشايىم ەكەنى باس كيىمىنەن بەلگىلى. ال ارتىندا كەلە جاتقان ەكى جاس ايەلدىڭ حانىمنىڭ بالاسى بولۋ-بولماۋى بەلگىسىز.

تاعى ءبىر سۋرەتتە قازاقتىڭ كوشۋ سالتى بەينەلەنگەن: تۇيەلەرمەن ايەلدەر، بالالار، كيىز ءۇي مەن باسقا دا كەرەكتى زاتتاردى تاسىمالدايدى. سابيلەردىڭ كەبەجەسى ءبىر تۇيەگە ارتىلعان. ەڭ الدا وتباسىنىڭ ءبىر قىزى اتقا ءمىنىپ باستاپ بارادى. باسىنا قاۋىرسىندى، ويۋلى باس كيىم كيگەن. سۋرەتتىڭ تومەنگى سول جاعىندا اتقا مىنگەن حان مەن بايبىشەسى بوپاي بوبەگى، ارتتارىندا ءبىر جاس بالا اتپەن كەلە جاتىر. قارۋلى اتتى ادامدار ارتتا جانە توبەلەردە قاراۋىلدار ءجۇر.

قازاقتاردىڭ ءدىني سەنىم-نانىمدارىنا دا توقتالعان كەستل: «قازاقتار وتە ىرىمشىل بولا وتىرىپ، قۇدىرەتى شەكسىز قۇدايدى قۇرمەتتەيدى. كۇنىنە بەس ۋاقىت بەتى-قولىن جۋىپ، دارەت الىپ، باستارىن جاۋىپ، تىزە بۇگىپ ناماز وقيدى، مۇسىلمانشا ەر بالالارىن سۇندەتكە وتىرعىزادى. ولاردا وقي الاتىن، جازا الاتىن مولدا وتە از. ولاردىڭ جازۋى ءۇندى سياسىنا باتىرىپ، قامىسپەن وڭنان سولعا قاراي جازىلادى»، — دەيدى.
«قازاقتاردىڭ زاڭدارى ادەتتەگى تۇراقتى جازباشا زاڭدارعا ۇقسامايدى. احۋن نەمەسە ەڭ قۇرمەتتى مولدا قۇراننان الىنىپ قارالعان ماسەلەگە قاتىستى زاڭداردى اقساقالدارعا وقيدى، ءبىراق اقىرعى شەشىم حانعا تاستالادى. حان شەشىمى دەرەۋ ورىندالادى. ولاردىڭ ۇكىمدەرى ولىمگە بۇيىرمايدى، كوبىندە دۇرەگە جىعۋ جازاسى بولادى.

ادام قايتىس بولعان كەزدە ونى وتباسى جۋىپ، كەبىندەيدى، تاۋ جاقتاعى زيراتقا جەرلەپ، ۇستىنە مۇسىلمان ەكەنىن بىلدىرەتىن تاستان بەلگىلەر قويادى. مولدا جانە ولگەن ادامنىڭ بۇكىل وتباسى ءمايىت ءۇشىن ءان-جوقتاۋ ايتادى. جىلقى سويىپ، ەتىن كەدەيلەرگە ساداقا رەتىندە تاراتادى. ولار ونىڭ ارۋاعىنا دۇعا ەتەدى»، — دەپ، مۇسىلمانشا جەرلەۋ ءداستۇرىن سيپاتتايدى.

دجون كەستلدىڭ ەستەلىك كىتابىنىڭ مازمۇنى وسىنداي. ءبىز كەلتىرمەگەن باسقا دەتالدار 200 بەتتىك كىتاپتا تولىپ جاتىر. ەڭبەكتىڭ نەمىس تىلىنەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارعان بەاتريس تەسەسون دا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ادامدار مەن جەر اتتارى، سونداي-اق، قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى تۋرالى تۇسىنىكتەمەلەر بەرگەن. وسى زەرتتەۋلەرى بارىسىندا الماتىعا كەلگەن. ۇلتتىق كىتاپحانادا جانە شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەگەن. ءبىرقاتار قازاق عالىمدارىمەن پىكىرلەسىپ، تۇسىنىكتەمەلەر ءۇشىن كومەك العان.

ءابدىۋاقاپ قارا،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى،
ميمار سينان كوركەم
ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

---