InfoHub Logo

اقىل-پاراسات، سانا-سەزىم يەسى رەتىندە ادامنىڭ ەڭ باستى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – ءوزىن قورشاعان ورتانى تانىپ-بىلۋگە دەگەن ەرەكشە ۇمتىلىس. ادام اينالاسىنداعى الەۋمەتتىك دۇنيەنى، تابيعي الەمدى تانىپ ءبىلۋ بارىسىندا ولاردىڭ ىشكى قۇپياسىنا ۇڭىلەدى، قاسيەتتەرىن انىقتايدى، دامۋ زاڭدىلىقتارنى بىلەدى، ءوزىنىڭ ورنىن، باسقا ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىن انىقتايدى. تۇيسىكتەردىڭ، قابىلداۋدىڭ، اقىل-ويدىڭ ارقاسىندا ءبىز زاتتاردى، ولادىڭ قاسيەتتەرىن تانىپ بىلەمىز. وسى تۇرعىدان العاندا، تانىم دەگەنىمىز سىرتقى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ، ولاردىڭ قاتىناستارىنىڭ ادام ساناسىندا يدەالدى وبرازدار جۇيەسى رەتىندە بەينەلەۋىنىڭ قايشىلىققا تولى كۇردەلى پروسەسى.

فيلوسوفياداعى تياناقتى يدەاليستىك اعىم جالپى العاندا دۇنيەنى تانىپ-بىلۋگە بولاتىندىعىن مويىندايدى. بۇل رەتتە، مىسالى ر.دەكارتتىڭ، گ.لەيبنيستىڭ، گ.گەگەلدىڭ جۇيەلى وي-پىكىرلەرىن اتاپ وتۋگە بولادى. الايدا، گەگەل دۇنيەنى تانىپ-بىلۋدە «ابسوليۋتتىك يدەانىڭ» ءوزىن-وزى تانىپ –ءبىلۋ جولىنداعى ءبىر ساتىسى رەتىندە قاراستىرادى. ال سۋبەكتيۆتى يدەاليستەر دۇنيەنى تۇيسىكتەرمەن ءوي-ورىستىڭ ءارتۇرلى جيىنتىعى دەپ قارايتىن بولعاندىقتان، ولاردىڭ دۇنيەنى تانىپ – ءبىلۋى تۋرالى سۋبەكتىنىڭ ءوزىن-وزى تانىپ –بىلۋىنە كەلىپ سوعادى.

سونداي-اق، كەيبىر فيلوسوفتار دۇنيەنى تانىپ – ءبىلۋ مۇمكىندىگىن مۇلدە جوققا شىعارادى، ءابسوليۋتتى اقيقات، زاتتاردىڭ ىشكى مانىنە تانىم ارقىلى جەتۋدى مويىندامايدى. فيلوسوفيادا اگنوستيسيزمنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى د.يۋم مەن ي.كانت بولىپ تابىلادى. بۇلاردىڭ قورىتىندى پىكىرى: اگنوستيك پىكىردەن ارى اسپايدى، ولار قۇبىلىستىڭ بەر جاعىندا توقتاپ قالادى، تۇيسىكتەردىڭ ار جاعىندا قانداي دا بولسىن «انىق» نارسە بار دەپ تانۋدان باس تارتادى.

تانىمنىڭ فورمالارى مەن تۇرلەرى كوپ. ەڭ الدىمەن تانىم عىلىمي جانە عىلىمي ەمەس دەپ بولىنەدى. عىلىمي ەمەس تانىمنىڭ تۇرلەرىنە كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى تانىمدار، كوركەم بەينەلەر، ءدىني تانىمدار ت.ب. جاتادى. عىلىمي تانىم – تانىم پروسەسسىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى.
عىلىمي تانىمنىڭ نەگىزگى مىندەتى – زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ نەگىزگى سىرىن، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جانە دامۋ زاڭدىلىقتارىن اشۋ. عىلىمي تانىم نەگىزگى ەكى دەڭگەيدەن تۇرادى: ەمپيريالىق جانە تەوريالىق.

ەمپيريالىق تانىمنىڭ مىندەتى – فاكتى جيناۋ ىسىمەن اينالىسۋ. ەمپيريالىق زەرتتەۋ ەڭ الدىمەن زەرتتەۋ باعدارلاماسىن جاساپ، سوعان سايكەس باقىلاۋ، ەكسپەريمەنت جۇرگىزەدى، جينالعان مالىمەتتەردى سارالاۋدان وتكىزىپ، تۇسىنىكتەمە بەرەدى، العاشقى جالپىلاۋ جاسايدى.

تەوريالىق تانىم – زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءمانىن، زاڭدىلىعىن بىلۋگە باعىتتالعان تانىم؛ ول اسا جوعارى دارەجەلى ابستراكسيالاۋدا ىسكە اسادى: تەوريالىق تانىم ۇعىمى، كاتەگوريا، زاڭ، گيپوتەزا جانە ت.ب. فورمالاردا جۇزەگە اسادى. تەوريالىق تانىم سالىستىرۋ، اناليز بەن سينتەز، ابستراكسيالاۋ، شەكتەۋ، لوگيكالىق جانە تاريحي، انالوگيا ادىستەرىمەن جۇزەگە اسادى.

جوعارىدا ايتىلعان ويلاردى قورىتىندىلاي كەلە، مىناداي ءتۇيىندى تۇجىرىم ايتامىز: تانىمنىڭ ەكى دەڭگەيى – ەمپيريالىق جانە تەوريالىق دەڭگەيلەرى بىر-بىرىمەن ديالەكتيكالىق بىرلىكتە ءومىر ءسۇرىپ، ارەكەت ەتەدى، ياعني ءبىر-بىرىن تولىقتىرادى. ەمپيريالىق زەرتتەۋ ءاردايىم تەوريالىق تانىمنىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر ۇسىنا وتىرادى، ال تەرەڭدەي تۇسكەن تەوريالىق تانىم ءوز تاراپىنان ەمپيريالىق تانىمنىڭ الدىنا بارعان سايىن كۇردەلىرەك مىندەتتەر قويادى، ءسويتىپ بۇل جەردە كەرى بايلانىستار ءپرينسيپى ارەكەت ەتەدى.

دانات جاناتايەۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت  نازەركە باۋىرجانوۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى

---