InfoHub Logo

1926 جىلدىڭ جازىندا (يۋن ايىنىڭ اياعى بولۋعا ءتيىس) مەن قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسىنان قىزىلورداعا اۋىسسام، ادەتتەنبەگەن ادامعا، بۇل قالانىڭ اۋا رايى كۇيىپ تۇر ەكەن. قالادا جان-سايا، تەك، تۇنگى مەزگىلدەردە عانا تابىلادى: ىڭىردەن باستاپ كۇن شىققانعا دەيىن اۋا سالقىندايدى دا، كۇندىز كويلەكشەڭ ارەڭ جۇرەتىن جۇرت، كەيبىر كەشتەردە كوستيۋم كيەدى. سالقىن تۇندە سەرۋەندەيتىن جۇرتتىڭ جۇرەر جەرى، — كوشەلەر، اسىرەسە، — كارل ماركس، لەنين اتالاتىن كوشەلەر، ويتكەنى — ول كەزدە، وسى ەكى كوشەنىڭ عانا بويىنداعى ۇيلەردىڭ قاقپاسىنا ماي شامنىڭ فونارلارى ءىلىنىپ، كومەسكى بولسا دا كەشەگە ساۋلە تۇسەدى، وزگە كوشەلەردىڭ ءبارى دە تاستاي قاراڭعى. قىزىلوردادا ول كەزدە، ءبىرى — «جاڭا»، ءبىرى — «ەسكى» اتالاتىن ەكى باقشا بار، ءبىراق كەشكە جارىعى بولماعاندىقتان، كۇندىز بولماسا، تۇندە ول باقشالارعا جۇرت اياعىن اتتاپ باسپايدى. وعان سەبەپ «ۇرىلار جۇرەدى» دەگەن قاۋەسەتتىڭ تاراۋى. جۇرتپەن بىرگە سەرۋەنگە شىعاتىن مەن، ۋاقىتىمنىڭ دەنىن كوبىنەسە ساكەن سەيفۋلليننىڭ، قاسىندا وتكىزەم. وعان سەبەپ: بىرىنشىدەن، ساكەننىڭ كۇلدىرگى اڭگىمەلەرى كوپ جانە قىزىق بولادى؛ ەكىنشىدەن، سول قىزىق اڭگىمەلەردى تىڭداۋعا جولداس-جورالارى كوپ جينالادى. جينالىپ سەرۋەندەگەن، اۋىزدارى كۇلكىدەن جيىلماعان جۇرت، كوبىنەسە، تاڭ اتا تارقاسادى.

ءبىراق، بۇنداي كومپانيا كۇن سايىن بولا بەرمەيدى. كەيبىر كەشتەردە ساكەن ەتەنە بولىپ كەتكەن ازىن-اۋلاق جولداستارىمەن عانا سەرۋەندەيدى، سوندا، كوبىرەك جۇرەتىن ادامنىڭ بىرەۋى ماركس پەن لەنين بۇرىشىنداعى ەڭسەسى بيىك، قىش (كىرپىش) ۇيدە تۇراتىن ساكەننىڭ قاقپا قاسىنداعى كورشىسى — فەلباۋم اتالاتىن ەرگەجەيلى جەبىرەي. بۇل ادام اسا شەبەر ساعاتشى. بويىنىڭ بيىكتىگى 75 سانتيمەتردەي عانا ونىڭ مىنەزى مەيلىنشە تاكاپپار. ول ساكەننەن باسقا جۇرتتىڭ كوبىن مەنسىنبەيتىڭ «جاس جازۋشىمىز» دەيتىن بىزدەرگە پىسقىرا قارايتىن سوزدەرى تۇيەدەن تۇسكەندەي ءىرى ادام. ءوزى قولتوقپاقتاي بولا تۇرا، ايەلى بيىك بويلى، سەمىز، دەنەلى ادامنان العان. فەلباۋم كوشەگە شىقسا، ايەلى قاسىنان قالمايدى جونە ۇنەمى قولتىقتاپ جۇرەدى، سوندا، قولىنىڭ باسى، ەرىنىڭ قولتىعىنا ارەڭ جەتەدى. ساكەن كەيبىر كەشتەرىن فەلباۋممەن جانە ونىڭ ايەلىمەن بىرگە وتكىزىپ سەرۋەندەيدى. ايەلى فەلباۋمدى سول جاعىنان قولتىقتايدى، ساكەن وڭ جاعىندا جۇرەدى. جاسىنىڭ ۇلكەندىگىنەن بە، كورشىلىگىنەن بە، تاكاپپارلىعىنان با — فەلباۋم ساكەنمەن «سەن» دەپ سويلەسىپ، قايداعى ءبىر مەملەكەتتىك، عىلىمدىق، نەمەسە. ەستەتيكالىق جايلاردى اڭگىمەلەسىپ كەتەدى. فەلباۋمنىڭ مىنەزدەرىن كورۋ، اڭگىمەلەرىن تىڭداۋ ماعان دا اسا قىزىق بوپ، ساكەنمەن سەرۋەنگە شىققان شاقتارىندا قاسىنان قالمايمىن. فەلباۋمنىڭ تاكاپپارلىعى سونداي — ەگەر ساكەن اتاپ شاقىرماسا، ۇيىنە باس سۇقپاي كەشەدە عانا كەزدەسەدى. كۇلكىشىل، سىقاققوي ساكەن، فەلباۋمدى مىنەز-قىلىقتارىن قىزىق كورىپ ەرتەدى دە، كوزىنە ەشبىر سىر بىلدىرمەي، تەك، وڭاشادا عانا «الاي-بىلاي» دەپ كۇلىپ وتىرادى.

ءبىر كەشتە ساكەننىڭ ۇيىنە بارسام، فەلباۋم ەكەۋى قاقپا الدىندا تۇر ەكەن. سەرۋەندەمەي تۇرعان سەبەپتەرىن سۇراسام، ساكەن «ۇيىمە قوناق كەلەتىن ەدى» دەيدى. كەشىكپەي قوناقتارى دا كەلدى: وزدەرىن «سپاسوۆكا جۇمىسشىلارىمىز» دەپ اتايتىن نۇرماق بايسالىقوۆ، امانباي قاسپاقبايەۆ، شەكتىبايەۆ، ورىمبەك بەكوۆ دەيتىن جىگىتتەر، قاستارىندا ايەلدەرى بار، ءبارى دە قىزىلورداداعى قىزمەتكەرلەر. وسى ادامداردىڭ اراسىندا: قيسىق جاعا اق كويلەك كيگەن، اق كەنەپ شالبارلى، بەلىن بۇرامالى شاشاقتى اق بەلبەۋمەن بايلاعان، كوشەنىڭ كومەسكى جارىعىندا ءوڭى قۋقىلداۋ كورىنگەن، قىلاڭداۋ شاشىن كىرپى (ەجيك) عىپ قىرىقتىرعان، جاساڭداۋ جىگىت بايقالادى. ساكەن ماعان ونى «ءبىزدىڭ ەلدىڭ جىگىتى، عابيدەن مۇستافين» دەپ، قاسىنداعى قوڭىر ءوڭدى، تالدىرماش، ادەمىشە ايەلدى «كەلىنشەگى» دەپ تانىستىردى.

ساكەننىڭ قوناعاسىسى قازاقشا عانا بولاتىن: قىمىز، ەت، شاي بەرەتىڭ ازداپ قانا ىشىمدىك (كوبىنەسە — قىزىل شاراپ) قوياتىن ءبىراق، ءوزى ودان تاتپاعان سوڭ، قوناقتارى دا سىپايىسىپ، قۇمارتىپ ىشە قويمايتىن. ساكەننىڭ ماجىلىسىندە، كۇلدىرگى سوزدەردى ءوزى كوبىرەك ايتىپ، سىپايىسىعان قوناقتارى تىڭداۋدى، كۇلۋدى جاقسى كورەتىن. وسى «ءتارتىپتى» بىرەن-ساران عانا كىسى بۇزاتىن سوندايلاردىڭ بىرەۋى ورىمبەك بەكوۆ. «جۇمىسشى سەمياسىنان شىقتىم» دەيتىن سول ءبىر كەزەڭدە «جەر-سۋ جۇمىسشىلارىنىڭ كاسىپ وداعى» اتالاتىن مەكەمە دە پرەدسەداتەل بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ورىمبەك، ەتە قۋاقى، اڭگىمەشىل، كۇلدىرگى ادام بولاتىن. ءوزى ورىس تىلىنە دە، قازاق تىلىنە دە، جۇيرىك، شەشەن ادام. ساكەن ۇيىندە بولعان ماجىلىستە سول ادام عانا سۋماڭداي سويلەپ، كوپتى كۇلدىرىپ وتىردى دا، باسقا قوناقتار سىپايىلىقتان اسپادى. سولاردىڭ ءبىرى — الگى عابيدەن مۇستافين. كەسكىن-كەلبەتىنە جارىقتا قاراسام، ول ءوڭى اقشىل سارى، كوزى كوك، كىرپىگى، قارا، شاشى اق سارى، ورىس ءوڭدى جىگىت ەكەن (ول جايداعى كەيبىر قىزىق اڭگىمەنى كەيىنىرەك ايتام. ايەلىنىڭ اتى — زەينەل ەكەن. وسى ارادا ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىلىپ، جۇرت كۇلىپ الدى: بۇرىنعى ومبى ۇيەزىنىڭ قازاقتارىنان، ريەۆوليۋسيادان نۇرىن شىعىپ، بىرنەشە ولەڭ جيناقتارىن جاريالاعان، ءوزى تاتارشالاپ جازاتىن «زەينەل-عابيدەن» ەسىمدى ادام بولعان. رۋى قاراۋىل ىشىندە جاۋار تۇقىمىنا جاتاتىن اكىمشىلىك ورتالىعى ومبى بولعان ول، كىتاپتارىنىڭ سىرتىنان ءاتى-جونىن: «زاينو-ال-عابيدەن، ءال جاۋاري، ءال ومسكاۋي» دەي قوياتىن. وسى — «زەينەل-عابيدەننىڭ» «زەينەلى» دە، «عابيدەنى» دە ەرلى-زايىپتى مۇستافيندەردەن تابىلدى...

عابيدەننىڭ كىم ەكەنىڭ ەرتەڭىنە كۇندىز بارعانىمدا، ساكەننەن ەستىدىم.

— تۇندەگى سارىن، كىم؟ — دەگەن سۇراۋىما، ساكەننىڭ بەرگەن جاۋابى:

— ارعىن رۋىندا قۋاندىق، سۇيىندىك دەيتىن تارماقتار بار عوي. عابيدەن ەكەۋمىز وسى قۋاندىققا جاتامىز. قۋاندىق: التاي، قارپىق بولىپ بولىنگەندە، عابيدەن التاي دا، مەن — قارپىقپىن. التاي: سارمانتاي، مۋرات بولىپ بولىنگەندە، عابيدەن — مۋراتى دا، ايەلى زەينەل — سارمانتاي. مۋرات ىشىندە عابيدەندەردى ماتاي دەسەدى. ماتايدان قىدىر، "دان عابيدەننىڭ اكەسى — مۇستاپا. ءبىزدىڭ قۋاندىقتا: اق مۇستاپا، قارا مۇستاپا، سارى مۇستاپا دەگەن اتاقتى ءۇش مۇستاپا بولعان. قارا مۇستاپانىڭ اتى بايلىقپەن شىققان. اق مۇستاپا — قازىرگى جوعارعى سوت قىزمەتكەرى — ساپار ءمۇستافيننىڭ اكەسى. ول باي بولماعان، ءبىراق ەل ىشىندە بەدەلدى، ءادىل بولعان ادام، سوندىقتان دا ەل «اق» دەگەن ات قويعان. سارى مۇستاپا — عابيدەننىڭ اكەسى. بۇل دا ورتا داۋلەتتى، بەدەلدى، ءادىل جانە قاجىرلى كىسى بولىپ حالىق سىيلاعان. ءوزى ءدىنشىل بولىپ، ءبىر رەت ءوز كۇشىمەن، ءبىر رەت بادەلدىككە1 — ەكى رەت حاجىعا بارعان كىسى.

مۇستاپادان بەس-التى ۇل تۋعان بولۋ كەرەك، سولاردىڭ ءبىرى عابيدەن. ول پاسپورتىندا، — 1902 جىلى تۋعان بولىپ جازىلادى. ال، اكەسى — مۇستاپانىڭ، ايتۋىنشا، سيىر جىلى تۋعان، وندا «1902 جىل» ەمەس، «1901 جىل» بولىپ شىعادى. شارۋاسى شاعىن ادام بولعانمەن، مۇستاپا وزگە بالالارىن دا، عابيدەندى دە جالشىلىققا بەرمەگەن، ەركىن، بۇلا عىپ ەسىرگەن. سونىڭ ءبىر ەلەسى، عابيدەننىڭ سوڭعى ەڭبەگى «داۋىلدان كەيىندە» كورىنەدى، روماننىڭ باس گەرويى — ساپار عابيدەننىڭ وزىنە ۇقسايدى. وزگە بالالارىنا دا «جاقسى جەر» اتالاتىن ادامداردىڭ قىزدارىن اپەرگەن مۇستاپا، عابيدەندى العاش، سول ماڭايدىڭ اتاقتى بايى (قازاق اراسىنا كەلىپ قازاق بولىپ كەتكەن وزبەك) سەيىتكەمەلدىڭ اۋباكىرىنىڭ قىزىنا ۇيلەندىرەدى. بۇل جوندە، 1948 جىلى جازعان ءومىربايانىندا، عابيدەن تومەندەگى سوزدەردى ايتادى.

«مەنىڭ وسكەن ورتام الپىس ءۇيلى ەلىباي (اتاسىنىڭ اتى س. م.) ەرتەرەك جەرىنەن ايرىلىپ، قونىس اۋىپ، كەدەي بولدى. سول كەدەيدىڭ ءبىرى، ءتۇبى وزبەك، يا قىزىلباس، سەيىتكەمەلدىڭ اۋباكىرى دەگەن، تۇڭعىش قىزىن ماعان اتاستىردى. اۋباكىر ونىنشى جىلدان باستاپ ساۋداعا اينالىپ بايي باستادى. جازى، قىسى ءبىر اۋىلدا وتىرامىز. بايىعان سايىن ءبىزدى مەنسىنبەۋگە اينالادى. تورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە، اسىرەسە 1916 جىل اۋباكىر بۇكىل ءبىر دۋان ەلگە ىقپالىن جۇرگىزدى. قىزىن بەرمەۋگە اينالدى».

كىرمە اۋباكىر قانشا بۇلتاڭداعانمەن، رۋلى ەلدىڭ تىزەسى شىداتپايدى دا، 1919 جىلى قىزىن عابيدەنگە بەرەدى. كەلەر جىلى ول كەلىنشەك قايتىس بولادى. سودان كەيىن، بۇرىننان ىشتەي وشتەسىپ جۇرگەن عابيدەن، قايىن اتاسىمەن اشىق كۇرەسكە ءتۇسىپ، وعان سوۆەت زاڭدارىن قولدانا باستايدى. ويتۋىنە قولايلى جاعداي دا تۋىپ، ميليسيونەرلىك قىزمەتكە ورنالاسقان عابيدەن اۋباكىردى قىسىمعا الادى. ءبىراق، اۋباكىر دە قاراپ جاتپاي ورىسشا وقىعان بالدىزى جانە گازەت قىزمەتكەرى سالكەن بالاۋبايەۆ ارقىلى جانە باسقا دا سويىلىن سوعاتىندار ارقىلى عابيدەننىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، اقىرى، 1925 جىلى ونى سول كەزدەگى قازاقستان ورتالىعى — قىزىلورداعا كەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ساكەننىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدە قازاقستان جوعارعى سوتىندا پرەدسەداتەلدىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ساپار مۇستافين (ونىڭ قايدان ەكەنى جوعارىدا ايتىلدى) عابيدەندى قامقورلىعىنا الادى دا، اۋباكىر تاراپىنان كەلگەن جالا-ماتەريالداردى قىسقارتىپ، عابيدەننىڭ، ءوزىن جوعارعى سوتتىڭ ءىس تىركەۋشىلىك قىزمەتىنە ورنالاستىرادى. ماعان تانىسقان كەزدە عابيدەن وسى قىزمەتتە ەكەن. وسى جايلارىن ايتا كەلىپ:

— بۇل جىگىتتە جازۋشىلىققا تالاپتانۋ بار، — دەدى ساكەن ماعان. — سەن وعان جازۋشىلىق ىسىنە جاقىنداۋعا جاردەمدەس.

ساكەننىڭ «جاردەمدەس» دەۋىنە سەبەپ، مەن قىزىلورداعا كەلە، جۋىق ارادا عانا ۇيىمداسقان قازاقستان سوۆەت جازۋشىلار وداعىنا (كازاپپ) سەكرەتار بولىپ، وعان قوسا — «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ پارتيالىق جانە ادەبيەت بەلىمىن باسقاراتىن بولىپ قىزمەتكە ورنالاسقام.

رەداكسيا عابيدەندى گازەتتى وقۋشىلارىنا جونەلتەتىن ەكسپەديسيا قىزمەتىنە باستىق قىپ الدى. ونىڭ، قاراماعىندا گازەت بۇكتەۋ ءىسىن اتقاراتىن توپتىڭ ىشىندە بالا جىگىت ءابدىلدا تاجىبايەۆ تا ءجۇردى. ءتيىستى قىزمەتىن اتقارتۋمەن قاتار، عابيدەنگە ءبىز اۋەلى گازەتكە ەلدەن كەلگەن حاتتاردى قورىتتىرىپ، ءبىرازىن جاريالاي باستادىق. وسىدان جازۋ ىسىنە باۋلىنعان عابيدەن، 1926 جىلى گازەت بەتىندە، «مالتا»، «مالاي» اتانعان قىسقاشا اڭگىمەلەرىن جاريالاۋعا اينالدى. سودان كەيىن عابيدەندى ءبىز جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە الدىق.

ول كەز، قازاق كوركەم ادەبيەت مايدانىندا ايتىس-تارتىستىڭ قاتتى ءجۇرىپ جاتقان شاعى، وكتيابردەن تۋعان قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ قايتكەندە تەز وركەندەۋى قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان شاق، بايشىل-ۇلتشىلدار قازاقتىق جاس سوۆەت ادەبيەتىنە قارسى كۇرەس اشىپ جاتقان شاق. بۇل ماسەلەدە عابيدەن سوۆەت ادەبيەتىن قولدايتىندارعا تىلەكتەس بولدى. شاما-شارقىنشا جازعان ءوز شىعارمالارىندا اۋىلداعى تاپ تارتىسىن كورسەتۋگە، ەڭبەكشى تاپتىڭ سويىلىن سوعۋعا تىرىستى. ءبىراق، كەيىن دە ادەبيەت پروبلەمالارىن تالقىلاۋعا بەلسەنە قاتىناسپايتىن عابيدەن، ول كەزدە دە بۇل ماسەلەگە ارالاسقان جوق.

مەن 1928 جىلدىڭ جازىندا لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا كەتتىم. مۇشە سانى ازعانتاي (ون، ون بەس شامالى عانا) قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارلىق قىزمەتىندە عابيدەن قالدى. كەيىن، قالجىڭداسقان سوزدەرىندە، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولعاندا (1928 جىلى) رەكومەنداتورىم عابيدەن ەدى» دەۋى سوندىقتان. بۇل راس ءسوزدىڭ قالجىڭعا اينالاتىن سەبەبى: عابيدەن 1930 جىلدان باستاپ جازۋشىلار وداعىنان قول ءۇزدى دە، جازۋ ىسىنە 1938 جىلى عانا ورالىپ، 1939 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا جاڭادان مۇشە بولىپ كىرەدى. سوندا عابيدەن قايدا بولعان؟

ونىڭ قايدا بولعانىڭ مەن، تەك 1936 جىلدىڭ جازىندا عانا ءبىلدىم. سول جىلى موسكۆاداعى قىزىل پروفەسسورلار ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ الماتىعا قىزمەتكە قايتاتىن بولدىم دا، اۋەلى تۋعان ولكەم — قىزىلجارعا سوقتىم. وندا ماعان «نوۆوسيبير قالاسىندا شىعاتىن قازاق گازەتىنىڭ رەداكتورىمىن» دەپ ءابدىراشيت شالابايەۆ (ءقازىر رەسپۋبليكالىق ليتونىڭ ناچالنيگى) دەگەن جولداس تانىستى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، عابيدەن «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ەكەن. قىزىلجاردان الماتىعا پوەزبەن نوۆوسيبير ارقىلى جۇرەتىن مەنەن ءابدىراشيت تۇرعان قالاسىنا تۇسە كەتۋدى ءوتىندى.

نوۆوسيبيردە ءبىزدى قارسى العان ءبىر توپ جولداستىڭ ىشىندە عابيدەن دە ءتۇر ەكەن. ون جىل جولعاسپاعان شاقتا، ونىم، دەنە تۇلعاسى دا، كەسكىن-كەيپى دە ءبىرتالاي وزگەرىپ قاپتى: بەتى اجىمدەنگەن، ءتۇسى دە، دەنەسى دە ەگدەلەنگەن، بۇرىن كىرپى فورماسىندا قىرىقتىراتىن سارعىلت شاشىن ۇزارتىپ، وڭ جاعىنا قايىراتىن بولعان، بۇرىن دا سوزگە ساراڭ سابىرلى كىسى، ەندى سيرەك ۇندەۋگە اينالعان. بۇلاي ەگدەلەنۋىنە باس سەبەپتىڭ ءبىرى — جاقىن ارادا وپەراسياعا جاتىپ ەكى بۇيرەكتىڭ بىرەۋىن سىلىتقان ەكەن. (كەيىن، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، بالا كەزىندە، اتتان قۇلاپ تالىپ قالعان ەكەن دە، سودان باستاپ، كەيدە ءىشى ءبۇرىپ، جاتقىزىپ تاستايدى ەكەن. كەيىنگى كەزدەردە ءىشى ءتىپتى قاتتى اۋىراتىن بولعان سوڭ دارىگەرگە كورىنسە، ءبىر بۇيرەگىنە تاس بايلانعان بولىپ شىعادى. تاستى الماسا، تىرشىلىككە ءقاۋپى زور بولعان سوڭ سىلىتۋعا كونەدى) . وپەراسيا ەتە اۋىر بولعان.

— وعان جاتاردىڭ الدىندا، — دەدى عابيدەن ماعان سىرلاسقان شاقتا، — «ەگەر ءولىپ كەتسەم، ارتىمدا مەنى ەسكەرەر كىم بار؟» دەگەندە، ويىما سەن ءتۇستىڭ دە، جازۋشى بولام دەپ بولا الماعان ارمانىمدى ايتىپ، سەنىڭ اتىڭا حات جازدىم. نە جازعانىمدى ايتسام ءۇي-ىشى قورقار دەپ، زەينەلگە كونۆەرتتى كورسەتتىم دە، «مەن جازىلىپ شىققان سوڭ جىبەرەرمىز» دەدىم. جازىلىپ شىققان سوڭ، جىبەرۋدى ماقۇل كورمەدىك.

عابيدەننىڭ بۇل ءسوزى مەنىڭ كوزىمە جاس الدىردى. سودان كەيىن، سىرقاتىنان ايىعۋىنا قۋانىشىمدى بىلدىرە وتىرا، مەنەن جەكەلەنگەننەن بەرگى جايلارىن سۇرادىم. ول بىلاي بولىپ شىقتى: اۋباكىردى جاقتايتىن ادامدار عابيدەنگە قىزىلوردادا دا، الماتىدا دا مازا بەرمەي، «حاجىنىڭ، كۋلاكتىڭ بالاسى» دەگەندى دالەلدەمەك بولادى. سوعان ىزالانعان عابيدەن، ەڭبەكشى ادام ەكەنىن ىستە كورسەتپەك بولىپ، 1930 جىلى قاراعاندىعا كەتەدى دە، اۋەلى شاحتىعا قايلاشى بولىپ، 1932 جىلعا دەيىن قارا جۇمىس اتقارادى. كەيىن جازىلعان «قاراعاندى» رومانىندا مەحانيكا شەبەرلىگى كوبىرەك سۋرەتتەلۋ سەبەبى وسىدان. بۇل روماندى جانە ونىڭ العاشقى ۆاريانتى «ءولىم مەن ءومىردى»، عابيدەن سول جىلدارى قاراعاندىدا العان اسەرىنە قۇرعان.

نوۆوسيبيردە جولىققان عابيدەنگە، مەن جازۋشىلىق ىسىنە قايتا ورالۋدى، ەندى جازسا، ەن، الدىمەن قاراعاندى تاقىرىبىنا جازۋدى، ول ءۇشىن، الماتىعا كەشۋدى ۇسىندىم.

بۇل كەشۋدىڭ ءساتى — 1938 جىلى عانا ءتۇستى. سول جىلى، «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى جۇماباي ەسباتىروۆ ارقىلى عابيدەنگە شاقىرۋ قاعاز جولداپ، تەز ارادا الدىردىق. ول الماتىعا كەلە سالا «ءومىر مەن ەلىم» دەگەن اتپەن قاراعاندى تاقىرىبىنا رومان جازۋعا كىرىستى.

روماندى عابيدەن پاتەرلىك اسا قيىن جاعدايدا جازدى. نوۆوسيبيردەن ۇي-ىشىمەن كەشىپ كەلگەن بەتىندە، ول مەنىڭ تار پاتەرىمنىڭ تەرراسىنا ورنالاستى دا، كۇز بولىپ اۋا سۋىتا باستاعان سوڭ، الماتى حايۋانات پاركىنىڭ ارجاعىنداعى ءبىر ۇيدەن بولمە جالداپ الدى. بۇل قالادان شەت جانە قىزمەت ورنىنا الىس جەر ەدى. عابيدەن قىزمەتىنە ءاردايىم مىعىم كىسى. ول تارتىپكە دە مىعىم. سوندىقتان، جۋرنال قىزمەتىنەن يا جينالىستاردان كەش قايتسا، جالداعان بولمەسىنە الدەنەشە ەسىز، قاراڭعى باقشالاردى كەزىپ بارۋى ءارى قيىن، ۇرى-قارىدان قاۋىپتى. سول قاۋىپكە ءوز قارا باسىم دا كەزدەسىپ قالعانىم بار.

عابدوللا بۇزىربايەۆ دەيتىن جولداس بولدى. تۋعان جەرى ومبىلىق. جاسى مەنەن ون جىلداي كىشى. مەن نوۆوسيبيرگە بارعاندا، بۇل جولداس، وسى قالاداعى جوعارعى داراجالى پارتيالىق شكولانى بىتىرگەن ەكەن دە، ءنوۆوسيبيردىڭ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە، ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەتكە كىرگەن ەكەن. مىنەزى جاتىق، سىپايى، وقىمىستى، (ۆ. كۋيبىشيەۆتىڭ ءومىرى جانە قىزمەتى تۋرالى ورىس تىلىندە جازىپ باستىرعان كىتابى بار (عابدوللا ءبىزدى قۇرمەتپەن قارسى الۋشىلاردىڭ ءبىرى بوپ، بىرنەشە كۇن ماجىلىستەس بولعامىز. 1938 جىلى عابدوللا الماتىعا كەلىپ، قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن كومەك ەتكەن. الماتىدا عابيدەن، عابدوللا ءبارىمىز ءۇي-ىشى ارالاسىپ، ءدام تاتىسىپ جۇرەتىنبىز.

ءبىر كەشتە عابيدەن عابدوللانى ايەلى گۇلسىم (ينجەنەر) مەن مەنى ايەلىم — مارياممەن، الىستاعى پاتەرىنە قوناققا شاقىردى. سوندا كوبىرەك وتىرىپ قاپ، تاڭعا جاقىن قاراڭعى 6'اقشانىڭ ىشىمەن قالاعا جاياۋ قايتقاندا ءبىر جەردە ءبىزدى ۇرىلار قامادى. قولىمىزعا اعاش سويىل تۇسكەن ءبىز، ۇمتىلعان ۇرىلاردى دەنەگە دارىتپاي كەلە جاتقانىمىزدا، ىزالانعان ۇرىلاردىڭ ىسقىرىعىمەن، سەرىكتەرىنىڭ سانى مولايۋعا اينالدى. ەگەر وسى دىبىسقا ميليسيونەرلەر كەلىپ ۇلگىرمەسە، كوبەيگەن ۇرىلار ءبىزدى توناۋمەن عانا قويماي، ودان دا زورىن ىستەر ەدى.

جالداما پاتەرىنىڭ جولى سونشاما قيىن بولعان عابيدەن، ودان گورى جەڭىل ساناپ، الماتى قالاسىنىڭ جوعارعى جاعىندا تۇراتىن ءۇشىنشى كىرپىش زاۆودىنىڭ قاسىنداعى جەركەپەدەن پاتەر الدى. كازىر قالامەن تۇتاسىپ كەتكەن بۇل ارا، ول كەزدە ايدالاداعى ءبىر بەلەستە. وعان دا بۇزىربايەۆ ەكەۋمىز بارىپ جۇردىك. ونىڭ دا جولى اسا قيىن، قاۋىپتى جانە الىس ەدى.

پاتەر زارىن وسىلاي تارتقان عابيدەندى، ەسباتىروۆپەن اقىلداسىپ، 1939 جىلى، قالانىڭ ورتالىق كوشەسى — گوگولدەگى جۋرنال رەداكسياسىنىڭ ەكى بولمەلى ۇيىنە كىرگىزىپ الدىق. عابيدەن سول ۇيگە ورنالاسىپ، 1951 جىلى ودان ءتاۋىر پاتەرگە كوشتى.

عابيدەننىڭ پاتەر جايىنا مۇنشاما تولىق توقتالعان سەبەبىمىز: «ءولىم مەن ءومىر» رومانىن قانداي قيىن جاعدايدا جازعاندىعىن كورسەتۋ. مەن روماننىڭ باسىنان باستاپ، بارلىق تاراۋلارىن كەزىندە وقىپ، پىكىرلەرىمدى عابيدەنگە ايتىپ ءجۇردىم. رومان، مەنىمشە، ۋاقىتى ءۇشىن جاقسى شىقتى. 1939 جىلى قازاقستان جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ پلەنۋمىندا پروزا تۋرالى جاساعان باياندامامدا، مەن سولاي دەپ ايتتىم دا، ارتىنان بۇل سەزىمدى ورىس جانە قازاق تىلىندە باسپاعا دا جاريالادىم. روماننىڭ تاقىرىبىمەن قاتار، عابيدەننىڭ ەڭبەكشىلدىگى جانە ەڭبەك ۇستىندە كۇي تالعامايتىندىعى مەنى ءسۇيسىندىردى.

عابيدەننىڭ «ءولىم مەن ومىردەن» كەيىنگى كۇردەلى ەڭبەگى «شىعاناق بەرسييەۆ» قوي. وسى روماننىڭ تۋۋىنا تومەندەگىدەي سەبەپ بولدى. 1941 جىلدىڭ كۇزىندە، ۇلى وتان سوعىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدە، لەنينگراد جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالعان شاقتا، قازاقستان لەنينگراد™ قورعاۋشىلارعا ءبىر ەشەلون ازىق-تۇلىكتى سىيعا جونەلتتى. بۇل سىيدى لەنينگراد ەرلەرىنە قولدان اپارىپ تاپسىرۋعا، قازاقستان جوعارعى سوۆەتىنىڭ سول كەزدەگى پرەزيديۋم پرەدسەداتەلى ابدىسامەت قازاقبايەۆ باستاپ، ەشەلونمەن بىرگە ءبىر توپ ادام اتتاندى، ىشىندە مەن دە بولدىم. جولشىباي، اقتوبە قالاسىندا، دەلەگاسيا مۇشەسى بولىپ، شىعاناق بەرسييەۆ قوسىلدى.

تارى ەسىرۋدە دۇنيە جۇزىلىك رەكورد جاساعان بۇل قارت ادام (جاسى سول كەزدە جەتپىستەردى القىمداپ قالعان) وندىرىستە ونەگەلى ادام بولۋدىڭ، ۇستىنە، اسا اقىلدى بايسالدى، قۇيما قۇلاق، اڭگىمەشىل، كىشىپەيىل، ادامگەرشىلىگى اسا بيىك ادام ەكەن. ەكى اي بىرگە جولداس بولعاندا، بۇل كىسىنى مەن تۋعان اكەمدەي جاقسى كورىپ كەتتىم. مەن عانا ەمەس، ونى تالاي ادام وسىلايشا جاقسى كورەدى ەكەن. مىسالى، موسكۆادا، اتاقتى اكادەميك تروفيم دەنيسوۆيچ لىسەنكو شىعاناقتى پاتەرىنە قوناققا شاقىردى. مەن دە ەرە باردىم. سوندا لىسەنكو شىعاناقتى «اكەم مەنىڭ!.. سۇيىكتىم مەنىڭ!» دەپ باۋىرىنا قايتا-قايتا باسىپ، ايمالاپ سۇيگەندە، ادام مەن ادامنىڭ اراسىندا وسىنشا ماحاببات بولۋىنا قايران قالدىم. ءوزى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ زور عالىمى بولا تۇرا، لىسەنكو شىعاناقتى بۇل شارۋانىڭ «قۇدايى» كورەدى ەكەن!

شىعاناققا مەن، ەكىنشى رەت، 1944 جىلدىڭ باسىندا، اسا اۋىر حالىندە جولىقتىم. سول كەزدە باتىس مايدانىن ءبىراز ارالاپ موسكۆاعا كەلسەم، قىلتاماق بولعان شىعاناق، سكليفاسوۆسكيي اتىنداعى اۋرۋحانادا ناشار حالدە جاتىر ەكەن. بارىپ كوڭىلىن سۇراعان ماعان، ول تومەندەگىدەي ءوتىنىش ايتتى: «بىرنەشە جىل باعىپ وسىرگەن شارۋام بار ەدى، — دەدى ءى«،ارت كوزىنە جاس الىپ، — مەن ولگەننەن كەيىن نە بولارىن بىلمەيمىن. سول شارۋا حالىقتىڭ ەسىندە ساقتالۋ ءۇشىن، سيپاتتالىپ جازىلعانى ماقۇل بولار ەدى. وسىنى ۇيىمداستىرۋىڭدى وتىنەم!»

قارتقا مەن «جارايدى» دەپ ۋادە بەردىم دە، الماتىعا كەلە، عابيدەننەن وسى تاقىرىپتى قولعا الۋىن ءوتىندىم. ول ءبىراز ۋاقىت ويلانىپ جۇرگەندە، شىعاناق ۋاپات بولعان حابارى ەستىلدى. سوندا دا عابيدەننىڭ سوڭىنان قالماي، اقىرى كوندىردىم دە، 1942 جىلدىڭ جازىندا، عابيدەنگە شىعارمالىق كومانديروۆكا بەرگىزىپ، شىعاناقتىڭ تۋعان وبلىسى — اقتوبەگە جونەلتتىك. اقتوبە وبكومىنىڭ سول كەزدەگى سەكرەتارى ينوچكيننەن عابيدەننىڭ، شىعاناق شارۋاسىمەن تولىق تانىسۋىنا جاعداي جاساۋىن ءوتىنىپ حات جازىپ بەردىم.

ينوچكين عابيدەندى اسا جاقسى قارسى الادى: جۇرۋىنە ارناۋلى ماشينا جانە شوفەر بەرەدى، اۋدان باسشىلارىنا حات تا جازىپ، تەلەفونمەن دە سويلەسىپ تاپسىرادى. وسى ساپارىندا، عابيدەنگە تومەندەگىدەي قىزىق كەزدەسەدى: ويىل ولكەسىنىڭ قۇمىن ارالاپ جۇرگەن عابيدەن، ىستىق كۇندە قاتالاپ كەلە جاتىپ، باقتاشىنىڭ كيگىز ۇيىنە كەزدەسەدى. ۇيدە جالعىز كەمپىردەن باسقا جان جوق ەكەن. كىرىپ بارعان عابيدەن كەمپىرگە، — «شەشە، شولدەپ ءولىپ بارام، سۋسىن بار ما؟» — دەيدى. كەمپىر عابيدەننىڭ بەتىنە تاڭدانا قاراپ، ەرنىن شىلپ ەتكىزىپ، بەتىن شىمشىپ، «بار ەدى!» دەيدى دە، سالقىن قۇمعا كومىلگەن تورسىقتان مۇزداي شۇباتتى (تۇيەنىڭ قىمىزى) تابان اياق قىپ قۇيىپ بەرەدى. شۇباتتى سىمىرە سالعان عابيدەن اعىل-تەگىل تەرلەپ قويا بەرەدى دە، «شەشە، تاعى ءبىردى!» دەپ اياعىن ۇسىنادى. ونى ءىشىپ سۋسىنى قانعان عابيدەن، تەرگە ءتىپتى قۇيىلىپ كەتكەن سوڭ، جەلپىنۋگە تىسقا شىعادى. سوندا ۇيدە قالعان قازاق شوفەرعا كەمپىر: «قاراعىم-اۋ، الگى ورىس قازاقشاعا اعىپ تۇر عوي!» دەپتى.

كەزەگى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، كەسكىنىنە قاراپ عابيدەندى تانىمايتىن قازاق قانا ەمەس، ورىستىڭ ءوزى دە «ورىس» دەپ ويلايدى: 1943 جىلدىڭ قىسىندا، سول كەزدە سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ل. د. پوليكارپوۆ الماتىعا كەلدى. مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى ەدىم. تۇندە پوليكارپوۆتى پوەزدان قارسى الدىم دا، مەيمانحاناعا ورنالاستىرىپ، ەرتەڭىنە باسقارما ۇيىنە شاقىردىم. ودان بۇرىن باسقارماعا پرەزيديۋم مۇشەلەرى عابيدەن مەن دميتريي سنەگين كەلىپ وتىردى. سنەگين قوڭىر ءوڭدى، قارا شاشتى جىگىت. باسقارماعا كەلگەن پوليكارپوۆ عابيدەندى — سنەگين، سنەگيندى — عابيدەن دەپ امانداسۋى بار ەمەس پە؟!. عابيدەنگە بايلانىستى بۇنداي قىزىق وقيعالار ءبىر كىتاپ بولارلىق.

شىعاناقتىڭ ءومىرىن، ءىسىن زەرتتەپ قايتقان عابيدەن، بۇل تاقىرىپتا ءتاۋىر رومان جازعانىن بۇدان بۇرىنعى تالاي ماقالالارىمدا ايتقامىن ول پىكىرلەردى قايتالامايمىن.

بۇل بيوگرافيالىق وچەركتىڭ ماقساتى، عابيدەننىڭ شىعارمالارىن تالقىلاۋ ەمەس، ونىمەن قالاي جولعاسىپ، قالاي ىستەس بولۋدىڭ ەلەسىن ەستەلىك ەسەبىندە كورسەتۋ عانا. عابيدەنمەن مەن 1938 جىلدان بەرى الماتى قالاسىندا تۇرىپ، بىرگە جاساپ، الەۋمەتتىك، جازۋشىلىق ىستەردىڭ ءبىرازىن بىرگە اتقارىپ كەلەمىز. وسىنداي ءىس ۇستىندە تۇسىنىسكەن دە، تۇسىنىسپەگەن دە، كەيدە جاقىن، كەيدە الشاق جۇرگەن كۇندەرىمىز دە بولدى. وسى جاعدايلاردىڭ قاندايىن بولسا دا باستان وتكەرگەن كۇندەردە دە، مەن ءوزىم عابيدەننىڭ ىسىنە ءاردايىم جاقسى باعامەن قارايتىن كىسىمىن.

عابيدەن ەشبىر شىعارماسىندا، ەسكى، ياعني — ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى تاقىرىپقا جۇگىرگەن و كىسى ەمەس. ونىڭ جەتىپ جازعان دا، جەتپەي جازعان دا شىعارمالارى تۇگەلىمەن سوۆەتتىك ءداۋىردى سيپاتتاۋعا ارنالعان.

تالانتى، ءبىلىمى، شەبەرلىگى جەتكەنشە، عابيدەن شىعارمالارىن اسا ۇقىپتى جانە ويلانىپ جازادى، جازعان شىعارمالارىنا شاما-شارقىنشا كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى.

عابيدەن جاس جاعىنان قارتايىپ وتىرعان كىسى ەمەس. ومىرىمەن تىعىز بايلانىستىلىعى، ەڭبەگىنە جاۋاپكەر كەزبەن قارايتىندىعى، ودان ءالى ەلەۋلى شىعارمالار كۇتتىرەدى..

دەكابر، 1959 جىل.

---